Islandia jest jednym z krajów najwcześniej dotkniętych kryzysem ekonomicznym z 2008 r., więc jej instytucje miały szansę pierwsze przystosować się do nowych warunków. Zadłużenie mieszkańców Islandii jest jednym z najwyższych w Europie w latach 2004-2014 (Hauksson, 2015) i był to pierwszy od ponad 30 lat kraj zachodni, któremu musiał pomagać Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Jednocześnie oczekiwania dotyczące jakości życia są na Islandii wysokie, biorąc choćby pod uwagę fakt, że kraj ten miał najwyższy na świecie wskaźnik rozwoju społecznego w 2007 roku i cały czas utrzymuje się w czołówkach tego typu rankingów (Olafsson, Cook, Davidsdottir, Johannsdottir, 2014). Do czasu kryzysu islandzka gospodarka była w światowej czołówce PKB. Uznaje się, że tym, co wyróżnia Islandię na tle innych państw dotkniętych kryzysem finansowym, jest to, że koniec neoliberalizmu na Islandii ma swoją datę.
Powszechnie uważa się, że jest nią 06.10.2008 roku, gdy rozpoczęły się tam działania polityczne w celu ratowania systemu bankowego22. Dwa dni później Wielka Brytania zablokowała aktywa banków islandzkich, używając do tego celu prawa antyterrorystycznego uchwalonego do celów ścigania Al Kaidy. Geograficzna odległość Islandii od kontynentalnej Europy oraz jej bogata i odrębna kultura pozwalają przypuszczać, że także islandzkie rozwiązania globalnych problemów będzie cechowała pewna odrębność.
Islandia jako szczyt, fantazmat i utopia
Islandia identyfikowana bywała ze starożytnym pojęciem „Ultima Thule”, czyli krańcem świata i geograficznej wiedzy Rzymian (Chymkowski, 2009). I w pewnej romantycznej, a zarazem
22 W pozostałych państwach dotkniętych kryzysem zaczęto mówić raczej o pogłębianiu się neoliberalizmu, gdy rządy tych państw uruchomiły programy oszczędnościowe.
europejskiej perspektywie kojarzona może być z jakąś krańcowością czy marginesem.
Z perspektywy skandynawskiej Islandia stanowi repozytorium nordyckości. Głównym powodem tego jest język islandzki, w którym zachowały się słowa i struktury gramatyczne najbardziej zbliżone do tych, którymi komunikowali się wikingowie. Położenie wyspy, wiążące się z nim okresy izolacji, a jednocześnie niezwykła w skali światowej ciągłość kultury pisma powodują, że także na Islandii żywe jest skojarzenie tego miejsca z czystością. Idea czystości jest ważnym elementem dyskursów władzy na wyspie, ponieważ służyła tworzeniu państwowości.
Jak pisze Anna Wojtyńska:
„Islandzki nacjonalizm formułował się wokół idei czystości – kulturowej, językowej i etnicznej. Po odzyskaniu niepodległości Islandczycy skoncentrowali się na ochronie własnej tożsamości i bronili się przed wszelkimi obcymi wpływami. Powszechnie znana jest ich troska o unikanie zapożyczeń z innych języków.” (Wojtyńska, 2010, s. 213)
Z tych też względów Islandia była obiektem fantazji edukacyjnych dla ludzi pozostających z dala od niej. Dla Grundtviga cała wyspa była uniwersytetem ludowym, a wszyscy jej mieszkańcy – uczestnikami procesu edukacji. Odrzucenie „rzymskości”, rozumiane jako kultywowanie własnego języka w piśmie i opisywanie nim siebie (nordyckości), uważał za wzór wart upowszechnienia w innych krajach (Grundtvig, 1986; Kowzan, 2016).
