Problematyka badania i jej specyfika

Jak już wspominaliśmy, badania struktury społecznej – jak sama nazwa może wskazywać – zasadniczo mieszczą się w zakresie zainteresowań socjologii małych i wielkich struktur społecznych. Choć pojęcie struktury znane jest ludzkości od wieków, to dopiero Georg Simmel wprowadzając kategorię form społecznych, stworzył podwaliny pod nowoczesne i socjologiczne rozumienie tego terminu. Badania struktury społecznej, które mają zasadnicze znaczenie dla socjologii, różnią się w zależności od przyjętej przez badacza teorii, jak i przyjmowanej przez niego perspektywy badawczej. Równie istotny jest zakładany przez naukowca problem, który stanowi podstawę dla analizy empirycznej.

Problemem badawczym, czyli – parafrazując Janusza Sztumskiego – zasadniczym przedmiotem naszych wysiłków badawczych²⁰⁶, uczynimy postrzeganie struktury społecznej przez studentów Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Jak sama nazwa wskazuje, problem ten zaklasyfikować można do świadomościowego ujęcia badawczego w analizach struktury społecznej. Gardawski zauważa, że badania percepcji struktury społecznej znalazły się w kręgu zainteresowań

204 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 9.

205 Daniel Markowski, O metodologicznych…, dz. cyt., s. 15.

206 Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005, s. 42.

62

polskiej socjologii od końca lat 50. XX wieku²⁰⁷. Za Zaborowskim, wskażemy, że tradycja polskich studiów nad świadomością struktury społecznej przede wszystkim związana jest z działalnością Józefa Chałasińskiego, Juliana Hochfelda i Stanisława Ossowskiego²⁰⁸.

Ossowskiemu, jako autorowi takich klasycznych już prac jak Struktura społeczna w społecznej świadomości, zawdzięczamy stworzenie typologii potocznych wyobrażeń o kształcie struktury społecznej, jak i ukonstytuowanie problematyki świadomościowych obrazów struktury społecznej jako względnie odrębnego przedmiotu analiz empirycznych.

Natomiast perspektywa teoretyczna Hochfelda koncentrowała się na kwestii identyfikacji przez jednostki grupowych interesów. Te zakorzenione w teorii marksowskiej badania miały na celu rozpoznanie, czy w danej zbiorowości występuje coś, co autor nazywał świadomością klasową – „modelem rozumienia interesu pewnej klasy”. Ważny jest także wkład Józefa Chałasińskiego, który powiązał kwestie „jednostkowej świadomości z szeroką problematyką kultury zbiorowości narodowej oraz klasowych i warstwowych subkultur”. W monografii młodego pokolenia znaleźć możemy swoiście dychotomiczną wizję, gdzie autor przeciwstawia obraz „kultury chłopskiej” „kulturze pańskiej”²⁰⁹.

Powyższą listę znaczących postaci i podejmowanych przez nie problemów badawczych w obrębie zagadnienia struktury społecznej nie możemy uznać jednak za wyczerpaną. W sposób oczywisty należy do niej dopisać samego Zaborowskiego, autora typów wizji porządku społecznego, współautora tzw. badań warszawskich 1979. Należy również zwrócić uwagę na dorobek Włodzimierza Wesołowskiego, w którego kręgu zainteresowań znajdowały się zagadnienia ruchliwości społecznej, badania świadomości społecznej klas. Ponadto, do autorów zajmujących się problematyką percepcji struktury społecznej zaliczyć możemy także wielokrotnie cytowanego w naszej pracy Henryka Domańskiego, z tą małą uwagą, że badania obiektywnego wymiaru struktury społecznej zajmują w dorobku tego autora równie doniosłe miejsce. Wśród współczesnych analiz empirycznych podejmujących kwestię świadomościowego obrazu struktury społecznej w umysłach Polaków należy wyróżnić kompleksowe badanie Polacy pracujący 2007, którego redaktorem naukowym był Juliusz Gardawski oraz publikowane co pewien czas raporty Centrum Badania Opinii Społecznej. Ostatni tego typu raport, autorstwa Włodzimierza Derczyńskiego, został opublikowany w 2004 roku²¹⁰.

