Struktura społeczna w świadomości studentów Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

(1)

Uniwersytet Śląski Wydział Nauk Społecznych

Instytut Socjologii

Piotr Czakon Nr albumu 260502

Struktura społeczna w świadomości studentów Wydziału Nauk Społecznych

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Praca dyplomowa licencjacka

Promotor dr Zbigniew Zagała

Katowice 2012

(2)

2

Słowa klucze: Struktura społeczna, percepcja, stratyfikacja społeczna, studenci.

Oświadczenie autora pracy

Świadomy odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, ze niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.

Data:

05.06.2012.

Podpis autora pracy:

Piotr Czakon

(3)

3

Spis treści

Wprowadzenie………. 5

1. Definicyjne aspekty struktury społecznej……… 9

1.1. Kilka istotnych przybliżeń – od struktury do struktury społecznej………. 9

1.2. Systematyzacja definicji struktury społecznej………. 12

1.3. Ujęcia struktury społecznej……….. 13

1.4. Stratyfikacja społeczna………. 15

1.4.1. Pojęcia warstw i klas społecznych……….. 15

1.4.2. Od zróżnicowania do stratyfikacji………... 17

1.4.3. Ideologie nierówności jako podstawa postulowanego obrazu uwarstwienia społecznego……….. 20

1.4.4. Dwa spojrzenia na genezę nierówności i stratyfikację społeczną………... 22

1.4.5. Czynniki legitymizacji nierówności……… 24

1.5. Ruchliwość społeczna……….. 26

1.5.1. Rodzaje ruchliwości społecznej i czynniki jej sprzyjające………. 27

1.6. Problem ujęcia świadomościowego………. 29

1.6.1. Główne płaszczyzny badań ……… 30

1.6.2. Klasyfikacje ujęć struktury społecznej w świadomości jednostek……….. 32

2. Wybrane problemy uwarstwienia społecznego………... 37

2.1. Przemiany struktury społecznej w perspektywie teorii zmiany społecznej………. 37

2.2. Przechodzenie z okresu „fordyzmu” do „postfordyzmu” i związane z tym zmiany rozpatrywania struktury społecznej……….. 40

2.3. Kwestia klasy średniej……….. 45

2.4. Młodzież akademicka – między klasą średnią a prekariatem……….. 50

2.5. Znaczenie uniwersytetu w generowaniu i postrzeganiu struktury społecznej…………. 53

2.5.1. Charakterystyka młodzieży akademickiej jako kategorii społecznej……….. 53

2.5.2. Specyfika szkoły wyższej i jej rola w kształtowaniu potocznych wizji struktury społecznej oraz replikacji istniejących podziałów społecznych………... 58

3. Metodologia postępowania badawczego……….. 61

3.1. Problematyka badania i jej specyfika………... 61

3.1.1. Pytania badawcze……… 64

3.1.2. Hipotezy badawcze………. 65

3.2. Operacjonalizacja problemu badawczego……… 66

(4)

4

3.2.1. Zmienne i wskaźniki………... 66

3.2.2. Metoda i technika……… 72

3.2.3. Narzędzie badawcze……… 74

3.2.4. Sposób opracowania materiału badawczego i forma jego prezentacji……… 75

3.3. Dobór próby badawczej………... 76

3.4. Organizacja i przebieg badania……… 77

4. Charakterystyka próby badawczej i obiektywne wymiary strukturalnego usytuowania studentów………. 79

4.1. Struktura próby według kryteriów przynależności do struktur uniwersytetu………….. 79

4.2. Struktura próby według cech społeczno-demograficznych………. 82

4.3. Struktura próby według kryteriów decydujących o samodzielności życiowej………… 89

4.4. Struktura próby według deklarowanych poglądów politycznych……… 95

4.5. Podsumowanie założeń niezbędnych do dalszej analizy………. 97

5. Studentów postrzeganie struktury społecznej i własnego w niej miejsca……… 99

5.1. Postrzeganie społeczeństwa w kategoriach struktury……….. 99

5.2. Schemat jakiemu najbliższy jest kształt społeczeństwa w Polsce oraz deklarowane własne w nim miejsce……….. 106

5.3. Grupy, klasy, warstwy z jakimi identyfikują się studenci oraz przypisują ilościową dominację w społeczeństwie……… 120

6. Studenci o problemach uwarstwienia społecznego………. 129

6.1. Czynniki wyznaczające pozycję jednostki w społeczeństwie……….. 129

6.2. Ocena możliwości doświadczenia ruchliwości społecznej……….. 132

6.3. Postrzeganie nierówności społecznych……… 144

6.4. Rola wykształcenia wyższego w kształtowaniu szans życiowych………... 153

Zakończenie………. 159

Bibliografia………. 164

Spis rycin………... 168

Spis tabel………. 170

Aneks……….. 174

(5)

5

Wprowadzenie

Zdaniem wybitnego socjologa Henryka Domańskiego „logiczną sprzecznością” jest

„zestawianie społeczeństwa z sytuacją braku struktury (…)”¹. To właśnie istnienie określonej struktury społeczeństwa powoduje, że w życiu społecznym nie dominują takie sytuacje jak przypadkowość, chaos i brak wzorców. Cytowany autor formułuje dwa bardzo ważne wnioski odnośnie struktury społecznej. Po pierwsze, jest ona (struktura społeczna – przyp. aut.)

„niezbywalnym atrybutem i pierwotnym ogniwem każdej komórki społecznej”. Po drugie, struktura społeczna wiąże się z różnego rodzaju formami, a najważniejsze z nich to:

„hierarchie”, „dystanse”, „nierówności”, „zróżnicowania”².

Zagadnienie struktury społecznej jest jednym z najważniejszych problemów jakimi zajmuje się socjologia. Już jeden z klasyków socjologii, niemiecki socjolog Georg Simmel, wprowadzając do nauki pojęcie „form społecznych” dodawał, że zadaniem socjologii jest właśnie badanie tych form, odkrywanie typowych kształtów i konfiguracji obecnych w społeczeństwie. Także współcześni socjolodzy formułują zdanie o centralnym znaczeniu kwestii struktury społecznej dla socjologii. Domański wyraża pogląd, iż „w zgodnej opinii wielu autorów socjologia wyodrębniła się z innych nauk jako dyscyplina zajmująca się analizowaniem struktur społecznych”³. Natomiast inny polski socjolog Daniel Markowski stwierdza, że „zrozumienie procesów społecznych zależy od prawidłowego określenia struktury społecznej. Jest ona bowiem swoistym <kośćcem> społeczeństwa”⁴.

Zakładając, że każdy człowiek jest na swój sposób „socjologiem amatorem” należy przyjąć, iż jednostki w pewien sposób analizują istniejące w społeczeństwie dystanse, hierarchie i nierówności. Dzieje się tak dlatego, że każdy człowiek w społeczeństwie pełni jakąś rolę, identyfikuje się z określoną kategorią społeczną, pełni określone funkcje w społeczeństwie. Wszystko to sprawia, że w umyśle członków społeczeństwa wykształca się swoisty obraz „kształtu” społeczeństwa i własnego w nim miejsca. Obraz ten znajduje się w centrum zainteresowania badań odwołujących się do tzw. świadomościowego (lub inaczej mówiąc potocznego) wymiaru struktury społecznej. Rekonstruowanie subiektywnych obrazów struktury społecznej stanowi bardzo ważną problematykę badawczą dlatego, iż pozwala dowiedzieć się między innymi: jakie elementy (grupy, klasy, warstwy) wyróżniają

1 Henryk Domański, Struktura społeczna, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 11.

2 Tamże, s. 11.

3 Tamże, s. 9.

4 Daniel Markowski, O metodologicznych problemach badań nad strukturą społeczną, w: Stanisław Marczuk (red.), Wartości a struktura społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1990, s. 15.