Współcześnie, podczas światowego kryzysu finansowego, Islandia stała się punktem odniesienia dla polityków i ruchów społecznych walczących z narzuconymi wielu społeczeństwom oszczędnościami (ang. austerity meassures). Przykładowo, na facebookowym profilu anglojęzycznej gazety islandzkiej „The Reykjavik Grapevine” w kwietniu 2012 umieszczono film z zapisem wiadomości po hiszpańsku z angielskimi podpisami, których treścią było to, że na Islandii uwolniono mieszkańców od ich długów (telesurenglish, 2012). Kilka poniższych wypowiedzi, będącymi komentarzami czytelników i dziennikarzy do udostępnionego filmu obrazuje zdziwienie mieszkańców Islandii międzynarodowo dystrybuowaną fikcją, której wyspa stała się bohaterką:
„Olga Vazquez: Dostaję bardzo często maile od ludzi z Hiszpanii, którzy myślą, że Islandia jest nowym rajem; wszyscy banksterzy trafili do więzień, Islandczycy stworzyli nową konstytucję dla Islandii (wydaje się zatwierdzona, mówią Hiszpanie), nasze długi hipoteczne zostały anulowane (chciałabym!!!), mamy trzy razy większe zarobki niż w Hiszpanii i wszyscy mogą pracować w biurze (bez mówienia po islandzku lub angielsku i bez studiów). Nie wyobrażacie sobie, jak wiele osób NAPRAWDĘ planuje się tu przenieść.”
„The Reykjavik Grapevine: Olgo - Ja (Haukur) pojechałem do Madrytu w zeszłym roku, żeby mówić o kryzysie i o tym, jak nam się powodzi. Niektórzy na widowni powiedzieli mi, że wolą dalej wierzyć w zmyśloną wersję, nawet jeśli wiedzą, że jest nieprawdziwa. To
daje im nadzieję. Dziwne.”
„Karen Peace: [...] Szalone. Ale przynajmniej to wideo tłumaczy, skąd człowiek, któremu odpowiadałam na Yahoo Answers, wziął ten pogląd. Wystarczająco denerwujące było korygowanie ludzi twierdzących, że „Islandia powiedziała „nie” banksterom, upadła i żyje długo i szczęśliwie!” Zapowiada się kolejna runda takiej pracy.” (źródło: The Reykjavik Grapevine [facebook], 14.4.2012)
Hermetyczność języka islandzkiego może tylko częściowo tłumaczyć oderwanie się narracji o Islandii od rzeczywistości doświadczanej przez jej mieszkańców, jak zauważają sami dyskutujący. Odkrywają oni też istnienie sił społecznych, którym zależy nad podtrzymywaniu fantazji. Przyznanie się hiszpańskich słuchaczy do upartej wiary w fikcję islandzkich osiągnięć wydaje się czynem wręcz heroicznym i jest zapowiedzią prób wydźwignięcia ich krajów zamieszkania (składających się na Hiszpanię) do faktycznie nieistniejącego poziomu Islandii.
Takie wynoszenie się ponad faktyczny stan rzeczy Peter Sloterdijk nazywa wytwarzaniem napięć wertykalnych, ale robi to w kontekście wartościowania indywidualnych sposobów życia (Sloterdijk, 2014). Natomiast tacy teoretycy jak Ernesto Laclau i Alain Badiou zgodziliby się, że każda realna zmiana społeczna, także ta, o jakiej być może marzą dłużnicy także poza Islandią, konstytuuje się poza logiką porządku symbolicznego, czyli w swego rodzaju fikcji, dla Laclau – w pustym znaczącym (Laclau, 2009), a dla Badiou – w wydarzeniu (Badiou, 2007).
Wyobrażenie, że komuś gdzieś (odpowiednio daleko) udało się przezwyciężyć władzę wierzycieli, łączy ludzi w wierze we własne możliwe zwycięstwo. Islandia jest więc dla wielu takim szczytem możliwości demokratycznego i zadłużonego społeczeństwa, do którego to szczytu trzeba wybudować sobie własną drabinę. Miarą „rozkoszy”, jaką taka fantazmatyczna Islandia sprawia ludziom jest cały czas rosnąca ilość pobrań opisywanego filmu, ponownych udostępnień, komentarzy, czy tzw. lajków w portalach społecznościowych i na YouTube.