207 Juliusz Gardawski, Struktura świata pracy w okresie transformacji, w: Polacy pracujący…, dz. cyt., s.

107.

208Wojciech Zaborowski, Postrzeganie…, dz. cyt., s. 43-45.

209 Tamże, s. 43-45.

210 Włodzimierz Derczyński, Postrzeganie…, dz. cyt.

63

Powyższe znamienite publikacje stanowią duży wkład dla badań nad strukturą społeczną, jak i ważne źródło teoretyczne dla naszej pracy. Nie podejmują jednak problematyki obrazów struktury społecznej wśród młodzieży akademickiej oraz wpływu szkolnictwa wyższego na powstawanie tych obrazów. Poza tym, nawet stosunkowo najnowsze raporty z badań (Polacy pracujący, Postrzeganie swojego miejsca w strukturze społecznej, awanse i degradacje) powstały już kilka lat temu i można by zastanawiać się nad ich aktualnością. Dodatkowo, z racji roku swojego powstania, nie uwzględniają wpływu światowego kryzysu finansowego na potoczne wizje struktury społecznej.

Na szczególną uwagę naszym zdaniem zasługuje praca Aleksandra Zandeckiego Struktura społeczna w świadomości młodzieży akademickiej. Jest to raport ze zrealizowanych w 1988 roku badań, których zasadniczym celem było poznanie „jak młodzież akademicka postrzega strukturę społeczną (…), jak postrzega stopień jej zróżnicowania oraz jakie główne kryteria alokacji jednostek do określonych pozycji społeczno-zawodowych (…) ujawniają się w jej potocznym myśleniu?”²¹¹. Należy przyznać, że cała praca w sposób bardzo kompleksowy podejmuje sygnalizowaną problematykę. Dowodem tego jest skupienie się badacza również na charakterystyce młodzieży akademickiej oraz roli uniwersytetu w kształtowaniu obrazów struktury społecznej. Natomiast pogłębiony wątek ukonstytuowania światopoglądu studentów świadczy dodatkowo o pedagogicznych zainteresowaniach autora cytowanej pracy.

Należy jednak zauważyć, że problem percepcji struktury społecznej przez młodzież akademicką ma w dotychczasowych badaniach socjologicznych charakter niszowy. Oprócz przedstawionej powyżej pracy Zandeckiego nie udało się nam dotrzeć do podobnego projektu badawczego. Równocześnie sama praca, choć ciekawa i kompleksowa, ze względu na rok swojego wydania, nie jest raczej zbyt przydatna dla opisu współczesności. Nie uwzględnia wszystkich zmian, jakie zaszły w społeczeństwie polskim pod wpływem transformacji ustrojowej, przekształceń gospodarki światowej oraz następstw światowego kryzysu finansowego.

211 Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 7.

64 3.1.1. Pytania badawcze

Istotne zatem staje się pytanie, jak opisane w poprzednich rozdziałach czynniki wpływają na kształtowanie się świadomościowych wizji struktury społecznej wśród studentów. Warto przypomnieć, że do czynników tych zaliczyliśmy m.in. przemiany rynku pracy, obiektywne przemiany struktury społecznej w Polsce, rolę szkolnictwa wyższego w kształtowaniu świadomości studentów czy charakterystykę młodzieży akademickiej.

Przyjmując, że problematyka badawcza to „zestaw pytań, na które w trakcie badań będziemy poszukiwali odpowiedzi”²¹², dla celów pracy wyeksplikowaliśmy szereg pytań badawczych. W wyniku teoretycznej, metodologicznej i organizacyjnej selekcji dokonano wyboru dziesięciu zasadniczych pytań badawczych:

1. Czy studenci mają wyobrażenie istnienia struktury społecznej?

2. Jakiemu schematowi najbardziej odpowiada świadomościowy obraz struktury społecznej deklarowany przez studentów?

3. Z jaką klasą, warstwą bądź grupą we współczesnym polskim społeczeństwie identyfikują się studenci?

4. Jaka kategoria społeczna jest, zdaniem studentów, najliczniej reprezentowana we współczesnym polskim społeczeństwie?

5. Jakie czynniki, według studentów, wyznaczają pozycję jednostki w społeczeństwie?

6. W jaki sposób studenci postrzegają i oceniają możliwości wertykalnej ruchliwości społecznej?

7. Jak studenci postrzegają i oceniają istniejące w społeczeństwie polskim nierówności społeczne?

8. Jakie znaczenie w kształtowaniu swoich przyszłych szans życiowych nadają studenci uzyskiwanemu wykształceniu wyższemu?