(6)

6

jednostki w społeczeństwie, jak jednostki definiują sytuację społeczną w jakiej się znajdują, jakie linie podziałów w społeczeństwie są w największej mierze dostrzegane przez jednostki, czy też jaka jest głębokość tych podziałów.

Co niezmiernie istotne, konstruowany w umyśle człowieka model rzeczywistości dzięki narzędziu, jakim jest język może przybrać formę idei, przekonań oraz poglądów. Te natomiast, przez swój aprobujący lub dezaprobujący dla ładu społecznego wydźwięk, przyczyniają się do jego legitymizacji bądź też delegitymizacji.

Juliusz Gardawski zauważa, że badania percepcji struktury społecznej znalazły się w kręgu zainteresowania socjologii polskiej począwszy od końca lat 50. XX wieku⁵. Tradycja polskich studiów nad świadomością struktury społecznej związana jest przede wszystkim z działalnością takich badaczy, jak Stanisław Ossowski, Julian Hochfeld, Józef Chałasiński, Wojciech Zaborowski, Włodzimierz Wesołowski, Henryk Domański (choć badania obiektywnego wymiaru struktury społecznej zajmują w dorobku tego autora równie doniosłe miejsce), czy - wspominany już na początku akapitu - Juliusz Gardawski.

W większości przypadków badania subiektywnych wizji struktury społecznej przeprowadzane są wśród dorosłych członków społeczeństwa. Ponadto, często są to osoby posiadające zatrudnienie i względnie ustabilizowaną sytuację materialną. Niestety problem potocznych wizji struktury społecznej praktycznie nie był podejmowany w badaniach socjologicznych prowadzonych wśród studentów. Tymczasem istnieje szereg przesłanek, aby się nim zająć.

Studenci bowiem stanowią specyficzną kategorię społeczną. Kategorię, którą tworzą osoby znajdujące się w fazie swoistego „zawieszenia” pomiędzy warstwą swojego pochodzenia społecznego, a warstwą do której aspirują po uzyskaniu wykształcenia.

Przejściowość sytuacji studentów manifestuje się także w tym, że pomimo pełnoletniości i (w niektórych przypadkach) posiadania pracy, osoby te w większości przypadków nie są w pełni usamodzielnione pod względem materialnym od rodziców. Osobną kwestię stanowi wpływ samej uczelni wyższej jako instytucji na kształtowanie się studenckich wizji struktury społecznej. W obrębie tej płaszczyzny problemowej znajdują się zagadnienia wpływu wtórnego środowiska społecznego, złożonego z nauczycieli akademickich i studentów z określonych kierunków studiów, na wyłaniające się w umysłach młodzieży akademickiej wizje porządku społecznego.

5 Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej a świat pracy, w: Polacy pracujący a kryzys fordyzmu, Juliusz Gardawski (red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 107.

(7)

7

Także współczesna, obiektywna sytuacja osób młodych w Polsce jest istotną przesłanką do zapytania studentów o ich sposób postrzegania struktury społecznej. Nie tak dawno Kancelaria Prezesa Rady Ministrów wydała głośny raport – Młodzi 2011. Okazuje się, że choć Polacy w wieku 15-34 są indywidualistami oczekującymi dobrze płatnej pracy i życia na wysokim poziomie, to ich obiektywna sytuacja strukturalna jest nienajlepsza. Właśnie Polacy między 18 a 34 rokiem życia stanowią ponad połowę zarejestrowanych bezrobotnych w kraju, większość osób w tej kategorii wiekowej pracuje w oparciu o umowy tymczasowe (tzw. umowy śmieciowe), a wyższe wykształcenie wcale nie gwarantuje znalezienia dobrze płatnej pracy. Ta właściwa nie tylko Polsce sytuacja spowodowała, że pewni badacze społeczni, jak i dziennikarze, zaczęli mówić o groźbie „straconego pokolenia”. Chodzi o pokolenie osób (dzisiaj najczęściej w wieku 18-25 lat), którym będzie się żyło gorzej od pokolenia swoich rodziców, i które będzie zajmowało relatywnie niższe pozycje w strukturze społecznej.

Uważamy, że powyższa charakterystyka młodzieży akademickiej jest niepełna i wymaga rozszerzenia o wymiar świadomościowych wizji struktury społecznej. Dlatego praca ta – i zawarty w niej raport z badania – mają udzielić odpowiedzi jak studenci postrzegają strukturę społeczną we współczesnej Polsce. Oznacza to podjęcie takich szczegółowych problemów jak: świadomościowy podział społeczeństwa na elementy, własna identyfikacja z określonym elementem strukturalnym, określenie kryteriów podziału społeczeństwa, ocena skali występujących w społeczeństwie nierówności, oczekiwanie poprawy swojej pozycji na wyższą. Ponadto zamierzamy ukazać w jaki sposób obiektywne determinanty strukturalne (m.in. przynależność do kategorii studentów) wpływają na sposób postrzegania struktury społecznej przez młodzież akademicką. Nadmieńmy, że nasze badanie przeprowadzone zostało wśród studentów Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i wszelkie jego rezultaty mogą być odnoszone jedynie do tworzącej ten wydział młodzieży akademickiej.

Rozdział pierwszy stanowi niezbędne przybliżenie najważniejszych zagadnień definicyjnych związanych z terminem „struktura społeczna”. W rozdziale tym przedstawiliśmy najważniejsze ujęcia i klasyfikacje definicji struktury społecznej, zaprezentowaliśmy dominujące w badaniach ujęcia tego terminu, wytłumaczyliśmy znaczenie tak istotnych pojęć, jak „stratyfikacja” i „ruchliwość społeczna”. Pierwszy – teoretyczny – rozdział zakończony został krótką charakterystyką świadomościowej płaszczyzny w badaniach nad strukturą społeczną.

(8)

8

W rozdziale drugim pogłębione zostały najważniejsze teoretyczne zagadnienia niezbędne do naszej analizy. Opisaliśmy obiektywne przemiany struktury społecznej, które mają wpływ na subiektywne wizje jednostek. Wśród najistotniejszych problemów związanych z uwarstwieniem społecznym znajduje się także kwestia klasy średniej, jako kategorii do identyfikacji względem której przyznaje się największa grupa Polaków.

Odnosząc zagadnienia teoretyczne do podejmowanego przez nas problemu badawczego określiliśmy także znaczenie uniwersytetu w generowaniu i postrzeganiu struktury społecznej oraz scharakteryzowaliśmy młodzież akademicką jako kategorię społeczną.

W rozdziale trzecim zawarte zostały metodologiczne założenia naszego badania.

Przedstawiliśmy sformułowane przez nas pytania badawcze oraz odpowiadające im hipotezy.

Rozwiązania metodologiczne to także kwestie operacjonalizacji problemu badawczego:

doboru zmiennych i wskaźników, określenia metody i techniki, a także wyboru narzędzia.

Część metodologiczną kończy opis naszych decyzji odnośnie doboru próby badawczej.

Przed przystąpieniem do odpowiedzi na pytania badawcze, w oparciu o uzyskany materiał empiryczny, dokonaliśmy charakterystyki próby badawczej. Rozdział czwarty stanowi zatem opis obiektywnych wymiarów strukturalnego usytuowania studentów, co jest niezbędne dla pełniejszego zrozumienia prezentowanych przez nich subiektywnych wizji rzeczywistości społecznej.

