GOSPODARCZYCH W POLSCE?
6.2. Konflikt wartości etycznych i wartości gospodarczych
Konflikt wartos´ci etycznych i wartos´ci gospodarczych (problem pierw-szy z dziewie˛ciu) nie jest konfliktem wartos´ci jako takich, lecz zbiorem konflikto´w: (a) mie˛dzy podmiotem z chwili wczes´niejszej a tym samym podmiotem z chwili po´z´niejszej, albo podmiotem wyste˛puja˛cym w ro´z˙-nych rolach; (b) mie˛dzy ro´z˙nymi podmiotami; (c) mie˛dzy tym, co „indywidualne’; a przy tym rozmaite ze wzgle˛du na wielos´c´ indywidu-o´w, a tym, co „społeczne” w sensie dominanty interpersonalnej (moz˙e to byc´ zbio´r subdominant) lub normy2.
• Aspekt wartos´ci moralnych i wartos´ci gospodarczych jest złoz˙ony, nie da sie˛ jednoznacznie wyjas´nic´, rozstrzygna˛c´.
• Konflikt wartos´ci moralnych i gospodarczych jest bardzo skom-plikowany, dlatego kaz˙dy, kto stanie przed takim problemem, sam musi podja˛c´ decyzje˛ i ponosic´ konsekwencje.
• Konflikt wartos´ci gospodarczych i etycznych jest konfliktem pozor-nym.
• Wystarczy, z˙e be˛dziemy poste˛powac´ zgodnie ze swoim sumieniem, maja˛c na wzgle˛dzie ludzi z˙yja˛cych woko´ł nas, zastanawiaja˛c sie˛ nad tym, co robimy i jakie podejmujemy decyzje. Wtedy my be˛dziemy szcze˛s´liwi, a i ludziom woko´ł nas be˛dzie sie˛ lepiej z˙yło.
• Wszystko wydaje sie˛ proste, gdy ograniczymy horyzonty; gdy nie mys´limy o szerszym aspekcie, o skutkach, to przeoczymy prawie fikcyjne powia˛zania i wspo´łzalez˙nos´ci.
• Gło´wna˛ przyczyna˛ konfliktu wartos´ci jest da˛z˙enie do zysku oraz zbyt duz˙a tolerancja dla zachowan´ sprzecznych z wartos´ciami etycz-nymi i zbyt mało pozytywnych wzoro´w.
• Brak konkurencji skłania do działan´ nieetycznych.
• Przedsie˛biorcy (do niedawna „prywaciarze”, „badylarze”) nie znalez´li nalez˙nego miejsca w hierarchii społecznej.
• Podje˛cie „dobrej” decyzji w niekto´rych sytuacjach moz˙e byc´ bardzo powaz˙nym problemem.
• Brak nawyko´w kupieckich u oso´b prowadza˛cych nowe firmy. Zysk jest najwaz˙niejszym probierzem działalnos´ci firmy.
• Sukcesy finansowe firmy traca˛ prawo do pozytywnej oceny, jes´li sa˛ realizowane na nieetycznej drodze.
• Firma przestrzegaja˛ca zasad etyki moz˙e sie˛ znalez´c´ w niekorzystnej sytuacji konkurencyjnej.
• Etyka indywidualna decydento´w cze˛sto jest trudna do pogodzenia z koniecznos´cia˛ osia˛gania przez firme˛ sukcesu rynkowego.
• Wypracowywanie zysku oraz rozwo´j to wartos´ci pozytywne poz˙ytecz-ne i poz˙a˛dapoz˙ytecz-ne; staja˛ sie˛ opoz˙ytecz-ne zagroz˙eniem wo´wczas, gdy osia˛gapoz˙ytecz-ne sa˛ kosztem wartos´ci ro´wnych lub nadrze˛dnych: wolnos´ci, sprawied-liwos´ci i tolerancji.
• Na rynku wyste˛puje wielu uczestniko´w, kaz˙dy w ro´z˙nych rolach i w ro´z˙nym czasie, kaz˙dy czuje sie˛ indywidualnos´cia˛, a jednoczes´nie funkcjonuje w społeczen´ stwie. Z tym wia˛z˙a˛ sie˛ ro´z˙ne i mnogie systemy wartos´ci moralnych, co rodzi konflikty. Rozwia˛zanie wyma-ga porozumienia i kompromiso´w, a zacza˛c´ nalez˙y od us´wiadomienia sobie i innym wagi i istoty problemu.
