3. Metodologia postępowania badawczego
3.2. Operacjonalizacja problemu badawczego
3.2.1. Zmienne i wskaźniki
Zadaniem zmiennych i ich wskaźników jest konkretyzacja postępowania badawczego.
Bowiem w fazie operacjonalizacji dokonujemy przejścia od pewnych abstrakcyjnych pojęć, za pomocą których budowana jest problematyka badawcza, do konkretnych narzędzi umożliwiających pomiar oraz weryfikację hipotez. Podejmując problematykę zmiennych zastanawiamy się nad takimi właściwościami empirycznymi, które przyjmują dwie lub więcej wartości214.
Wprawdzie w literaturze metodologicznej spotkać możemy się z wieloma klasyfikacjami i typologiami zmiennych, to dla potrzeb badania ograniczyliśmy się do najczęstszego podziału na zmienne ze względu na funkcję jaką pełnią w procesie wyjaśnianych zjawisk. W takim ujęciu – za Sztumskim – możemy określić, że „zmiennymi nazywamy takie zjawiska, które ulegają przeobrażeniom pod wpływem działania różnych czynników, przyjmując tym samym różne wartości”215. Zatem, biorąc pod uwagę kierunek tego oddziaływania, mówimy o zmiennych niezależnych (czynniki, które powodują określone zmiany w innych czynnikach – przypisujemy im moc sprawczą) i zmiennych zależnych (czynniki, które ulegają widocznym zmianom w wyniku oddziaływania zmiennych
213 Etapy procesu operacjonalizacji opracowane na podstawie: Leszek A. Gruszczyński, Elementy…, dz. cyt., s. 22.
214 Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 61.
215 Tamże, s. 62.
67
niezależnych). Inaczej można je nazwać zmiennymi: wyjaśnianą (zależna) i wyjaśniającą (niezależna)216.
Natomiast wskaźniki to najkrócej mówiąc, pewne fakty, które pozwalają stwierdzić występowanie i stopień intensywności danego zjawiska217. Każdy wskaźnik traktować w badaniach możemy jako zmienną, ale nie każda zmienna jest wskaźnikiem. Wskaźnikiem określonej zmiennej może być „teoretycznie wszystko, ponieważ każda własność, czy zdarzenie może wejść w skład definicji jakiegoś socjologicznego pojęcia stając się zarazem definicyjnym wskaźnikiem odpowiedniego zjawiska (…)”218. Jak wskazuje Domański,
„wskaźniki, którymi się posługujemy w praktyce mają charakter cząstkowy, czyli są
<cząstkowymi definicjami> pojęć sformułowanych na poziomie teorii”219. Różni autorzy zwracają uwagę, że w socjologii najczęściej wskaźnikami bywają: zachowania ludzi, ich wypowiedzi, czy przedmioty materialne220.
Na podstawie studiów literatury przedmiotu221, wcześniejszych badań oraz uwzględniając specyfikę pracy, dla celów części empirycznej wyróżniono następujący układ zmiennych i wskaźników:
Tab.3.1. Wykaz zmiennych niezależnych i odpowiadających im wariantów
Lp. Typ Zmienne niezależne Warianty zmiennej
1.
Zmienne społeczno-demograficzne
Płeć - kobieta;
- mężczyzna.
2. Wiek
- 18-22;
- 23-25;
- 26 i więcej.
3. Pochodzenie terytorialne
- wieś;
- miasto do 25 tys.;
- miasto 26-50 tys.;
- miasto 51-100 tys.;
- miasto 101-200 tys.;
- miasto 201 tys. i więcej mieszkańców.
216 Tamże, s. 62
217 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 101.
218 Stefan Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 165.
219 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 101.
220 Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod…, dz. cyt., s. 28-29 oraz Stefan Nowak, Metodologia…, dz.
cyt., s. 170-173.
221 W przypadku sposobu prezentacji zmiennych i wskaźników opieraliśmy się głównie na przykładowym zestawieniu tabelarycznym, jakie zostało zaprezentowane w: Janusz Sztumski, Wstęp do metod…, dz. cyt., s. 62.