Opis i analiza potocznych przekonań studentów o strukturze społecznej w Polsce przypada na rozdziały piąty i szósty. Rozdział piąty zawiera prezentację danych odnośnie tego, w jaki sposób studenci postrzegają strukturę społeczną i własne w niej miejsce: czy postrzegają społeczeństwo w sposób dwudzielny, czy też wielowarstwowy, z jaką warstwą i kategorią w społeczeństwie studenci się identyfikują. Natomiast rozdział szósty obejmuje studenckie opinie o ważniejszych problemach uwarstwienia społecznego: czynnikach decydujących o pozycji w społeczeństwie, szansach doświadczenia ruchliwości społecznej, skali nierówności społecznej oraz roli wykształcenia wyższego w kształtowaniu własnej kariery życiowej.

Wnioski płynące z badania zawarliśmy w zakończeniu. W części tej w sposób syntetyczny odpowiedzieliśmy na postawione przez nas pytania badawcze i zweryfikowaliśmy hipotezy. Pracę wieńczy aneks, w którym zamieściliśmy narzędzie badawcze oraz niewykorzystane w poprzednich rozdziałach tabele z rozkładem odpowiedzi.

(9)

9

1. Definicyjne aspekty struktury społecznej

1.1. Kilka istotnych przybliżeń – od struktury do struktury społecznej

Posiadanie określonej struktury stanowi immanentną cechę każdej komórki społecznej oraz samego społeczeństwa. Stan taki, w dużym uproszczeniu, można uznać za następstwo wielowiekowego procesu różnicowania zachodzącego w obrębie gatunku ludzkiego, który podyktowany był potrzebą zapewnienia minimum organizacji społecznej dla efektywnej reprodukcji gatunku. Proces ten w głównej mierze obejmuje pierwotne zróżnicowanie ról pełnionych przez kobiety i mężczyzn, ról wypełnianych w ramach przynależności do rodziny, ale także podziału pracy i podziału władzy w ramach danego organizmu społecznego¹.

Jak zauważa Piotr Sztompka, termin „struktura społeczna” jest jednym z centralnych pojęć wielu dziedzin nauki oraz jednym z najmodniejszych terminów języka potocznego². Zdaniem Henryka Domańskiego często stosowanymi w języku potocznym synonimami terminu „struktura społeczna” są pojęcia takie jak: „rodzina”, „organizacja”, „aparat administracji państwowej”, „gospodarka”, „przedsiębiorstwo”, „układ stosunków towarzyskich”, „wzory rytualnych zachowań”, „systemy partyjne”, „styl życia”, „określone orientacje jednostek” oraz „syndromy postaw i norm”³. Natomiast Sztompka zwraca uwagę na takie luźne i potoczne desygnaty pojęcia struktury (jako takiej) jak: „porządek”, „ład”,

„organizacja”, „forma”, „układ”, „system”, „schemat”, „współzależność”, „stałość”,

„powtarzalność”, „regularność”⁴. Cechą charakterystyczną większości z tych określeń jest zawarte w nich implicite założenie istnienia określonej sieci powiązań między składnikami pewnej dziedziny rzeczywistości⁵.

Nie ulega wątpliwości, iż ustalenia definicyjne sformułowane na gruncie nauk społecznych odbiegają od potocznego języka. Równocześnie należy pamiętać, iż pojęcie struktury znane z nauk technicznych i przyrodniczych, nawet jeżeli jest stosowane w profesjonalnym znaczeniu, jest mało przydatne dla opisu i wyjaśniania funkcjonowania społeczeństwa. Niezbędna jest zatem eksplikacja znaczenia, w którym pojęcie struktury społecznej byłoby najbardziej użyteczne dla współczesnych nauk społecznych. Aby tego

1 Henryk Domański, Struktura społeczna, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 11.

2 Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia, w: Socjologia lektury, Piotr Sztompka, Marek Kucia (red.), Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 170. Pierwodruk w: „Studia Socjologiczne” 3/1989, s. 51-65.

3 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 11.

4 Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 172.

5 W tym miejscu parafrazujemy syntetyczną definicję struktury społecznej Piotra Sztompki. Została ona zawarta w artykule: Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 172.

(10)

10

dokonać należy poczynić szereg przybliżeń, przedstawić kilka problemów i założeń, które determinują jakościowe zmiany posługiwania się terminem struktury jako takiej.

Pierwszą istotną kwestią jest ewolucja pojęcia struktury w taki sposób, iż to pierwotnie techniczne określenie zyskało legitymizację dla zastosowania w naukach społecznych. Pojęcie struktura pochodzi od łacińskiego słowa struere, które oznaczało konstruowanie⁶. Do XVII wieku kojarzono je jedynie z architekturą, później kolejno upowszechniło się na gruncie anatomii, gramatyki, w dziedzinie symboli, a następnie znalazło zastosowanie w języku potocznym i innych dziedzinach nauki⁷. Jak stwierdza Domański „Na gruncie naukowego podejścia posługiwanie się pojęciem struktury społecznej ma unaocznić, że chodzi o uchwycenie trwałych całości złożonych z elementów traktowanych jako części określonego układu”⁸. Podstawą postrzegania społeczeństwa w kategoriach struktury było skojarzenie rzeczywistości społecznej ze światem mechaniki i przyrody. Za głównego inicjatora takiego podejścia uważa się nurt ewolucjonistyczny w socjologii, a zwłaszcza Herberta Spencera, który twierdził, że „zasady organizacji” organizmów biologicznych i społecznych są takie same⁹. To dlatego, iż „organiczne metafory ukazywały społeczeństwo jako organizm (…) zaczęto je opisywać językiem takich pojęć jak <system>, <organizacja>,

<funkcja>, na analogicznych zasadach jak organizmy biologiczne i twory techniki, przez co stawało się ono tożsame ze strukturą i wyrażało jego istotę”¹⁰. Prekursorem nowoczesnego, abstrakcyjnego pojęcia struktury był Georg Simmel, gdyż to on wprowadził do socjologii kategorię „form społecznych” zaś socjologię postulował traktować jako „geometrię społeczną”. Socjologia, tak samo jak geometria bada typowe kształty i konfiguracje, powinna badać czyste formy społeczne, określać ich właściwości i prawa abstrahując od ich realnych przestrzennych położeń¹¹.

Perspektywa organicystyczna oraz związane z tym włączenie pierwotnie technicznego i przyrodniczego terminu struktury w obręb nauk społecznych przybliża nas do kolejnego problemu pojęciowego jakim jest wzajemna relacja pojęć struktury społecznej i społeczeństwa. Zgłębianie społeczeństwa i występujących w nim zmian, konfliktów, napięć, stosunków władzy w sposób konieczny wiąże się z podjęciem problematyki struktury społecznej. Bowiem wszystkie problemy badawcze dotyczące społeczeństwa winny być

7 Tamże, s. 15.

8 Tamże, s. 15.

9 Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, T. I, s.

319-321 oraz Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 12.

11 Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004, s. 135.

(11)

11

analizowane przy uwzględnieniu hierarchicznych stosunków, więzi, ról oraz układów pozycji¹². Dlatego twierdzenie o głębokiej tożsamości pojęć struktury społecznej i społeczeństwa występuje od początku istnienia socjologii jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Brak wyraźnych rozgraniczeń pojęciowych między oboma terminami można dostrzec u wielu znakomitych autorów z różnych epok i reprezentujących odmienne nurty teoretyczne. Są to: Nikołaj Bucharin, Charles Cooley, Emile Durkheim, Anthony Giddens, George Homans, Karol Marks, Vilfredo Pareto, Talcott Parsons, Pitirim Sorokin, Florian Znaniecki¹³. Natomiast perspektywa zakładająca jakościową odmienność struktury społecznej i sfery społecznej ma w naukach społecznych charakter niszowy i w głównej mierze związana jest działalnością nie socjologów, a brytyjskich antropologów jak Siegfried Nadel i Raymond Firth¹⁴.