Komentarz: Ten podstawowy problem etyki z˙ycia gospodarczego jest uwaz˙any nie tyle za złoz˙ony, choc´ słowo „złoz˙ony” było uz˙ywane przez studento´w, ile za nierozstrzygalny w sensie ogo´lnym. Studenci trafnie uwaz˙aja˛, z˙e konflikt ten, czy moz˙e raczej dylemat, jest notorycznie obecny w działalnos´ci ludzi biznesu. Jego rozstrzygnie˛cie w podob-nych sytuacjach bywa ro´z˙ne w zalez˙nos´ci od systemo´w wartos´ci podmioto´w działaja˛cych. Pogla˛du tego nie podzielaja˛ jednak wszyscy studenci. Niekto´rzy uwaz˙aja˛, z˙e jest to konflikt pozorny. Brak danych biograficznych uniemoz˙liwia interpretacje˛ takiego – odmiennego – sta-nowiska. Przypuszczac´ jedynie moz˙na, z˙e stanowisko to prezentuja˛ osoby o silnych przekonaniach skrajnych: (a) z˙e zawsze nalez˙y prze-strzegac´ norm etycznych, nawet gdyby miało to powodowac´ pogor-szenie wartos´ci gospodarczych, (b) z˙e zawsze nalez˙y przestrzegac´ zasad prakseologicznych, nawet gdyby wymagało to zachowan´ nieety-cznych lub swego rodzaju „falandyzacji” etyki. Pierwsi wskazuja˛ na sumienie jako na czynnik miarkuja˛cy poste˛powanie i decyzje niego-dziwe, uz˙ywaja˛c terminologii Tadeusza Kotarbin´ skiego. Drudzy – blis-cy Elaine Sternberg3 – zwracaja˛ uwage˛ na wzrost znaczenia norm etycznych w biznesie rozpatrywanym w dłuz˙szej perspektywie czaso-wej. Perspektywa kro´tkoterminowa (shorttermism) skłania do kom-promiso´w moralnych i przyjmowania postawy okres´lanej potocznie zwrotem „duz˙o, byle jak i pre˛dko”.
Trafnie podkres´laja˛ studenci brak pozytywnych wzorco´w zachowan´ , zbyt duz˙a˛ tolerancje˛ dla zachowan´ nieetycznych wyniesiona˛ z okreso´w, w kto´rych cnota˛ było przechytrzenie zaborcy, okupanta, czy przez kilka ostatnich dekad politruka. Ten ostatni wzgla˛d oraz uprawiana wo´wczas propaganda deprecjonuja˛ca drobna˛ przedsie˛biorczos´c´ gospodarcza˛ przez posługiwanie sie˛ obraz´liwymi epitetami („badylarz” „prywaciarz”) nie zgine˛ły wraz ze zmiana˛ systemu gospodarczego. Zmiana systemu nie mogła tez˙ przywro´cic´ dawnych norm rzetelnos´ci kupieckiej ani spowodowac´ powstania – deus ex machina – nowych standardo´w.
Powoduje to, z˙e kupcy kultywuja˛cy tradycje rodzinne sa˛ nadal w mniejszos´ci, niekiedy traktowani przez firmy „jednodnio´wki” (jes´li moz˙na je tak z˙artobliwie nazwac´) jako osoby naiwne, kto´re nie wyko-rzystuja˛ szansy z pogranicza prawa lub nawet z jego pominie˛ciem.
Studenci okazuja˛ sie˛ uwaz˙nymi obserwatorami z˙ycia gospodarczego odnotowuja˛cymi ryzyko wia˛z˙a˛ce sie˛ z da˛z˙eniem przedsie˛biorco´w do
3 Por. rozdział 2., Działalnos´c´ gospodarcza z punktu widzenia filozofii: mie˛dzy prakseologia˛ a etyka˛.
godzenia wartos´ci etycznych z wartos´ciami gospodarczymi. Z jednej bowiem strony trudno ocenic´ firme˛ dodatnio, jes´li osia˛ga dobre wyniki gospodarcze poste˛puja˛c nieetycznie, z drugiej zas´ poste˛powanie etycz-ne moz˙e narazic´ na przegrana˛ z nie licza˛cymi sie˛ z zasadami uczciwej konkurencji rywalami.
Konflikt wartos´ci etycznych i wartos´ci gospodarczych dotyczy zda-niem studento´w nie tylko przedsie˛biorstw, firm czy spo´łek jako całos´ci; dotyczy on takz˙e oso´b działaja˛cych w firmach i firm, w kto´rych pracuja˛. Trudno o niezłomnos´c´ (integrity), gdy przestrzeganie norm etyki osobis-tej moz˙e byc´ niekorzystne dla spo´łki. Studenci nie powiadaja˛, co robic´ w takich sytuacjach. Odnotowuja˛ jedynie zagadnienie jako waz˙ne i trudne do rozwia˛zania, gdy przychodzi podja˛c´ decyzje˛, niekiedy bez dostatecznego czasu na rozpatrzenie wszystkich „za” i „przeciw”.