Kontrola handlu bronią w zglobalizowanym świecie

W próbach rozwinięcia efektywnego systemu kontroli rozprzestrzeniania broni kon-wencjonalnej ujawnia się nowy, związany z procesami globalizacji, wymiar produkcji i transferów broni. Dwoiste relacje pomiędzy państwem, władnym kontrolować pro-dukcję i eksport broni przez skalę przyznawanych dotacji i sposób prowadzenia polityki zagranicznej i gospodarczej, a producentami broni działającymi w realiach zglobalizo-wanego rynku komplikują się. System powiązań i wzajemnych zależności zachodzących pomiędzy organami państwowymi i przemysłem zbrojeniowym, eksporterami, pośred-nikami i odbiorcami produktów zbrojeniowych na wszystkich kontynentach sprawia, że zdolność kontroli eksportu broni ulega coraz większemu ograniczeniu.

Pierwszoplanowa rola eksportu broni i technologii militarnych jest związana ze sferą polityczną, a przede wszystkim oddziaływaniem na system bezpieczeństwa międzyna-rodowego, jednak dziedzina ta przynależy również do kategorii zjawisk ekonomicznych.

Sztandarowe hasło zglobalizowanej ekonomii – utworzenie jednolitego rynku o uniwer-salnych zasadach – oddziałuje w zasadniczy sposób również na sferę handlu broną. Po-jawia się w systemie wzajemnych powiązań państw eksportujących i importujących, w którym działają prawa popytu i podaży oraz zasada konkurencyjności. Rynek wymia-ny dóbr militarwymia-nych nie jest na pewno strukturą sterowaną wyłącznie czy nawet

głów-nie prawami ekonomii, ale znaczegłów-nie tych praw rośgłów-nie proporcjonalgłów-nie do zachodzenia procesów integracji w gospodarce świata. Międzynarodowy rynek broni nigdy nie miał cech otwartości; przepływ dóbr zawsze był obciążony ograniczeniami niezbędnymi dla zachowania bezpieczeństwa państwa oraz całego systemu. A jednak korporacje zbro-jeniowe, wcześniej ukierunkowane na zaspokajanie potrzeb państwa macierzystego, przekształciły się w złożone, międzynarodowe struktury, zorientowane na poszukiwanie najbardziej sprzyjających warunków dla zaspokojenia ich potrzeb ekonomicznych. In-ternacjonalizacja przemysłu zbrojeniowego jest związana z przenoszeniem produkcji do krajów, gdzie koszty pracy są niższe, z rozwojem systemów joint venture, udzielaniem licencji na produkcję zbrojeniową oraz postępującym transferem technologii, co, poza negatywnym oddziaływaniem społecznym, utrudnia kontrolę nad rozprzestrzenianiem się środków militarnych oraz uniemożliwia utrzymywanie w mocy standardów przej-rzystości handlu bronią.

W grupie największych amerykańskich producentów broni Lockheed Martin ma 953 oddziały w 45 krajach świata, obszar działania Northrup Grumman to 44 kraje, nato-miast Boeinga i Raytheona – 26.

Globalny wymiar działalności biznesowej wymaga integracji działań na skalę ogól-noświatową, a nie tylko opanowania kolejnych, izolowanych rynków. W wypadku amerykańskich fi rm zbrojeniowych dostrzega się wyraźną tendencję do stopniowego zagarniania nowych obszarów działalności, jednak fi rmy te wymykają się defi nicji glo-balnych sieci, operujących niezależnie od czynników wyjściowych panujących w kraju rodzimym. Taki stan rzeczy wynika również ze specyfi cznych reguł, które są charakte-rystyczne wyłącznie dla rynku uzbrojenia. Struktura koncernów zbrojeniowych przy-biera formy ponadnarodowe, ale ich rozwój i ekspansję umożliwia przede wszystkim system dotacji rządu macierzystego, który pełni rolę bazy fi nansowej i politycznej⁸⁰. Z jednej strony na poziomie wewnętrznego obrotu krajowego państwo jest największym odbiorcą dóbr militarnych. Jego pozycja pozwala na sterowanie polityką cenową i wpły-wanie na zakres i charakter produkcji. Z drugiej strony koncentracja przedsiębiorstw zbrojeniowych sprawia, że wewnętrzne rynki cechuje coraz mniejsza konkurencyjność, co z kolei wzmacnia pozycję producentów w kwestii negocjacji korzystnych warun-ków zamówień⁸¹. Relacje na linii producent – odbiorca charakteryzuje w tym wypadku wysoka współzależność, wynikająca zarówno ze świadomości licznych zagrożeń, jakie kreuje handel uzbrojeniem, jak i szczególnej pozycji branży zbrojeniowej w narodowym systemie gospodarczym.