Kolejnym niezbędnym przybliżeniem jest rozróżnienie przestrzennego i przenośnego ujmowania terminu struktury. Stanisław Ossowski dokonuje podziału na struktury w znaczeniu dosłownym (przestrzennym) i metaforycznym (nieprzestrzennym). Struktura w znaczeniu dosłownym to „przestrzenny układ elementów (…)”¹⁵. Ten przestrzenny układ może dotyczyć zarówno budowli, organizmu biologicznego, jak i przestrzennego rozmieszczenia jednostek oraz grup na obszarze badanego społeczeństwa¹⁶. Natomiast struktura w sensie metaforycznym rozumiana jest jako „system dystansów interpretowanych przenośnie i zależności takiego lub innego rodzaju”¹⁷. Jako przykład tego sposobu rozumienia struktury Ossowski podaje rodzinę patriarchalną, „w której bliższe pokrewieństwo łączy dzieci z ojcem, niż z matką (…)¹⁸.

Cytowany autor wyraźnie zaznacza, że strukturę społeczeństwa można interpretować zarówno w dosłownym jak i przenośnym sensie. Jednak struktura ujmowana w sposób dosłowny obejmuje między innymi zagadnienia takie jak rozmieszczenie i kształt przestrzenny osiedli, gęstość zaludnienia poszczególnych części terenu, linie komunikacyjne.

Tego typu problematyka zdaniem Ossowskiego winna być wyłączona z pojęcia struktury społecznej gdyż znajduje się w kręgu zainteresowań francuskiej morfologii społeczeństwa i

12 Tamże, s. 12.

13 Tamże, s.14.

14 Tamże, s. 14.

15 Stanisław Ossowski, O strukturze społecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s.

112.

16 Tamże, s. 112-113 i 9.

17 Tamże, s. 112.

18 Tamże, s. 113.

(12)

12

amerykańskiej ekologii społecznej. Tym sposobem Ossowski wyłącza z pojęcia struktury społecznej wszelkie przestrzenne konotacje¹⁹.

1.2. Systematyzacja i synteza definicji struktury społecznej

Niezbędną fazą eksplikacji przydatnego dla nauk społecznych znaczenia pojęcia struktury społecznej jest synteza i systematyzacja najważniejszych naukowych definicji tego terminu. W polskiej socjologii najbardziej kompleksowej analizy i systematyzacji występujących definicji struktury społecznej dokonał Sztompka. W oparciu o przykładowe definicje Sztompka wyróżnił cztery idee stanowiące fundament pojęcia struktury społecznej:

Idea relacji, zależności, stosunków pomiędzy elementami. Której to idei odpowiada definicja Anthony’ego Giddensa określająca strukturę społeczną jako „organizację stosunków społecznych”.

Idea regularności, prawidłowości, powtarzalności, trwałości. Idei tej Sztompka przyporządkowuje definicję Petera Blau’a, który określa strukturę społeczną jako

„spójne, mniej lub bardziej trwałe regularności”.

Idea głębokiego, ukrytego, fundamentalnego, istotnego wymiaru. Przykładem tej idei jest George’a Homansa definicja wedle której struktura społeczna to „właściwości bardziej fundamentalne niż inne powierzchniowe cechy”.

Idea determinującego, wyznaczającego, kontrolującego wpływu wobec zjawisk empirycznych. Takie ujęcie struktury społecznej zdaniem Sztompki zawarte zostało w definicji określającej ją jako „uporządkowanie elementów, które determinuje większość zróżnicowania w danej dziedzinie zjawisk” autorstwa Wiliama Goode²⁰.

Swoją syntezę ważniejszych definicji struktury społecznej Sztompka kończy definicją podsumowującą. Struktura społeczna, zdaniem cytowanego autora, to „ukryta sieć trwałych i regularnych powiązań między składnikami jakieś dziedziny rzeczywistości, która istotnie wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk w tej dziedzinie”²¹.

Ponieważ jednak tego typu definicja pozbawiona jest terminów ściśle socjologicznych, Sztompka rozbudowuje ją o szereg składników składających się na tak opisywaną strukturę.

19 Tamże, s. 112-113.

20 Piotr Sztompka, Struktura społeczna. Próba uogólnienia…, dz. cyt., s. 172.

21 Tamże, s. 172.

(13)

13

W takim ujęciu struktura społeczna jest złożoną, zintegrowaną całością składającą się z czterech konstytutywnych wymiarów o charakterze analitycznym:

Normatywnego. Jest to swoista dla danej zbiorowości sieć norm, wartości, instytucji.

Inaczej ujmując są to „zewnętrzne, zobiektywizowane i przymuszające wobec poszczególnych członków społeczeństwa fakty społeczne wskazujące co być powinno”.

Idealnego. Czyli „powiązana i rozpowszechniona w danej zbiorowości sieć idei, przekonań, poglądów, wizji”. Sieć ta wyznacza społeczną świadomość i determinuje podejmowane przez ludzi działania.

Interakcyjnego. Wymiar ten Sztompka określa jako „powiązana i typowa dla danej zbiorowości sieć wzajemnie ukierunkowanych i zorientowanych działań”.

Zróżnicowanych i powiązanych interesów. W wymiarze tym zawierają się zagadnienia: zróżnicowania dostępu do dóbr społecznie uważanych za pożądane (bogactwa, władzy, prestiżu, wiedzy) oraz hierarchicznych nierówności między ludźmi powstających na tle tego zróżnicowania²².

Nie umniejszając wagi dokonanego przez Ossowskiego podziału na aspekt przestrzenny i nieprzestrzenny oraz zaproponowanej przez Pawła Rybickiego trzywymiarowej koncepcji struktury społecznej (składającej się ze zbiorowości społecznych, elementów kulturowych oraz działań i zachowań przestrzennych)²³ to perspektywa zaprezentowana przez Sztompkę może być traktowana jako najpełniejsze studium istniejących definicji struktury społecznej.

1.3. Ujęcia struktury społecznej

Henryk Domański sporządził zbudowany na zasadzie dychotomicznych przeciwieństw wykaz pięciu dominujących ujęć w badaniach nad strukturą społeczną:

Holistyczne vs. mikrostrukturalne, Uniwersalistyczne vs. historyczne, Obiektywne vs. świadomościowe, Realne vs. w umyśle badacza, Dynamiczne vs. statyczne²⁴.

22 Tamże, s. 173-175.

23 Paweł Rybicki, Struktura społecznego świata, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.

24 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 17-20.

(14)

14

Spojrzenia holistyczne i mikrostrukturalne sprowadzają się do przeciwstawienia rozpatrywania układów dystansów, podziałów i barier z perspektywy globalnej bądź jednostkowej. Podział ten manifestuje się w odmiennym definiowaniu czynników strukturyzacji. Dla badaczy orientacji holistycznej są to funkcjonujące na szczeblu globalnym instytucje makrosystemowe, natomiast zwolennicy perspektywy mikrostrukturalnej czynników tych upatrują w jednostkowych mechanizmach psychologicznych. Przykładem ujęcia holistycznego jest makrosystemowe i funkcjonalistyczne podejście Parsonsa. Z kolei działalność Homansa, który zwracał uwagę na zachowania układające się w określony wzór stanowiący behawioralną podstawę struktury społecznej rozpatrywana jest jako przykład opcji mikrostrukturalnej²⁵.

Rozróżnienie między uniwersalizmem a historyzmem odpowiada podziałowi na operowanie terminami o wysokim stopniu abstrakcyjności a osadzanie tych pojęć w konkretnych empirycznych przykładach. Jako konkretne przykłady badawcze obu ujęć można przedstawić kolejno: makrosystemową koncepcję Parsonsa (ujęcie uniwersalistyczne) oraz koncepcję formacji społeczno-ekonomicznych Marksa (ujęcie historyczne)²⁶.