Mieszkańcy Islandii od czasu wybuchu kryzysu są z kolei wyczuleni na fikcję. Haukur Már Helgason twierdzi wręcz, że kryzys zamiast zabić debatę publiczną, jak można by się tego spodziewać na podstawie analiz Naomi Klein (Klein, 2008), w zasadzie przywołał rzeczywistość do debaty publicznej na Islandii (Helgason, 2010, s. 129). Diagnoza ta wskazuje, że przed kryzysem Islandczycy żyli w specyficznej relacji do rzeczywistości. Przez ponad 10 lat wyspa była miejscem wcielania w życie neoliberalnej utopii. Za początek wprowadzania nowego porządku Roger Boyes, autor znakomitej antropologicznej analizy procesów, które doprowadziły Islandię do spektakularnego ekonomicznego upadku, uznał rok 1984, gdy guru neoliberałów Milton Friedman przybył do Reykjaviku z wykładami (Boyes, 2009). Burmistrzem miasta był wtedy
Davíð Oddsson, późniejszy premier i niekwestionowany architekt neoliberalnych przemian.
Oddsson przejął ekonomię opierającą się na trzech filarach, którymi były: rybołówstwo, energia geotermalna oraz amerykańska baza wojskowa. Mimo próśb islandzkich władz, Amerykanie swoją bazę wojskową ostatecznie zamknęli w 2006 roku, gdy zimna wojna dobiegła końca. Dla wykorzystania energii geotermalnej zdecydowano się natomiast budować ogromne tamy, do czego potrzebny był kapitał. Rybołówstwo okazało się poligonem doświadczalnym dla nowych instrumentów finansowych (Maguire, 2014; Pinkerton, 2014), ponieważ po wprowadzeniu systemu kwotowego, rozpoczął się handel przyszłymi połowami. Reformy na Islandii przebiegały wręcz podręcznikowo:
„Oddsson był całkowicie skoncentrowany na prywatyzacji dwóch dużych banków państwowych, Landsbanki i Bunadarbanki. To, jak uważał, będzie jego koronnym osiągnięciem. Islandczycy zostaną uwolnieni od wyspiarskiej egzystencji przez sektor finansowy zdolny do działania na rynkach globalnych. Było to coś więcej niż ludowy kapitalizm; chodziło o zakończenie wieków prowincjonalizmu.” (Boyes, 2009, s. 43)
Sprywatyzowane na początku wieku banki wkroczyły do świata, w którym dług był zabawką, a przede wszystkim towarem. Niektóre z narzędzi, tj. derywaty, nie były trudne do zrozumienia dla rolników i rybaków od zawsze z konieczności zakładających się o przyszłoroczne zbiory i połowy. Z czasem udało się bankom wciągnąć do systemu praktycznie całą populację. Ze względu na zarobki w sektorze bankowym:
„Dobrzy geolodzy albo fizycy byli szkoleni w zakresie zarządzania ryzykiem, elektrotechników zatrudniano do zarządzania aktywami, programistów do handlu walutami i instrumentami sekurytyzacji, a historycy i meteorologowie kończyli jako analitycy rynku. Przeciętny makler otrzymywał pensję, o jakiej żaden dyrektor normalnego przedsiębiorstwa nie mógłby pomarzyć. Wartościowi pracownicy opuszczali swoje dobrze zorganizowane firmy i ruszali do banków.” (Snær, 2010, s. 148).