Firmy zbrojeniowe szukają szansy zwiększenia zysków, skwapliwie wykorzystując możliwości, jakie tworzy im zglobalizowany rynek. Tu dobrym przykładem są wpływy zachodnioeuropejskich, zwłaszcza brytyjskich, fi rm zbrojeniowych w Stanach Zjedno-czonych. Skutecznie konkurują one w pozyskiwaniu kontraktów amerykańskiego De-partamentu Obrony (w 2006 roku lista 100 przedsiębiorstw, które podpisały najwięk-sze kontrakty z DOD, zawierała brytyjskie BAE Systems i Rolls-Royce oraz francuskie Thales). Głównym sposobem na pozyskanie zleceń amerykańskiego rządu jest

założe-80 W.D. Hartung, M. Ciarrocca, Tangled Web: The Marketing of Missile Defense 1994–2000, Arms Tra-de Resource Center, World Policy Institute, 05.2000.

81 B. Buzan, E. Herring, The Arms Dynamic in World Politics, Lynne Rienner Publishers, Boulder–Lon-don 1998, s. 12–13.

Broń i dyplomacja 120

nie przedstawicielstwa w Stanach Zjednoczonych lub przejęcie amerykańskiego przed-siębiorstwa (w 2008 roku w tym celu włoska Finmeccanica kupiła amerykańskie DRS Technologies, brytyjski BAE Systems przejął MTC Technologies itd.). W przypadku fi rm brytyjskich ich ekspansja na amerykański rynek zbrojeniowy sprawiła, że sporo z nich prowadzi tak samo dużo projektów w Stanach Zjednoczonych jak w kraju pocho-dzenia. Wyrazistym przykładem jest największy gracz – BAE Systems – 67% jego zaso-bów w 2007 roku znajdowało się w Stanach Zjednoczonych; w kraju tym zrealizowano również 41% wartości sprzedaży, a około 45% zatrudnionych w fi rmie działa na terenie Stanów Zjednoczonych⁸².

Możliwość ekspansji na rynku amerykańskim nie wynika jednakże wyłącznie z wol-norynkowych reguł. Amerykanie są skłonni zaakceptować brytyjskie fi rmy na swoim rynku z powodów politycznych – jest to wyrazem umocnienia wzajemnych więzi i stra-tegicznego partnerstwa. Pierwszym zasadniczym odejściem od amerykańskiej reguły uprzywilejowanego traktowania fi rm z Wielkiej Brytanii stało się wyrażenie zgody na przejęcie DRS Technologies przez włoskiego potentata w 2008 roku. Wartość tej trans-akcji to 5,2 miliarda dolarów⁸³.

Skala wymienionych tu procesów potwierdza, że w dziedzinie produkcji uzbrojenia po zakończeniu zimnej wojny dokonała się tzw. cicha rewolucja, która zmienia obraz międzynarodowego rynku handlu bronią⁸⁴.