Uznanie za czynniki konstytutywne kształtu struktury społecznej podziału pracy, procesów demograficznych, mechanizmów instytucjonalnych istniejących niezależnie od jednostek, bądź systemu norm i wartości wytwarzanych przez jednostki i determinujących ich zachowania jest wyznacznikiem następnego dychotomicznego ujęcia struktury społecznej.

Jest to podział na obiektywną i świadomościową perspektywę interpretowania struktury społecznej. Reprezentantem obiektywnej orientacji jest Peter Blau, natomiast świadomościowej Parsons²⁷.

Czwarta oś podziału dotyczy rozróżnienia między postrzeganiem struktury społecznej jako konstrukcji istniejącej realnie, a będącej jedynie tworem w umyśle badacza. Należy zaznaczyć, że ten drugi nurt ma w naukach społecznych charakter niszowy. Jest niewielu badaczy, typu Claude Levi-Straussa, dla których struktura społeczna jest tworem jaźni i potrzeby badawczej naukowców²⁸.

Ostatni z zaprezentowanych wymiarów stanowi podział na ujmowanie struktury społecznej w kategoriach dynamicznych i statycznych. Należy zaznaczyć, że wprawdzie

25 Tamże, s. 17.

26 Tamże, s. 18.

27 Tamże, s. 18-19.

28 Tamże, s. 19-20.

(15)

15

jedną z definicyjnych cech struktury jest brak nagłych zmian to zwłaszcza badacze nurtu konfliktowego kładą większy akcent na strukturotwórczą rolę zmian²⁹.

1.4. Stratyfikacja społeczna

Scharakteryzowany powyżej termin struktury społecznej jest pojęciem o charakterze najbardziej ogólnym oraz zawierającym w sobie szereg pomniejszych pojęć i związanych z nimi problemów badawczych. Odwołując się do Domańskiego, możemy przyznać, że same pojęcia socjologiczne służące do opisu aspektów struktury tworzą pewną hierarchię pod względem swojego zakresu³⁰. Zatem struktura społeczna zawiera w sobie szereg pomniejszych pojęć, takich jak: „zróżnicowanie”, „nierówności”, „uwarstwienie/

stratyfikacja”, „hierarchie”, „klasy społeczne” , „warstwy społeczne”, „stany”, „struktura klasowa” czy „ruchliwość społeczna”.

1.4.1. Pojęcia warstw i klas społecznych

„Klasy społeczne” i „warstwy społeczne” są podstawowymi i najczęściej stosowanymi terminami w analizach podziałów, zróżnicowań i nierówności występujących w społeczeństwie. W literaturze socjologicznej poświęconej zagadnieniom strukturalnym odnajdziemy wiele definicji tych pojęć. Mnogość definicji nie przeszkadza badaczom o odmiennych poglądach i orientacjach, aby zgodnie posługiwać się tymi terminami³¹. Nie zagłębiając się jednak w teoretyczne spory, przedstawimy jedynie skrótowy przegląd istniejących definicji i pojęć. Według Sztompki warstwy społeczne to „kategorie i grupy społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr – bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji itp. oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i obyczajami”³². Ponieważ definicja ta zarówno odwołuje się do kryteriów empirycznie mierzalnych (np. bogactwo czyli ilość zarabianych pieniędzy), jak i kulturowych (wspólna tożsamość i styl życia), definicja ta posiada w takim samym stopniu walor stratyfikacyjny i strukturalny³³.

29 Tamże, s. 20.

30 Tamże, s. 23.

31 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna naukowa, Warszawa 2003, s. 279.

32 Piotr Sztompka, Socjologia…., dz. cyt., s. 355.

33 Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 289-290.

(16)

16

Juliusz Gardawski stwierdza, iż przez klasy społeczne rozumie się „wielkie grupy społeczne, ponad którymi w strukturze społecznej lokuje się już tylko społeczeństwo jako całość”³⁴. Klasy, zdaniem cytowanego autora, wyrastają na gruncie ekonomicznym i wiążą się ze społecznym podziałem pracy – czyli układem grup społeczno-zawodowych³⁵. Powyższy pogląd nie jest odosobniony i wiąże się z klasycznym dla socjologii kompleksem poglądów odnośnie klas i ich czynników konstytutywnych. Ten klasyczny pogląd zawarty został także w Jana Szczepańskiego definicji, wedle której przez klasy rozumie się „wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą pod względem zajmowanego przez nie miejsca w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, pod względem ich stosunku (…) do środków produkcji, pod względem ich roli w społecznej organizacji pracy i – co za tym idzie – pod względem sposobu otrzymywania i rozmiarów tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają”³⁶. Zagadnienie klasowości jest ważne dla badań stratyfikacji społecznej zwłaszcza ze względu na stopniowalność klas³⁷.

Dwa najpoważniejsze nurty ujmowania klas społecznych związane są z działalnością Marksa i Webera. Różnią się one podejściem, gdyż Marks kładł szczególny nacisk na własność jako główne kryterium podziału i na nierówności, natomiast Weber akcentował znaczenie szans życiowych wynikających z pozycji rynkowej. Marks dzielił klasy na podstawie świadomości położenia w podziale środków produkcji na klasy w sobie i klasy dla siebie. Natomiast Weber obok „klas” wyróżniał „stany”, których komponentem był prestiż, i

„partie”, których komponentem była władza³⁸.

Przedstawione teorie klas społecznych są o tyle istotne, że są podstawą syntetycznego podziału na tak zwane silne i słabe teorie klasowe. Propozycja Marksa jest podstawą dla koncepcji silnych, natomiast Webera dla słabych. Podział ten zakłada, iż teorie silne cechują się podejściem holistycznym, a klasy traktowane są jako obiektywnie istniejące i całościowe byty społeczne, kolektywni i świadomi aktorzy podejmujący wspólne działania. Podczas gdy w słabych teoriach klasy były traktowane jako dające się wyodrębnić empirycznie kategorie społeczne, których uczestnicy mają pewne cechy wspólne z punktu widzenia analizy, ale nie

34 Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej a świat pracy, w: Polacy pracujący a kryzys fordyzmu, Juliusz Gardawski (red.), Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 65.

35 Tamże, s. 65.

36 Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963, s.178.

38 Tamże, s. 53-59; Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.66-67.

(17)

17

jako kolektywni aktorzy o wspólnej świadomości i zdolności do podejmowania wspólnych działań³⁹.

1.4.2. Od zróżnicowania do stratyfikacji

Termin zróżnicowania społecznego zawiera w sobie myśl o negacji równości (bądź inaczej mówiąc identyczności) oraz stanowi zbiór wszystkich możliwych i bardziej szczegółowych podziałów w obrębie struktury społecznej.

Zróżnicowanie może być postrzegane jako podstawowy aspekt każdej struktury społecznej. Na powyższe stwierdzenie zdaniem Domańskiego składa się szereg faktów. Po pierwsze, ze względu na to, że każdy człowiek pełni jakąś rolę w społeczeństwie można na tej podstawie zaklasyfikować go w ramach określonego podziału. Pochodną konsekwencją tej klasyfikacji jest wytwarzanie podstaw dla samoidentyfikacji jednostek i poczucia tożsamości z określoną kategorią społeczną. Po drugie, zróżnicowanie społeczne jest fundamentem zjawiska wielości ról. Ludzie należący do wielu kręgów społecznych mogą w zależności od aktualnego przebywania w ramach danego kręgu przybierać różne, często odmienne i na pozór wykluczające się role. Po trzecie, zróżnicowanie społeczne oznacza podział funkcji pełnionych w społeczeństwie czego konsekwencją jest podział pracy. Jest to najdonioślejszy aspekt zróżnicowania, gdyż praca i będące jej uszczegółowieniem zróżnicowanie zawodowe decydują o dostępie do określonych dóbr co stanowi podstawę wyłaniania się wzorów nierówności i uwarstwienia społecznego⁴⁰.