68
4. Wykształcenie ojca
- podstawowe i niepełne podstawowe;
- zasadnicze zawodowe;
- średnie i pomaturalne;
- wyższe
5. Zawód ojca222
Aktualnie wykonywany skategoryzowany przez badacza w oparciu o Klasyfikację Zawodów i Specjalności na potrzeby rynku pracy (KZiS) z podziałem na 10 wielkich grup:
- przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy;
- specjaliści;
- technicy i inny średni personel;
- pracownicy biurowi;
- pracownicy usług osobistych i sprzedawcy;
- rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy;
- robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy;
- operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń;
- pracownicy przy pracach prostych;
- siły zbrojne;
Ponadto – ze względu na specyfikę próby badawczej – dodaliśmy dwie kategorie osób nieczynnych zawodowo:
- właściciele przedsiębiorstw;
- emeryci/ renciści;
- bezrobotni.
6.
Zmienne usytuowania w strukturach uczelni
Kierunek studiów
- faza I – studenci pierwszego roku studiów pierwszego stopnia;
- faza II – studenci studiów drugiego stopnia;
- faza III – studenci dyplomanci na studiach doktoranckich.
8. Tryb studiów - stacjonarny;
- niestacjonarny.
9.
Zmienne niezależności życiowej Typ zamieszkania w czasie
studiów
- mieszkanie na własność;
- akademik;
- wynajem mieszkania w pojedynkę;
- wynajem mieszkania w kilka osób;
- zamieszkiwanie z rodzicami.
222 W 6 przypadkach - ze względu na śmierć ojca – kategorię tę zastąpiliśmy zawodem matki. Ze względu na małą liczbę tego typu wyjątków uznaliśmy za bezzasadne zmienianie nazwy całej zmiennej.
69
10. Ocena własnej sytuacji materialnej
Powyższe zmienne niezależne i przyporządkowane im warianty wymagają pewnego uzasadnienia merytorycznego. Przyjęliśmy, że w większości zaprezentowanych powyżej przypadków wskaźnikiem zmiennych będzie wyrażona w pytaniu kwestionariuszowym deklaracja respondenta, co jest zgodne z tzw. wskaźnikową koncepcją budowy kwestionariusza, „gdzie odpowiedzi na pytanie traktowane są jako wskaźniki kryjących się za nimi zjawisk”223. Do zmiennych o liczbie porządkowej od 1 do 5 możemy zastosować roboczą nazwę – cechy społeczno-demograficzne studentów. Praktycznie w każdym badaniu – nie tylko struktury społecznej – odnaleźć możemy zmienne natury społeczno-demograficznej.
Wiek, płeć, pochodzenie terytorialne, wykształcenie ojca, jest to zatem pewien stały zestaw cech, które badacze uwzględniają w różnego rodzaju analizach.
Ze względu na podejmowaną przez pracę problematykę, część społeczno-demograficzną rozbudowano o wykonywany zawód ojca. Wynika to z występującego w literaturze przedmiotu uznania zawodu ojca za najważniejszy i uniwersalny wskaźnik pozycji społecznej. Dowodząc tego możemy przytoczyć słowa Domańskiego, który zauważa, że
„praca zawodowa zapewnia środki na utrzymanie, decyduje o możliwościach konsumpcyjnych, kształtuje osobowość i styl życia jednostek”224. Przyjęliśmy ponadto, że w analizie posłużymy się lekko zmodyfikowaną wersją Klasyfikacji Zawodów i Specjalności (KZiS) jako wskaźnikiem identyfikującym umiejscowienie respondentów w strukturze społecznej ze względu na przynależność zawodową.
223 Leszek A. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 21.
224 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 105.
70
O wykorzystaniu KZiS przesądził fakt, że opiera się ona na międzynarodowym standardzie klasyfikacji ISCO 08, czyli „najbardziej znanej <książce kodowej> zawodów w socjologii empirycznej”225. Jesteśmy świadomi, że standard ISCO bywa krytykowany za to, że jest klasyfikacją nie w pełni socjologiczną i skonstruowaną głównie dla potrzeb polityki społecznej oraz gospodarki. Należy jednak zauważyć, że za wykorzystaniem jej przemawia szereg zalet: bardzo dobre zoperacjonalizowanie, coraz powszechniejsze wykorzystanie jako uniwersalnego standardu oraz możliwość prowadzenia w oparciu o nią badań o charakterze porównawczym226. Natomiast, w celu przezwyciężenia głównej ułomności KZiS, jaką jest pomijanie warstwy właścicieli, postąpimy zgodnie z zaleceniem Domańskiego, czyli wzbogacimy tę klasyfikację o wymiar właścicieli przedsiębiorstw227.