Przemysł zaczyna w coraz większym stopniu poddawać się prywatyzacji i nawet w obszarach, gdzie formalnie pozostaje własnością publiczną, pogłębia się jego „urynkowienie”. Znacząco też – co jest nowością – przeplata się z kapitałem fi nansowym. The City czy Wall Street od-grywały przecież marginalną rolę w okresie zimnej wojny, kiedy zasadniczo przemysł fi nan-sowany był przez państwo⁸⁵.

Prywatyzacja gałęzi przemysłu istotnych z punktu widzenia strategicznych interesów państwa niesie z sobą ryzyko nasilenia wpływów kompleksu militarno-industrialnego w sferze decyzji politycznych. Firmy zbrojeniowe nie są zarządzane przez państwo, a więc przestają identyfi kować się z jego interesem, pozostając jednocześnie ściśle zwią-zane z obszarem władzy politycznej. Bezpieczeństwo narodowe jest polem szczegól-nej odpowiedzialności publiczszczegól-nej. Trudno więc zezwolić na zdominowanie tego pola przez podmioty prywatne, zorientowane na maksymalizację zysków i realizację włas-nych celów, nie zawsze tożsamych z interesem bezpieczeństwa państwa. Jednak wa-runkiem efektywności na zglobalizowanym rynku jest elastyczność i konkurencyjność.

Konsekwencją tych sprzecznych tendencji jest przemieszczanie się znaczenia produkcji zbrojeniowej ze sfery bezpieczeństwa do dziedziny ekonomii. Postęp w tworzeniu coraz doskonalszych systemów obronnych przekłada się obecnie nie tylko na wzmocnienie systemu bezpieczeństwa państwa, lecz także na zyski ekonomiczne. Trudno o jedno-znaczną ocenę zachodzących procesów integracji kultur i rynków – z jednej strony

po-82 SIPRI Yearbook 2009: Armaments, Disarmament and International Security, Oxford 2009, s. 279.

83 Ibidem, s. 276.

84 G. Adams, The Revolution in the Arms Trade: the Emergence of a Transnational Arms Industry, De-fense Budget Project, Washington 1992, s. 2.

85 J. Lovering, The Defense Industry as a Paradigmatic Case of Actually Existing Globalization, [w:]

The Place of the Defense Industry in National Systems of Innovation, red. J. Reepy, Cornell University, Peace Studies Program 2000, s. 21.

kojowa adaptacja do uniwersalnych reguł jest warunkiem obecności w systemie glo-balnym. Z drugiej jednak swoboda przepływu dóbr prowadzi do większej dostępności technologii i produktów militarnych, co niesie z sobą istotne zagrożenia.

Procesy globalizacyjne wpływające na stan stosunków ekonomicznych i zmianę per-cepcji zagrożeń na arenie międzynarodowej wymusiły jednak przekształcenia w sposo-bie traktowania roli przemysłu zbrojeniowego w układzie interesów państwa. Cieszy się on ciągle priorytetowym statusem, jednak coraz wyraźniejsze staje się przesunięcie akcentu z „rządzenia” w sferze polityki produkcji zbrojeniowej na jej „zarządzanie”.

Obok przemian wywołanych rozwojem technologicznym, który rzutuje na naturę produktów zbrojeniowych (ich precyzję i nowoczesność), najbardziej istotną zmianą stała się „rewolucja zarządzania militarnego” (Revolution in Military Business Affairs) dokonana w latach 90. w obszarze działania amerykańskiego Departamentu Obrony.

„Aby podołać wyzwaniom modernizacji, Departament Obrony musi podjąć rewolucję w sposobie, w jaki prowadzimy biznes. Jednym słowem, musimy wprowadzić model zarządzania zbliżony do tego, jakim posługują się prywatne fi rmy”⁸⁶.