Pojęciem zawierającym się w ramach zróżnicowania i będącym jego uszczegółowieniem jest termin nierówności społecznych. Nierówności społeczne dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji cech fizycznych czy psychicznych, ale z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych⁴¹. Choć, jak stwierdza Domański, zróżnicowania pod względem cech fizycznych mogą być podstawą powstawania nierówności społecznych⁴². Występowanie nierówności oznacza, że jedni ludzie mają pewnych rzeczy więcej od innych, czego konsekwencją są nierówności pozycji. Według Sztompki problem nierówności jest bliski myśleniu i odczuwaniu potocznemu ze względu na fakt, że zwykli ludzie zawsze w pewnym stopniu są amatorskimi

39 Juliusz Gardawski, Teorie struktury społecznej…, dz. cyt., s.66-67.

41 Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 332.

(18)

18

socjologami i często dostrzegają, iż „jedni są nierówni drugim”⁴³. Ponadto społeczna świadomość nierówności w historii wielu społeczeństw była podstawą definiowania porządku społecznego jako niesprawiedliwego, co prowadziło do wyłaniania się buntów masowych, ruchów społecznych i rewolucji⁴⁴. Bezdyskusyjnym faktem jest także zainteresowanie problemem nierówności badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Dobrym przykładem publikacji traktującej o nierówności i łączącej różne ujęcia (filozoficzne, ekonomiczne teoretyczne i ekonomiczne empiryczne) jest Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna⁴⁵.

Sztompka dokonał (opierając się na Ossowskiego klasyfikacji przywilejów) syntetycznego podziału dóbr generujących nierówności społeczne. Krótko mówiąc, są tzw.

społecznie cenione dobra, czyli „takie, których ludzie pragną, zaspokajają jakieś ich ważne potrzeby czy aspiracje, przynoszą im satysfakcje”⁴⁶. Zatem nierówności społeczne generować może przede wszystkim nierówny dostęp do:

Dóbr materialnych (bogactwa),

Władzy (panowania, wpływu na innych ludzi),

Prestiżu (szacunku, uznania społecznego, akceptacji).

Nieco inny podział proponują autorzy pracy Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna. Rozróżniają oni zasadniczo trzy rodzaje nierówności oparte na zróżnicowanym dostępie do dóbr:

Materialnych (dobra materialne w najrozmaitszych postaciach których stopień dostępności tworzy bieguny: od całkowitej dostępności do całkowitej niedostępności), Społecznych (pozycja społeczna, rola społeczna, posiadany prestiż),

Kulturowych (zróżnicowany dostęp do sfer takich jak: nauka, literatura, sztuka, muzyka, religia)⁴⁷.

Wszystkie przedstawione powyżej dobra i wartości można posiadać w większym lub mniejszym stopniu. Dlatego można stwierdzić, że mają one charakter stopniowalny, a od najniższych do najwyższych zasobów przebiega pewna skala. W tym miejscu pojawia się

44 Tamże, s. 331.

45 Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, Stanisław Maciej Kot, Andrzej Malawski , Adam Węgrzecki (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004.

47 Janina Filek, Dobrosław Kot, Kazimierz Sosenko, Z punktu widzenia filozofa, w: Dobrobyt społeczny…, dz. cyt., s. 19-21.

(19)

19

pojęcie hierarchii, które oznacza wertykalne rozmieszczenie ludzi w strukturze społecznej w związku ze stopniem posiadania pewnych dóbr i wartości. Za Sztompką możemy metaforycznie wymienić: hierarchie bogactwa „od milionerów do bezdomnych”, hierarchie władzy „od cesarzy do niewolników”, hierarchie prestiżu „od idoli do żebraków”.

Usytuowanie na określonym poziomie każdej z powyżej wymienionych hierarchii może różnić nie tylko jednostki, ale także grupy społeczne lub pozycje, niezależnie od tego kto do tych grup wchodzi lub kto te pozycje zajmuje. Należy przyjąć, że pewne lokalizacje społeczne determinować będą większą lub mniejszą możliwość korzystania z rzadkich dóbr i wartości przez jednostki zaliczające się do tych określonych lokalizacji.

W tym miejscu dochodzimy do pojęcia stratyfikacji (uwarstwienia społecznego).

Etymologia tego pojęcia wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie stratum oznaczało warstwę.

Termin ten znalazł szerokie zastosowanie w geologii, jako synonim uwarstwienia, geologicznego przekroju warstw, czyli poziomów składających się na naturalną hierarchię.

Stratyfikacja jako pojęcie socjologiczne rozpowszechniło się w naukach społecznych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, kiedy to intensywnie prowadzono badania nad strukturą społeczną w postaci monograficznych studiów społeczności lokalnych (Community studies). Według Domańskiego, w analizach socjologicznych, stratyfikacja przede wszystkim rozumiana jest jako forma nierówności społecznych. Cytowany autor powiada, że

„Stratyfikacja jest zinstytucjonalizowaną formą nierówności występującą w postaci rankingu, lub też ujmując bardziej plastycznie – to nierówności zakrzepłe w postaci hierarchii”⁴⁸. Jednocześnie należy rozwinąć nieco zagadnienie relacji między nierównością a stratyfikacją społeczną. W najszerszym rozumieniu stratyfikacja zostaje utożsamiona z systemem nierówności. Natomiast definicje stratyfikacji w węższym zakresie rozpatrują ją jako formę nierówności⁴⁹.

Wśród badaczy istnieją spory odnośnie właściwej perspektywy ujmowania stratyfikacji społecznej. Wyróżnialne są dwie perspektywy: obiektywna i świadomościowa.

Reprezentant pierwszej ze wspomnianych orientacji, Egon Bargel, twierdził, że „Stratyfikacja jest obiektywnym rezultatem oceny. Stratyfikacja wskazuje porządek, relatywną pozycję rang i ich dystrybucję w systemie oceny. (…)”⁵⁰. Natomiast według Bernarda Barbera,

49 Tamże, s. 35.

50 Podaję za: tamże, s. 36.

(20)

20

przedstawiciela perspektywy świadomościowej, przez stratyfikację społeczną należy rozumieć „produkt interakcji zachodzącej między zróżnicowaniem a oceną społeczną”⁵¹.

Wskazane przez Sztompkę (i zaprezentowane powyżej) dobra i wartości, które mogą stać się podstawą nierówności są reinterpretacją wskazanych przez Ossowskiego rodzajów przywilejów składających się hierarchiczne rozłożenie pozycji społecznych w ramach społeczeństwa. Krótko mówiąc autor ten przedstawił podział składający się z szeregu przywilejów, którymi rozporządzanie decyduje o usytuowaniu jednostki w hierarchii warstw.

Klasyfikacja ta składa się z:

Przywilejów środków konsumpcji. Jest to materialny wymiar zróżnicowania, np.

zróżnicowanie płac.

Przywilejów władzy. Dotyczy władzy w sensie politycznym i wiąże się z zajmowaniem określonego stanowiska.

Przywilejów prestiżu. Gdzie prestiż rozumiany jest jako szacunek społeczny.

Ossowski dzieli ten wymiar na prestiż osobowy – szacunek do osoby oraz prestiż społeczny – szacunek do roli społecznej⁵².