Był to czas spektakularnych, napędzanych przez te banki, karier. Ludzie w krótkim czasie stawali się bogaczami, szefami wielkich ponadnarodowych koncernów:
„Umówiłem się z właścicielem supermarketu. Siedział w małym biurze bez okien, dzielił je z trzema kobietami, które produkowały książki dla dwunastu innych supermarketów należących do tej samej sieci. Dziesięć lat później ten sam człowiek zatrudniał 50 tys.
ludzi. Był właścicielem dużych galerii handlowych w centrum Londynu i Kopenhagi, multum sklepów odzieżowych, sieci sklepów z zabawkami, dwóch sieci jubilerskich, posiadał czarny jacht, prywatny odrzutowiec tego samego koloru, hotel, udziały w banku, rolls-royce'a phantoma, najdroższą kamienicę na Manhattanie i największe sieci medialne Islandii. […] Kiedy jego firma Baugur Group ogłosiła bankructwo, jej dług względem islandzkich banków wynosił około 6 mld dol.” (Snær, 2010, s. 154-155)
Z drugiej strony nowe produkty bankowe były dla klientów tak korzystne w określonych
warunkach, że nieracjonalnym wydawało się odmawianie im:
„Jak najlepiej bronić się przed rosnącymi kosztami kredytów konsumpcyjnych z indeksowanymi kosztami życia [kredyty indeksowane w stosunku do poziomu inflacji]?
Pożyczasz w obcych walutach: tak długo jak krona [nazwa islandzkiej waluty] pozostaje mocna (i jak długo gorący pieniądz płynie do kraju), nie było błędem kupienie domu czy samochodu lub opłacenie wakacji z kredytu denominowanego w japońskich jenach i szwajcarskich frankach. Był to najpewniejszy sposób do zbicia inflacji. Siła krony wydawała się permanentna, wydawała się nagrodą za bycie Islandczykami.” (Boyes, 2009, s. 89).
W rezultacie powstał porządek, w którym wszyscy mieli swój udział, choćby przez to, że ktoś z krewnych korzystał z możliwości, jakie stwarzała bankowa rewolucja. W zasadzie wszystkich, którzy przez tych 10 lat prosperity kwestionowali neoliberalną utopię rozwoju, odprawiano pytaniem „Czy chcecie abyśmy znowu żywili się trawą i ziołami?” (Kowzan, 2009b). A trzeba wiedzieć, że dawnymi czasy bieda bywała na Islandii taka, że Duńczycy okupujący tę wyspę rozważali przesiedlenie wszystkich mieszkańców wyspy na Jutlandię (Karlsson, 2003, s. 182).
Ludziom, którzy w szczęśliwych czasach bardziej uparcie dociekali podstaw rozwoju, ostatecznie oferowano atrakcyjne posady, których – w kraju praktycznie bez bezrobocia – nie brakowało.
O ile więc dla mieszkańców odległych od Islandii krajów wyspa w czasie kryzysu reprezentowała pewien szczyt osiągnięć demokracji, to mieszkańcy wyspy przemyśliwali konsekwencje swojej drogi na nieznane wcześniej szczyty neoliberalizmu, w którą zabrał ich Davíð Oddsson. Kryzys stał się dla mieszkańców swoistym – mówiąc językiem Sloterdijka – obozem bazowym (Sloterdijk, 2014), w którym mieszkańcy poczuli się w obowiązku wprowadzić w życie wiele nieznanych dotąd na wyspie praktyk.
Wzór państwa dobrobytu23
Islandia jest krajem dość od Polski odległym (trzy godziny lotu), dlatego istnieje potrzeba przybliżenia specyfiki tego kraju przez porównanie go z krajami sąsiadującymi z Polską.
Z geograficznego punktu widzenia pytanie o skandynawskość Islandii nie ma sensu, ponieważ wyspa nie jest częścią Półwyspu Skandynawskiego. Pod względem kulturowym i językowym jest jednak bliska krajom skandynawskim, jako że państwo islandzkie założone zostało właśnie przez przybyszy ze Skandynawii. Między tzw. krajami nordyckimi (a więc Islandią, Danią, Szwecją, Norwegią i Finlandią oraz autonomicznymi terytoriami Grenlandii, Wysp Owczych i Wysp Alandzkich) istnieje też wiele powiązań, jak choćby uczestnictwo w Radzie Nordyckiej.