Wobec zmiany percepcji zagrożeń bezpieczeństwa rządy państw eksportujących od-chodzą od tradycyjnego priorytetu strategiczno-politycznego, który wyznaczał dąże-nie do samowystarczalności w produkcji zbrojeniowej. Proces ten jest też wspierany przez system sojuszy polityczno-wojskowych oraz ograniczanie unilateralnych wy-stąpień zbrojnych. Współczesne wojny świata zachodniego prowadzone są w sposób wielostronny, co rodzi potrzebę synchronizacji systemów zbrojeniowych i ujednolicenia poziomu uzbrojenia. Synchronizacja ta następuje niejednokrotnie już na poziomie pro-dukcji, co niesie wymierne korzyści ekonomiczne, ale też istotne zagrożenia związane z poszerzaniem się grupy państw zdolnych produkować zaawansowane technologicznie systemy obronne. Schemat łączonej produkcji pozwala dzielić koszty badań nad nowy-mi produktanowy-mi ponowy-między poszczególnych uczestników projektu. Uczestniczące w ko-produkcji fi rmy czy państwa deklarują zapotrzebowanie na dany produkt, co zwiększa bezpieczeństwo produkcji i wpływa na obniżenie kosztów jednostkowych⁸⁷. Korzyści ekonomiczne uzyskiwane za pomocą tego typu praktyk stoją jednak w sprzeczności z interesem bezpieczeństwa międzynarodowego. Koprodukcja broni sprawia, że nie-uchronnie następuje umiędzynarodowienie tej sfery, która tradycyjnie znajdowała się w gestii rządów narodowych, służąc realizacji podstawowych interesów bezpieczeństwa państwa. Rozważając ten problem z punktu widzenia interesów bezpieczeństwa i gospo-darki Stanów Zjednoczonych, należy stwierdzić, że taki model współpracy z państwami sojuszniczymi przynosi przede wszystkim korzyści polityczne i krótkoterminowe zyski ekonomiczne.

Powstawanie konkurencyjnych wobec przemysłów państw zachodnich ośrodków produkcji zbrojeniowej sprawia, że muszą one rozszerzać pole działania komercyjnego, aby utrzymać swą wiodącą pozycję. W dążeniu do optymalizacji efektu korzyści skali również przemysł amerykański, podobnie jak inni eksporterzy broni, wciąż poszukuje

86 Wypowiedź Podsekretarza Obrony ds. pozyskiwania i technologii w administracji W. Clintona, zob.

J. Gansler, Graduation Address, Defense Systems Management College, 17.04.1998, http://www.acq.osd.

mil/ousda/speech/dsmc.2.html (26.05.2006).

87 K. Hartley, Arms Industry and the Globalisation Process, Centre of Defense Economics, University of York, 2002, http://www.york.ac.uk/depts/econ/research/cde.htm (26.05.2006).

Broń i dyplomacja 122

nowych rynków zbytu dla wytworzonych systemów, co wywołuje konsekwencje w ob-szarze bezpieczeństwa międzynarodowego.

Międzynarodowy rynek broni konwencjonalnej, kiedyś sterowany głównie przez względy po-lityczne, współcześnie w coraz większym stopniu oparty jest na imperatywach ekonomii. Być może w mniejszym stopniu dotyczy to Stanów Zjednoczonych – Arms Export Control Act wymaga, aby transfery broni konwencjonalnej pozostawały w zgodzie z celami i potrzebami amerykańskiej polityki zagranicznej oraz bezpieczeństwa narodowego. Nie znaczy to jednak, że sektor zbrojeniowy w Stanach Zjednoczonych jest daleki od poddawania się pewnym tren-dom. Presja ekonomii skłania fi rmy do intensywnego eksportu, taka polityka, wspierana przez rząd, połączona z ciągle rosnącym poziomem współpracy ponadgranicznej, będzie stopniowo podkopywać efektywność systemu kontroli eksportu broni konwencjonalnej i technologii mi-litarnych⁸⁸.