9. Jaki wpływ na percepcję struktury społecznej przez studentów mają: cechy społeczno-demograficzne, tok studiów oraz kierunek w ramach wydziału?

Na osobny komentarz zasługują główne cele badawcze, które zadecydowały o treści, formie i strukturze powyżej zamieszczonych pytań badawczych. Niniejszy zestaw pytań zbudowany został w oparciu o występujące w dotychczasowych pracach naukowych główne zagadnienia badawcze, jak i również na podstawie namysłu autora pracy. Pytania i ich

212 Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod i technik badań socjologicznych, Śląskie Wydawnictwa Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach, Tychy 2002, s. 14.

65

kolejność zostały sformułowane na zasadzie swoistych przybliżeń, gdzie każde następne pytanie cechuje się większym poziomem szczegółowości i zaawansowania teoretycznego.

Ujmując to syntetycznie, zależy nam na przeniesieniu na grunt analiz świadomościowych i zbadaniu kwestii: potocznego postrzegania społeczeństwa w kategoriach struktury (lub jej braku), różnego rozpatrywania składowych części tego typu struktury, zasadności mówienia o

„śmierci klas”, wadze identyfikacji z klasą średnią, potocznych opinii o „otwartości” lub

„zamknięciu” społeczeństwa i jego kanałów ruchliwości, identyfikacji istniejących nierówności społecznych i postrzegania stopnia ich polaryzacji. Należy równocześnie zaznaczyć, że pytania te mają decydujące znaczenie dla budowy narzędzia badawczego, którym posłużymy się w fazie właściwej realizacji badania.

3.1.2. Hipotezy badawcze

Już na tym etapie analizy możemy zebrać pewien zasób domysłów, przypuszczalnych odpowiedzi na postawione uprzednio pytania badawcze. Na podstawie literatury przedmiotu zawierającej różne ujęcia teoretyczne, dostępnych nam rezultatów wcześniejszych badań oraz intuicji badawczej sformułowaliśmy następujące hipotezy:

1. Zdecydowana większość studentów postrzega społeczeństwo jako system ustrukturyzowany, w którym panują stosunki hierarchiczne.

2. Ponad połowa studentów postrzega strukturę społeczną przez pryzmat schematu wieloczłonowego, w którym wyodrębniają klasy: niższą, średnią i wyższą.

3. Ponad połowa studentów przyporządkowuje siebie do klasy średniej.

4. Najliczniejszą kategorią społeczną według większości studentów jest klasa średnia.

5. Jako główne czynniki wyznaczające pozycję jednostki w społeczeństwie studenci najczęściej podają: status materialny, wykonywany zawód, wykształcenie, kapitał społeczny, pozycję społeczno-zawodową rodziców.

6. Zdaniem większości studentów we współczesnej Polsce żyjemy w społeczeństwie otwartym, gdzie możliwości międzygeneracyjnej ruchliwości społecznej są wysokie 7. Większość studentów podziela zdanie, że w społeczeństwie polskim występują duże

nierówności społeczne i ekonomiczne oraz ocenia ten fakt negatywnie.

8. Najczęściej studenci wskazują, że uzyskiwane wykształcenie wyższe ma zapewnić im godny poziom życia oraz realizację aspiracji życiowych.

9. Studenci niestacjonarni częściej od studentów studiujących stacjonarnie przejawiają tendencję do ujmowania struktury społecznej w schemacie dychotomicznym i o dużym

66

dystansie między poszczególnymi pozycjami w społeczeństwie. Im mniejsza miejscowość zamieszkania studenta, tym większa tendencja do ujmowania struktury społecznej w kategoriach dychotomicznych, statycznych, o dużych dystansach między poszczególnymi pozycjami.