23 Rozważania tu przedstawione w dużej części zamieściłem na blogu Doktoranckiego Koła Naukowego „Na Styku”
(Kowzan, 2009a).
Natomiast z perspektywy nauk społecznych w pytaniu o skandynawskość wyspy kryć się może zainteresowanie dominującym w miejscu prowadzenia badań porządkiem społecznym, politycznym i kulturowym. Jeżeli uda się określić, w jaki sposób mieszkańcy wyspy rządzą się na niej, czym kieruje się państwo prowadząc swoje instytucje, co jest dla danego społeczeństwa wzorem i z jaką mocą jest ten wzór wdrażany, da to podstawy do określenia oczekiwań w stosunku do tego miejsca.
Ten temat porusza Włodzimierz Karol Pessel (Pessel, 2009). Punktem wyjścia dla jego rozważań są trzy czynniki stanowiące o odrębności kultur skandynawskich, wskazane w wcześniej przez Zenona Ciesielskiego (Ciesielski, 1995). Są to:
• nordycka starożytność i demokracja lokalna,
• protestancka zasada sola scriptura skutkująca niezmiennie wysokim poziomem czytelnictwa,
• ludowość, czyli otwarcie chłopski charakter kultury, szacunek do chłopskości.
O tym, jak kulturowo obce są to wartości polskiej, wykluczającej chłopskość, kulturze, otwartej na dogmaty za sprawą wpływu katolicyzmu i wrażliwej na utrzymywanie hierarchii, świadczyć może cytat z wypowiedzi badanych przez Annę Wojtyńską polskich imigrantów na wyspie:
„Chociaż może sama nie mam tej szkoły i nie jestem żadna uczona, ale zauważam, że Islandczycy, pomimo to, że nawet tam kończą studia, wydają mi się zacofani. Mają bardzo dziwny styl myślenia. Myślą całkiem inaczej niż Polacy. […] No mnie się wydaje, że Islandczycy, pomimo to, że się uczą, dużo się uczą i chcą się uczyć, nie dorównują Polakom.” (Wojtyńska, 2009, s. 159).
Po przedstawieniu modelu, Pessel prezentuje swoje „impresje terenowe”: od islandzkiego promiskuityzmu, architektury, wyznawanych w sondażach wartości, przez problem niepodległości i obecności w NATO, stosunek do Unii Europejskiej, historię „wojny dorszowej”, po nikłą pobożność, stosunek do pracy, do dzieci, konsumpcjonizm, a nawet treść codziennych wiadomości. Opisana w artykule Pessela kultura – na małej wyspie pomiędzy Europą i Ameryką Północną – której bogactwo podtrzymywane jest wysiłkiem tak nielicznych mieszkańców (Pessel sugestywnie porównuje liczbę mieszkańców Islandii do liczby mieszkańców Bydgoszczy czy Lublina), okazuje się skandynawska, choć odpowiedź na postawione w tytule jego eseju pytanie nie jest jednoznacznie pozytywna, ponieważ ważnym wymiarem kultury islandzkiej jest niezależność.
Problem jednak w tym, że analiza wzoru kultury przeprowadzona „z lotu ptaka” jest
ślizganiem się po powierzchni rzeczywistości społecznej. Być może ocena takiej analizy zależy od tego, jak głębokich wzorów poszukujemy lub od tego, co nazwiemy wzorem. Podobieństwo kultury islandzkiej do skandynawskich jest wizualne (np. podobieństwo wzornictwa), często publicznie podkreślane, wręcz oczywiste. Bliskość ta ma także wymiar polityczny – współpracy w ramach Rady Nordyckiej. Rozwiązań problemów związanych ze zmieniającym się społeczeństwem Islandczycy zwykle poszukują w Skandynawii. Podobieństwo, a wręcz kulturowa zgodność Islandii i Skandynawii jest więc duża.