Najistotniejszym z punktu widzenia bezpieczeństwa międzynarodowego procesem związanym z umiędzynarodowieniem produkcji militarnej jest rozprzestrzenianie się nowoczesnej technologii, która pozwala na rozbudowywanie przemysłów zbrojenio-wych państw peryferyjnych. Te z kolei, kierując się kryterium zysku, stają się dostaw-cami broni do niedemokratycznych reżimów. Jest to tendencja długotrwała, zapocząt-kowana przez sojusze wojskowe z krajami Trzeciego Świata w okresie zimnej wojny.

Od końca lat 70. ponad 20 krajów rozwijających się, położonych na pięciu różnych kontynentach, uczestniczyło w 50. głównych projektach produkcji zbrojeniowej⁸⁹. To właśnie zacieśnianie się międzynarodowych kontaktów w sferze produkcji zbrojeniowej jest główną przyczyną systematycznego pomniejszania się różnic pomiędzy zasobami zbrojeniowymi, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych. Jednak upowszechnienie wielu nowoczesnych rozwiązań wykorzystywanych w systemach militarnych powoduje, że przenikają one również do krajów czy grup, przed którymi miały stanowić ochro-nę. We wszystkich pozostałych dziedzinach gospodarki największe, międzynarodowe korporacje odgrywają kluczową rolę w rozprzestrzenianiu nowoczesnych technologii.

Ten pozytywny aspekt globalizacji przybiera zupełnie inny wymiar, jeśli rozpatrywać go w kontekście przekazywania tajników produkcji broni. Wówczas zdobycze cywilizacji stają się elementem, który osłabia międzynarodowy system bezpieczeństwa.

Komentatorzy zmian w strukturze światowego rynku zbrojeniowego zgodnie przy-znają, że łatwość rozprzestrzeniania technologii produkcji broni konwencjonalnej ciągle się pogłębia, będąc jednocześnie w cieniu debaty na temat zagrożeń stwarzanych przez użycie broni nuklearnej.

Eksport technologii do produkcji broni konwencjonalnej może nie stwarzać bezpośredniego zagrożenia nadejścia Armagedonu, tak jak dzieje się to w przypadku rozprzestrzeniania broni nuklearnej. Jednak przyczynia się on do podwyższenia intensywności konfl iktów regional-nych, a tym samym do kreowania środowiska, w którym większe jest prawdopodobieństwo wybuchu wojny nuklearnej⁹⁰.

88 Final Report of the Defense Science Board Task Force on Globalization and Security, Departament Obrony USA, Washington, 12.1999, s. 18.

89 R.A. Bitzinger, The Globalization of the Arms Industry: the Next Proliferation Challenge, „Internatio-nal Security”, Vol. 19, No. 2, autumn 1994, s. 170–198.

90 M.T. Klare, The Unnoticed Arms Trade: Export of Conventional Arms-Making Technology, „Interna-tional Security”, Vol. 8, No. 2, autumn 1983, s. 69.

Rosnąca tendencja do coraz szybszego i powszechnego zbywania najnowszych osiąg-nięć technologicznych, będących wynikiem inwestycji nie tylko sfer przemysłowych, ale przede wszystkim nakładów państwa na badania i rozwój produktów istotnych dla narodowego interesu bezpieczeństwa, godzi w obecną strukturę wspierania i ochrony innowacji i wynalazczości⁹¹.

Amerykańskie przedsiębiorstwa zbrojeniowe stanowią element narodowego systemu innowacji (National Innovation System, NSI), który jest defi niowany jako „sieć instytu-cji przynależnych do sektora publicznego i prywatnego, których aktywność i interakcje inicjują, importują, modyfi kują i rozpraszają nowe technologie”⁹².

Podstawą konceptu narodowego systemu innowacji jest przekonanie, że doskonalenie zdolności technicznych i osiąganie coraz bardziej zaawansowanych projektów naukowo--badawczych wpływa na potencjał gospodarczy państwa oraz na sposób jego postrzega-nia na świecie⁹³.