Nieco uwagi poświęćmy zmiennym „faza, tryb i kierunek studiów w ramach wydziału”, które odnoszą się bezpośrednio do umiejscowienia studentów w ramach struktur uniwersytetu. Należy zaznaczyć, że pomysł na zmienną „faza studiów” zaczerpnięty został z cytowanej już wcześniej pracy Zandeckiego228. Podział ten wynika z założenia, że w miarę przechodzenia do następnych faz studiów, zmienne społeczno-demograficzne w coraz mniejszym stopniu determinują podzielane przez studentów przekonania229.
Pierwotnie autor ten zastosował podział na trzy fazy, gdzie pierwsza faza to studenci pierwszego roku studiów, druga faza to studenci trzeciego roku studiów, a trzecia faza to studenci dyplomanci. Takie rozróżnienie miało odpowiadać podziałowi całego czasu studiów na trzy etapy: „fazy adaptacyjnej” (okres przystosowania się do roli studenta), „fazy studiów właściwych” (pełnienie roli studenta w jej różnych wymiarach) oraz „fazy profesjonalizacji”
(powolne „wychodzenie” z roli studenta i orientowanie się na przyszłą pracę)230. Podział ten uważamy za zasadny ze względów merytorycznych i eksplanacyjnych, niemniej zastosowane w nim rozróżnienie na konkretne lata studiów przyporządkowane każdej fazie wydają się być już nieaktualne. Jesteśmy zdania, że odejście od jednolitego (pięcioletniego) toku studiów i przejście na tzw. „system boloński” (z podziałem na pierwszy i drugi stopień studiów) stwarzają konieczność przedefiniowania nakreślonych przez Zandeckiego faz studiów.
Dlatego uznaliśmy za stosowne do pierwszej fazy zaklasyfikować studentów pierwszego roku pierwszego stopnia studiów (etap adaptacji), do drugiej fazy – studentów drugiego stopnia
225 Tamże, s. 111.
226 Tamże, s. 122-123.
227 Tamże, s. 120.
228 Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt.
229 Tamże, s. 51.
230 Tamże, s. 51-52.
71
studiów (studia właściwe), a do trzeciej fazy – studentów wydziałowych studiów doktoranckich (faza studiów profesjonalnych).
Równocześnie zakładać można, że zmienne „tryb studiów” oraz – w mniejszym stopniu - „kierunek studiów w ramach wydziału” wyznaczać będą skład społeczny studentów, co z kolei przełoży się na subiektywne wizje struktury społecznej.
Z myślą o narzędziu badawczym i w oparciu o już wspominaną wskaźnikową koncepcję budowy kwestionariusza, wyróżniliśmy następujące zmienne zależne (wyjaśniane) i odpowiadające im wskaźniki:
Tab.3.2. Wykaz zmiennych zależnych i odpowiadających im wskaźników
Lp. Zmienne zależne Wskaźniki
1. Postrzeganie społeczeństwa w kategoriach struktury
Wyrażone opinie odnośnie:
- istnienia w społeczeństwie polskim wewnętrznego zróżnicowania, kształtu, struktury;
- występowania lub nie podziału społeczeństwa na grupy, warstwy, klasy.
2. Subiektywne wizje kształtu struktury społecznej
Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:
- samoidentyfikacji z określoną grupą, warstwą lub klasą społeczeństwa;
- ilościowej dominacji określonej grupy, warstwy lub klasy w strukturze społecznej;
- schematu, jakiemu najbardziej odpowiada kształt współczesnego polskiego społeczeństwa;
- czynników, jakie decydują o zajęciu przez jednostkę określonej pozycji w społeczeństwie.
3. Postrzeganie i ocena
„otwartości” społeczeństwa
Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:
- szans doświadczenia międzygeneracyjnej wertykalnej ruchliwości społecznej;
- możliwości polepszenia własnej pozycji w ciągu następnych 10 lat.
4. Postrzeganie i ocena zróżnicowania społecznego
Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:
- wielkości istniejących we współczesnym polskim społeczeństwie nierówności społecznych;
- sprawiedliwości lub niesprawiedliwości istniejących w polskim społeczeństwie nierówności;
- głębokości różnic między najlepiej a najgorzej zarabiającymi.
5. Znaczenie wykształcenia wyższego opinii studentów
Wyrażone opinie, sądy i oceny odnośnie:
- znaczeniu wykształcenia wyższego jako cechy niezbędnych do osiągnięcia sukcesu życiowego;
- opłacalności podejmowania studiów wyższych.
72
W celu zweryfikowania hipotez oraz przeanalizowania wpływu zmiennych wyjaśniających na wyjaśniane posłużymy się źródłami wywołanymi, które będą stanowić materiały pozyskane w efekcie realizowanych różnymi technikami badań231.