Problem pojawia się jednak, gdy zaczniemy, w duchu marksistowskim, przyglądać się podstawom, na jakich wybudowany został islandzki dobrobyt, czyli jaka jest konstrukcja bazy dla turystycznie atrakcyjnej nadbudowy. W szczególności interesująca jest islandzka odmiana
„welfare state”, czyli „państwa dla dobrobytu”, gdyż w istocie chodzi o wariant modelu państwowości umożliwiający dochodzenie do dobrobytu. Wysoki standard życia w krajach skandynawskich jest skutkiem tych wyborów, a nie punktem wyjścia. Popularniejsze jest jednak tłumaczenie „welfare state” jako „państwo dobrobytu”, choć umykać może w nim to, że w Polsce też mamy jedną z jego odmian. Otóż model islandzki w tak niewielkim stopniu przypominał do czasu kryzysu model szwedzki, że bardziej odpowiednim byłoby nazwanie go modelem...
polskim24. Stefán Ólafsson systematyzuje opis islandzkich odstępstw od socjaldemokratycznego kanonu i twierdzi, że Islandia od momentu ustalenia zasad Beveridge25 nie ewoluowała wcale w kierunku modelu skandynawskiego i to najprawdopodobniej z powodów właśnie kulturowych (Ólafsson, 2005). Otóż jako społeczeństwo osadników, Islandczycy podzielają wiele z charakteru mieszkańców takich krajów jak: Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i Nowa Zelandia, czyli:
indywidualizm, zaradność, silną etykę pracy oraz brak tzw. dobrych manier, połączony z silnym poczuciem równości.
W przypadku systemu emerytur przejawiało się to tym, że choć prawie wszyscy emeryci otrzymywali emerytury, jednak wypłaty z pierwszego filaru były bardzo niskie, a ich wysokość była zależna od dochodów. Filary były trzy. Pierwszy zapewniał szczupłą emeryturę od 67 roku życia. Drugi był obowiązkowy, zależny od wykonywanego zawodu, częściowo wspierany przez państwo i administrowany przez organizacje pracodawców i związki zawodowe. Po 40 latach odkładania co najmniej 10% wynagrodzenia, fundusz powinien zapewnić co najmniej 56%
poprzednich zarobków. Trzeci filar był prywatny i dobrowolny, składka wynosiła kolejne 10%
24 To, co stanowiło o różnicy między opiekuńczością państwa islandzkiego i polskiego, to ogromna rola związków zawodowych w codziennej organizacji życia pracowników na wyspie.
25 Zasady Beveridge to podstawa modelu państwa opiekuńczego. Zakładają powszechne zabezpieczanie mieszkańców przeciwko biedzie przez cały okres trwania ich życia. Model ten był keynesistowski, a jego redystrybucyjny charakter objawiał się m.in. tym, że wysokość emerytur zależała w większym stopniu od przynależności branżowej niż od wysokości zarobków. Uzależnianie wsparcia od wysokości dochodów zasadniczo skutkuje utrwalaniem się nierówności, szczególnie ze względu na płeć (Meyer, 2014).
zarobków, a ubezpieczało się w nim ok. 40% pracujących (Ólafsson, 2005).
Wydatki na zabezpieczenia socjalne i na zdrowie, liczone udziałem ich w całości PKB, były nawet w czasach prosperity znacząco niższe na Islandii niż w krajach skandynawskich.
Przykładowo w 2000 roku Islandia wydawała na te cele 19,6% PKB, Dania – 28,7%, Finlandia – 25,2%, Norwegia – 25,3%, a Szwecja – 32,3%. Przy tym wydatki na samo zdrowie były wówczas podobne jak w pozostałych krajach, więc wydatki na samo zabezpieczenie socjalne były na Islandii mniej znaczące. Na skutek małych (nawet w stosunku do krajów OECD) wydatków na zabezpieczenia socjalne, całość wydatków państwa islandzkiego była więc dużo niższa.
Częściowym wytłumaczeniem, a częściowym skutkiem niskich emerytur była liczba osób pracujących nawet w wieku powyżej 65 lat (w 1998 roku: kobiet – 31,8%, mężczyzn – 43,6%, podczas gdy na przykład w Danii było to odpowiednio 0,9% i 4,7%, a w Szwecji: 9% i 13,9%) (Ólafsson, 2005).