W miarę postępującej internacjonalizacji produkcji zwiększa się strefa dystrybucji najbardziej wyrafi nowanych systemów obronnych, które powinny być traktowane de facto jako wewnętrzne zasoby państwa, budowane i rozwijane na zlecenie rządu ame-rykańskiego. Znamienne jest, że to sektor zbrojeniowy pozostaje wciąż największym obszarem inwestycji w badania i rozwój. Jak wskazują dane amerykańskie, nakłady na badania w tym zakresie stanowią niemal równowartość nakładów, jakie przeznacza na tożsame cele reszta świata⁹⁴.

W obecnej sytuacji fi rmy amerykańskie mogą polegać na silnie chronionym, rodzimym rynku, który stanowi jądro ich działalności biznesowej ze względu na wartość zamówień publicznych oraz nakładów na rozwój i badania, szacowanych na 80 miliardów USD. Żadne inne państwo nie może się równać z taką skalą działań, żadne nie przeznacza ponad połowy budżetu obron-nego na zamówienia. Krytycy reprezentujący poparcie dla kontroli zbrojeń argumentują, że przemysł Stanów Zjednoczonych zdominował rynek światowy. To prawda⁹⁵.

Drugą z dalekosiężnych konsekwencji takiego schematu działania jest intensyfi kacja wysiłków w celu ciągłego doskonalenia posiadanych systemów zbrojnych, co w przypad-ku przemysłu amerykańskiego przybrało charakter zjawiska określanego w literaturze jako „wewnętrzny wyścig zbrojeń”. Dążenie podmiotów państwowych do rozbudowy-wania i zwiększania efektywności systemu obronnego, co poza względami bezpieczeń-stwa jest również atrybutem pozycji międzynarodowej, ma bezpośrednie przełożenie

91 B. Buzan, E. Herring, The Arms Dynamic…, s. 29–31.

92 C. Freeman, Technology, Policy and Economic Performance: Lessons from Japan, Frances Printer Publishers, London–New York 1987, s. 1.

93 Ujmowanie działalności naukowo-badawczej państwa w ramy NSI zyskało szczególną popularność pod koniec lat 80., wpisując się w kontekst zjawiska „nacjonalizmu technologicznego”, który pojawił się w Stanach Zjednoczonych jako reakcja na rosnącą konkurencyjność japońskich produktów związanych z nowymi technologiami, dostrzegalną na rynkach międzynarodowych. Zjawisko to było również wynikiem zamknięcia zimnowojennego rozdziału historii, czego konsekwencją stało się odejście od rywalizacji na polu militarnym na rzecz rywalizacji ekonomicznej. Zob. National Innovation Systems, red. R.R. Nelson, Oxford University Press, New York–Oxford 1993.

94 The Place..., s. 70.

95 Wypowiedź Roberta Trice’a, wiceprezesa działu Międzynarodowego Rozwoju w Lockheed Martin [w:] C. Wessner, A. Wolff, Policy Issues in Aerospace Offsets, Government Printing Offi ce, Washington 1997, s. 45.

Broń i dyplomacja 124

na realizację celów podmiotów gospodarczych – maksymalizację zysków. Amerykański przemysł lotniczy i obronny jest zaangażowany w rywalizację największych ponadna-rodowych korporacji na świecie, których celem jest zdominowanie światowego rynku zbrojeniowego. Ich status determinujący powiązania z elitami decyzyjnymi pozwala na pozyskiwanie instrumentów ekonomicznej rywalizacji, tj. dotacji i subsydiów państwo-wych. Kryterium zysku, któremu są podporządkowane interesy korporacji, determinu-je ich działania na forum politycznym, prowadzone w celu optymalizacji warunków rynkowych. Badania rządowe, udział sfery politycznej w działaniach marketingowych i zwiększanie budżetu obronnego są wyrazem wspólnoty interesów państwa i przemysłu.

Rozszerzanie obszarów działalności jest dla przedsiębiorstw zbrojeniowych tym łatwiej-sze, że po części są one wyjęte spod funkcjonowania mechanizmów wolnego rynku, a korzystając z przywilejów stworzonych przez państwo, mają możliwość kształtowania swej polityki w sposób elastyczny, bez podejmowania zbytniego ryzyka biznesowego.