1.4.3. Ideologie nierówności jako podstawa postulowanego obrazu uwarstwienia społecznego

Refleksje na temat nierówności i uwarstwienia społecznego bardzo często dotykają sfery interesów jednostkowych i grupowych oraz (co za tym idzie) mają charakter emocjonalny. Jeżeli refleksja na temat nierówności społecznych przybiera formę systemów myślowych będących służebnie podporządkowanych określonym interesom grupowym, staje się ona ideologią. Ideologia może spełniać dwojakie funkcje, bądź zawierać przesłania legitymizujące pozycję grupy dominującej, bądź zawierać postulat emancypacji grup uciśnionych i niesprawiedliwie pomijanych w podziale społecznie pożądanych dóbr oraz wartości.

W literaturze naukowej poświęconej temu problemowi wyróżnić można trzy zasadnicze orientacje ideologiczne, które poruszają powyższy problem: ideologie elitarystyczne, ideologie egalitarystyczne oraz ideologie merytokratyczne⁵³.

51 Podaję za: tamże, s. 36.

52 Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 22-29.

(21)

21

Ideologie elitarystyczne (arystokratyczne) przyjmują, że istnieją grupy, które z samej swojej natury są „wyższe” od innych. Odzwierciedleniem tego jest ich wyższa pozycja w społeczeństwie i dostęp do określonych dóbr i wartości na zasadzie pierwszeństwa, a czasami nawet wyłączności. Podstawą przynależności do grup dominujących mogą być urodzenie (dynastia, arystokracja, wyższe kasty indyjskie), szczególne predyspozycje, talenty, mądrości (starszyzna plemienna). Osobnym i ważnym aspektem przypasywania, wyższości, który może łączyć się z wszystkimi powyżej przedstawionymi jest deifikacja. Ideologie elitarystyczne często kojarzone są z konserwatywnymi lub nawet (w skrajnych przypadkach) monarchistycznymi poglądami politycznymi⁵⁴.

Ideologie merytokratyczne, rozpatrywane są jako model nierówności odwołujący się do pojęcia „równości szans”. Zasada równych szans głosi, że „każdy człowiek powinien mieć równe możliwości osiągania pozycji i dóbr, a nierówności dopuszczalne są tylko w tym stopniu, w jakim są rezultatem niejednakowego wysiłku, zdolności i własnych zasług (z ang.

merit, czyli zasługa - przyp. aut.)”⁵⁵. To, czy dane grypy, warstwy, klasy mają zasługi decydują dwa czynniki. Po pierwsze, stopień własnego nakładu i poniesionych wysiłków. Po drugie, wkład jaki dana grupa wnosi do społeczeństwa jako całości, stopień w jakim zaspokaja jego potrzeby. W różnych swoich odmianach ideologia merytokratyczna traktuje biedę i niepowodzenia, bądź jako zawinione przez jednostkową bierność, lenistwo i nieodpowiedzialność (orientacja skrajna), bądź jako efekt zewnętrznego zdeterminowania, z którym trzeba walczyć mechanizmami redystrybucji dóbr (orientacja umiarkowana)⁵⁶. Teoretyczną podstawą ideologii merytokratycznej jest funkcjonalna teoria uwarstwienia Kingsleya Davisa i Wilberta Moore’a (patrz: następny podrozdział niniejszej pracy)⁵⁷. Różne odmiany modelu merytokatcznego są podzielane przez teoretyków liberalizmu.

Ideologie egalitarne, sformułowane przez lub w imieniu grup upośledzonych w hierarchii społecznej (społecznym podziale dóbr i wartości) odwołują się do pojęcia równości i postulują emancypację tych właśnie grup. Ideologie te zostały wykreowane i są podzielane przez środowiska socjalistyczne, które zarzucały modelowi merytokatycznemu legitymizowanie skrajnych nierówności społecznych. Stwierdzają oni, że merytokracja jest niesprawiedliwym systemem, który nie gwarantuje klasom niższym zaspokajania potrzeb na

54 Tamże, s. 356.

56 Piotr Sztompka, Socjologia…, dz. cyt., s. 357-358.

57 Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia, w: Socjologia. Lektury, Piotr Sztompka, Marek Kucia (red.) , Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 437-445.

(22)

22

satysfakcjonującym poziomie, ponieważ wyrównywanie szans nie zapobiega nierównościom warunków życiowych⁵⁸.

Wyróżnić można zasadnicze pięć orientacji w ramach nurtu równościowego⁵⁹. Po pierwsze, ideologie egalitarne wyrażają żądanie identycznych warunków życia dla wszystkich (wersja radykalna). Drugi nurt mówi o zasadniczym biologicznym podobieństwie ludzi (wersja umiarkowana), co ma implikować identyczność potrzeb podstawowych potrzeb.

Zatem potrzeby: wyżywienia, ubrania, schronienia, pracy bezpieczeństwa powinny być odgórnie zapewnione wszystkim ludziom na takim samym poziomie. Dopiero ponad ten stan dopuszczalne są dla przedstawicieli tego odłamu ideologii egalitarnej nierówności społeczne.

Trzeci nurt egalitaryzmu (podobnie jak ideolodzy merytokratyzmu) odwołuje się do pojęcia

„równości szans” osiągania. Zgodnie z tym postulatem myślowym należy każdemu człowiekowi zapewnić równe możliwości dostępu do społecznie pożądanych dóbr. Czwarta wersja tej ideologii mówi o konieczności zaistnienia równości wobec prawa, czyli identyczności kwalifikacji czynów, identycznego poziomu odpowiedzialności, identycznego traktowania przez wymiar sprawiedliwości, niezależnie od zajmowanej pozycji w społeczeństwie. Natomiast piąta odmiana egalitaryzmu domaga się równości praw podmiotowych – prawa i wolności obywatelskie lub polityczne, takie jak: możliwość udziału w głosowaniu, możliwość bycia wybranym w wyborach, prawa socjalne, prawa swobody wypowiedzi⁶⁰.

Naukowa skrupulatność wymaga odnotowania, iż inni badacze przedstawiają odmienne sposoby pojmowania równości. Przykładowo Stuart White wymienia równość wobec prawa, polityczną, społeczną, ekonomiczną, moralną⁶¹.

1.4.4. Dwa spojrzenia na genezę nierówności i stratyfikację społeczną

Na gruncie socjologii wypracowano dwa zasadnicze spojrzenia teoretyczne na problem nierówności społecznych i uwarstwienia społecznego będącego ich konsekwencją:

funkcjonalną teorię stratyfikacji społecznej i teorię skumulowanych przewag. Pierwsza, wiąże nierówności z następstwami podziału funkcji w ramach społeczeństwa. Druga, rozpatruje nierówności dociekając ich historycznej genezy w stosunkach dominacji i władzy⁶².

60 Tamże, s. 357.

61 Stuart White, Równość, Wydawnictwo Sic, Warszawa 2008.

(23)

23

Funkcjonalna teoria uwarstwienia została sformułowana w 1945 roku przez Kingsleya Davisa i Wilberta Moore’a. Autorzy w swoim sławnym artykule dla „American Sociological Review”, uznali, że nierówność społeczna jest zjawiskiem normalnym i odwiecznym, a wszystkie znane ludzkości społeczeństwa cechują się nierównością społeczną⁶³. Nawiązująca do ujęć organicystycznych myśl obu autorów zawierała przesłanie, iż nierówności są niezbędne dla istnienia i funkcjonowania społeczeństw ludzkich. Davis i Moore jako zmienną, która determinuje uwarstwienie społeczeństwa uznali zróżnicowanie zawodów. Jak stwierdzają różne zawody wykonywane w ramach społeczeństwa mają różną „doniosłość funkcjonalną”, inaczej mówiąc w różnym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia

„wymogów funkcjonalnych społeczeństwa”⁶⁴.