Niski poziom zaangażowania państwa w zabezpieczenie życia osób starszych nie był równoważony zwiększonym udziałem wydatków na dzieci. Świadczenia na dzieci, których rodzi się na Islandii dużo, nawet w stosunku do krajów skandynawskich, również są niewielkie w stosunku do PKB.
Z modelem skandynawskim islandzki model podzielał oparcie się na zasadzie obywatelstwa – w przeciwieństwie do modelu minimalistycznego (USA, Kanada, Szwajcaria), który skierowany jest na potrzebujących oraz modelu bismarckowskiego, w kontekście europejskim zwanego kontynentalnym (Niemcy, Francja, Włochy), gdzie podstawą do wysuwania roszczeń są praca i potrzeby rodziny. Zasadniczą różnicą był udział sektora prywatnego w opiece społecznej oraz uzależnianie wysokości zasiłków od wysokości uzyskiwanych dochodów.
Dodatkowo w latach 90-tych islandzki model przeszedł szereg zmian w duchu neoliberalnym, z których najważniejszymi były: rosnące znaczenie opłat w opiece zdrowotnej i szkolnictwie; pozbawienie zarówno zasiłków, jak i systemu podatkowego najważniejszego celu, jakim w krajach skandynawskich pozostaje wyrównywanie dochodów. Zwiększyła się też wtedy przepaść między wysokością zasiłków a wysokością zarobków. Do czasu wybuchu kryzysu finansowego, obalenia rządu i przejęcia władzy przez lewicę, zasiłek dla bezrobotnych wypłacany był na Islandii w wysokości nieprzekraczającej progu linii ubóstwa. Po zmianie władzy sytuacja zmieniła się na tyle, że – szczególnie z perspektywy migrantów – system uchodzić zaczął za hojny ze względu na wysokość i warunki udzielania zasiłków dla bezrobotnych (zob. Zielińska, 2015).
W służbie zdrowia, podobnie jak w Polsce, lekarze mieli prawo do prowadzenia prywatnej
praktyki. Poza opłatami istniała także możliwość „przeskakiwania kolejki” przy pomocy opłat. Co więcej, opiekę nad osobami starszymi na Islandii, w tym chorymi, sprawowały głównie różnego rodzaju NGOsy, czyli nie państwo, lecz organizacje pozarządowe. I było to znaczącym odstępstwem w stosunku do modelu rozwijanego przez skandynawskich sąsiadów. Od 1997 roku zwiększono na Islandii rolę prywatnych uczelni wyższych. Otrzymują one tyle samo pieniędzy za każdego studenta co uczelnie publiczne. Dodatkowo możliwość podnoszenia opłat za studia skutkuje gwałtownym rozwojem tych instytucji.
O tym, że Islandia nie rozwijała zasad Beveridge, przesądziła najprawdopodobniej dominacja partii centro-prawicowych (Partia Niepodległości), podczas gdy na kształt systemu skandynawskiego miały wpływ przede wszystkim partie socjaldemokratyczne. To, że islandzki model pozostał bliski rozwiązaniom anglosaskim, a nie przesunął się w kierunku minimalistycznego – północnoamerykańskiego, Islandia zawdzięcza związkom zawodowym, którym w latach 60-tych i 70-tych, nawet przy sprzeciwie organizacji pracodawców i Partii Niepodległości, udało się przeforsować i rozwinąć różne aspekty socjalnych zabezpieczeń.
Kryzys z 2008 roku spowodował, że pierwszy raz w historii kraju władzę sprawował sojusz partii socjaldemokratycznych. Nastąpił wówczas gwałtowny zwrot w kierunku
Kryzys z 2008 roku spowodował, że pierwszy raz w historii kraju władzę sprawował sojusz partii socjaldemokratycznych. Nastąpił wówczas gwałtowny zwrot w kierunku