Wśród warunków wyjściowych takiej sytuacji wymienić należy:

– dysponowanie ciągle doskonaloną bazą wysoko zaawansowanych technologii, rozwijanych dzięki inwestycjom rządowym;

– promocję interesów branży zbrojeniowej oraz utrzymywanie jej specjalnego sta-tusu ze względu na istotną rolę produkcji zbrojeniowej dla poziomu bezpieczeń-stwa narodowego;

– akceptację postępującej komercjalizacji sfery militarnej, co przekłada się na wspieranie ekspansywnego eksportu broni, przy jednoczesnym braku zaangażo-wania w alternatywne scenariusze, np. przekształceń w kierunku produkcji dóbr cywilnych, które mogłyby ochronić żywotne interesy przemysłu, bez destrukcyj-nych efektów uboczdestrukcyj-nych dla równowagi bezpieczeństwa międzynarodowego⁹⁶. Warunki te stwarzają dogodną sytuację dla rozwijania niezależności decyzyjnej za-rządów fi rm zbrojeniowych, co oznacza ograniczanie sfery efektywnej kontroli zarówno produkcji, jak i dystrybucji broni i technologii militarnych.

I chociaż debata na temat roli handlu bronią w kreowaniu zagrożeń nabiera intensyw-ności, trudno uznać, że powszechna stała się świadomość, iż działalność tego rodzaju może okazać się politycznym problemem, czynnikiem destabilizującym, działającym w szerszej perspektywie na niekorzyść zarówno państw zaangażowanych w handel bro-nią, jak i społeczności międzynarodowej jako całości.

Nasilenie przepływu broni i technologii koniecznej do jej wytwarzania w wyniku zwiększających się możliwości technicznych i instytucjonalnych jest również wyrazem postępującego rozluźnienia w sprawowaniu kontroli nad narzędziami prowadzenia woj-ny. Odejście od schematów tradycyjnej kontroli uzbrojenia, które przestały odpowiadać zmieniającej się rzeczywistości bezpieczeństwa, stworzyło sytuację, w której ani pań-stwa, ani instytucje międzynarodowe nie są w stanie sprawować skutecznej kontroli nad transferem produktów i usług militarnych. Przedłużanie się etapu przejściowego, w któ-rym nie osiągnięto jeszcze konsensusu w sprawie ustanowienia i zarządzania nowym systemem bezpieczeństwa międzynarodowego, jest sygnałem dla rozwoju i umacniania się zupełnie nowych tendencji w sferze militarnej, których opanowanie normami prawa i praktyki politycznej staje się coraz bardziej problematyczne. Jedną z wspomnianych

96 T. Gabelnick, A. Rich, Globalized Weaponary, „Foreign Policy in Focus”, Vol. 5, No. 16, 06.2002.

tendencji jest przyjęcie nowego podejścia do zagadnienia wojny – jej celów, środków, przy użyciu których jest prowadzona oraz motywacji podmiotów, które biorą w niej udział. Podstawowym problemem, z którym wiąże się postępująca proliferacja broni, jest fakt, że obowiązujący obecnie, w pewnym sensie przejściowy, system kontroli zbro-jeń odzwierciedla realia panujące w epoce zimnej wojny. Tymczasem zasięg i metody rozprzestrzeniania produkcji i dóbr zbrojeniowych ewoluują zgodnie z kierunkiem dy-namicznych zmian w systemie handlu i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Zjawisko rozpowszechniających się brutalnych i rozłożonych w czasie konfl iktów lokalnych ma ścisły związek nie tylko z łatwym dostępem do składów broni, lecz także

Zjawisko rozpowszechniających się brutalnych i rozłożonych w czasie konfl iktów lokalnych ma ścisły związek nie tylko z łatwym dostępem do składów broni, lecz także