Jak dalej stwierdzają cytowani autorzy, różne zawody wymagają większych lub mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji i dłuższego bądź krótszego kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje. Kształcenie i trening oznaczają ponoszenie pewnych kosztów i wyrzeczeń, takich jak: czas, energia czy nakłady finansowe. Warunkiem efektywności systemu społecznego jest obsadzenie wyższych i niższych pozycji przez odpowiednio przygotowane do tego jednostki. Dlatego powinien istnieć odpowiedni mechanizm nagradzający donioślejsze funkcjonalnie pozycje, które wiążą się z większymi nakładami. Mechanizm taki przejawia się w postaci dystrybucji rzadkich dóbr i uprawnień. Lepsze zarobki, większa pula władzy, wysoki prestiż to główne przywileje jakimi nagradzane są osoby podejmujące trud wykształcenia się na stanowisko o wysokiej doniosłości funkcjonalnej. Ponadto zdaniem Davisa i Moore’a tylko istnienie nierówności społecznych stanowi motywację dla jednostek do treningu i zdobywania wykształcenia.

Mając na uwadze wszystko, co zostało powiedziane należy uznać, że koncepcja Davisa i Moore’a stanowi teoretyczne uzasadnienie ideologii merytokratycznej. Uwagę zwraca zwłaszcza rozpatrywanie stratyfikacji jako rezultat relacji zachodzących między podażą a popytem na zasoby ludzkie ważne dla funkcjonowania systemu⁶⁵.

Natomiast teoria akumulacji przewag (teoria konfliktu) postrzega nierówność społeczną jako efekt szczególnych warunków historycznych, które mogą być zniesione w przyszłości. W przypadku tej perspektywy istnienie nierówności rozpatrywane jest negatywnie, a ich zniesienie jest jak najbardziej postulowane, gdyż stanowią one czynnik konfliktujący. Teoria ta nawiązuje do spostrzeżenia o dziedziczeniu pozycji w długim

64 Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach…, dz. cyt., s. 439.

(24)

24

wymiarze czasowym. Główna idea tej teorii głosi, że tak samo jak upośledzenie ma tendencje do pogłębiania się, przywileje mają tendencję do powiększania się. Dzieje się tak dlatego, że jeżeli ktoś uzyska pewne przywileje i przewagi, to równocześnie otwierają się możliwości dalszej akumulacji tych wartości. Tendencja ta nazwana została efektem Mateusza, gdyż nawiązuje do biblijnej prawdy zawartej w ewangelii wg. św. Mateusza, która mówi iż z upływem czasu bogaci będą bogatsi, a biedni biedniejsi. Proces akumulacji przywilejów może następować w dwojaki sposób. Po pierwsze, wysoka pozycja uzyskana w hierarchii stratyfikacyjnej dowolnego rodzaju pomaga w zdobyciu wysokiej pozycji w innych hierarchiach (tzw. konwersja pozycji). Po drugie, wysoka pozycja w jednej hierarchii determinuje podobną pozycję w każdej innej hierarchii z osobna⁶⁶. Odwrotnych procesów doświadczają osoby, które raz znalazły się na dole pewnej stratyfikacji i replikują tę pozycję w pozostałych wymiarach nierówności społecznych.

Istotną kwestią podejmowaną w tej koncepcji jest międzypokoleniowe dziedziczenie przewag lub upośledzenia społecznego. Odnosi się to do dwóch zasadniczych wymiarów – rodzajów kapitału: kulturowego (kompleks cech, na które składają się m.in.: dobry gust, ogłada towarzyska) i społecznego (kontakty, znajomości, sieci powiązań i towarzyszący im wysoki poziom zaufania). Powyższa teoria doceniana jest za swoją doniosłość eksplanacyjną procesu akumulacji nierówności i ich dziedziczenia, jednak krytykowana jest jej niemoc wskazania pierwotnej „praprzewagi”, która determinuje wszelkie następne ulokowania w stratyfikacji społecznej⁶⁷.

1.4.5. Czynniki legitymizacji nierówności

Nieco inny punkt widzenia reprezentują koncepcje zajmujące się zagadnieniem tzw.

czynników legitymizacji nierówności. Czynników, które sprawiają, że klasy niższe nie wyrażają sprzeciwu wobec porządku społecznego, w którym żyją. Zważywszy na to, że różnego rodzaju nierówności społeczne stanowią potencjalne źródło konfliktów, identyfikacja powodów, dla których masy ludności nie wyrażają buntu przeciwko istniejącej stratyfikacji społecznej, ma centralne znaczenie dla utrzymania stabilności systemu społecznego.

Domański, na podstawie różnych wcześniejszych badań i koncepcji, wyróżnił zasadniczo cztery czynniki legitymizacji istniejącego porządku społecznego⁶⁸.

66 Tamże, s. 364.

67 Tamże, s. 365-366.

68 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 198-210.

(25)

25

Po pierwsze, klasy niższe bardzo często „nie uświadamiają sobie skali dystansu oddzielającego ich od elity bogactwa”⁶⁹. A ten brak wiedzy o rozmiarach kontrastów może być rozpatrywany jako skuteczny środek rozładowywania frustracji społecznej.

Po drugie, brak bezpośrednich kontaktów między klasą niższą, a kategoriami wysokimi niweluje poczucie deprywacji tych pierwszych. Oznacza to, że grupy usytuowane na samym dole hierarchii nie dostrzegają ludzi bogatych i nie dostrzegają posiadanych przez nich bogactw. Jako wyjaśnienie takiego stanu rzeczy, zdaniem Domańskiego, podaje się teorię grup odniesienia. Teoria ta tłumaczy, że ludzie celowo zawężają swoją perspektywę porównań, odnosząc się tylko do pozycji najbliżej usytuowanych w stosunku do swojego rzeczywistego statusu. Jak zauważa cytowany autor, w ten sposób jednostki bardzo często dokonują racjonalizacji swojego położenia w strukturze społecznej, podejmowanych działań i artykułowanych aspiracji⁷⁰.

Po trzecie, wskazuje się, że za legitymizację nierówności społecznych przez klasy najniższe odpowiada wpływ instytucji społecznych, a zwłaszcza środowiska rodzinnego i szkoły. Rodzinie przypisuje się znaczenie w międzypokoleniowym przekazywaniu systemów wartości, co w sposób wtórny decyduje o odtwarzaniu się barier klasowych. Dla przykładu, według przeprowadzonych w połowie XX wieku w Stanach Zjednoczonych badań, dowiedziono, że w porównaniu z klasą średnią członkowie klasy robotniczej słabiej orientują się w sprawach decydujących o sukcesie życiowym, mają niższe aspiracje względem wykształcenia, dochodów i statusu społecznego. Rezultaty te wskazywałyby, iż podziały społeczne odtwarzają się niejako za przyzwoleniem środowisk upośledzonych społecznie. Te różnice aspiracji znajdują odzwierciedlenie w karierze edukacyjnej dzieci, gdzie inteligencja nietechniczna o wiele częściej wysyła swoich potomków do liceów niż robotnicy niewykwalifikowani i wykwalifikowani⁷¹.

Po czwarte, społeczne napięcia niwelować może „syndrom dominującej ideologii”.

Syndrom ten „Obejmuje wszystkich tych, którzy są przekonani o prawomocności istniejącego porządku”. Co istotne, syndrom ten obejmuje przedstawicieli różnych klas (w tym pracowników fizycznych), choć zauważalna jest nadreprezentacja członków kategorii uprzywilejowanych. Z syndromem tym związany jest kompleks postaw, które sprowadzają

69 Tamże, s. 199.

70 Tamże, s. 199-200.

71 Tamże, s. 200-202.