Wpływ polityki amerykańskiej na kształtowanie się międzynarodowego systemu

BRONI

Rozwijanie zdolności człowieka do produkcji coraz doskonalszych narzędzi służących do celów wojskowych było niemal równoległe z pojawieniem się konieczności wprowa-dzania ograniczeń i norm regulujących współistnienie jednostek i państw w tym zakre-sie. Historia ograniczania zbrojeń i współpracy w ustalaniu wspólnych reguł produkcji i wykorzystania militariów sięga czasów antycznych. Najwcześniejsze świadectwo

trak-35 K. Kartchner, The Objectives of Arms Control, [w:] Arms Control Toward…, s. 19–34.

tatu rozbrojeniowego pochodzi prawdopodobnie z VI wieku p.n.e. i dotyczy układu, jaki obowiązywał ligę państw zamieszkujących dolinę Jangcy.

We wczesnym średniowieczu odnotowano też pewne próby ograniczania stosowania w działaniach wojennych tzw. greckiego ognia – pierwowzoru napalmu, a kilka wieków później papiestwo wprowadziło zakaz używania kuszy w walkach pomiędzy chrześci-janami³⁶.

Próby te nie powstrzymały jednak dynamicznego rozwoju militariów, a co za tym idzie, konieczności regulowania ich użycia. W XIX wieku regulacje tego rodzaju nabrały cech powszechności – do największych sukcesów tego wczesnego okresu kształtowania polityki kontroli zbrojeń zalicza się porozumienie Rush-Bagot z 1817 roku³⁷. Zawarte pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią, wprowadzało w życie amerykań-ską propozycję ochrony terytorium Wielkich Jezior pomiędzy Stanami Zjednoczony-mi a Kanadą przez zakaz stacjonowania tam, innych niż patrole, okrętów wojskowych.

Demilitaryzacja północnej granicy była przedmiotem rozmów amerykańsko-brytyjskich już od końca Rewolucji Amerykańskiej i stanowiła bardzo trudny przedmiot negocjacji.

Finalizacja tego porozumienia wyznaczała przede wszystkim okres normalizacji sto-sunków pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią, więc nie bez powodu Samuel Flagg Bemis wypowiadał się o nim w entuzjastycznym tonie, uznając, że był to: „[…] pierwszy przykład dwustronnego rozbrojenia na morzu w historii stosunków międzynarodowych. Najbardziej skuteczny i trwały precedens oraz z pewnością układ bardzo korzystny dla szerszych interesów Stanów Zjednoczonych”³⁸.

Postanowienia traktatu pozostają w mocy do dnia dzisiejszego, stanowiąc podstawę jednej z najbardziej trwałych cech stosunków amerykańsko-kanadyjskich – najstarszej zdemilitaryzowanej linii granicznej na świecie.

Zasady stosowania broni konwencjonalnej pojawiły się również na gruncie rozważań dotyczących norm współistnienia międzynarodowego na konferencjach haskich z 1899 i 1907 roku, jednak przyjęte wówczas postanowienia akcentowały głównie normy prawa wojennego. Zresztą bazą dla nich były, zaakceptowane już wcześniej w prawie amery-kańskim, regulacje dotyczące praktyki wojennej – tzw. Lieber Code³⁹, a Stany Zjedno-czone przyjęły na siebie rolę koordynatora drugiego spotkania w Hadze.

W późniejszym okresie kwestie kontroli zbrojeń konwencjonalnych pojawiały się ra-czej w kontekście prawa humanitarnego – ochrony ludności cywilnej zamieszkałej w ob-szarach działań wojennych. Jednak idea pokojowego załatwiania sporów oraz potrzeba

36 L.A. Delvoie, Trials, Triumphs and Tirbulations: the Saga of Arms Controls, „Canadian Military Journal”, Vol. 2, No. 1, spring 2001, s. 29–36.

37 Poszerzenie postanowień układu Rush-Bagot, ostatecznie rozstrzygające sporne kwestie graniczne, normalizujące stosunki z Wielką Brytanią oraz nawiązujące stosunki dyplomatyczne z Kanadą stanowi Trak-tat Waszyngtoński z 1871 roku.

38 S. Flagg Bemis, John Quincy Adams and the Foundations of American Foreign Policy, [w:] M.O.

Wheeler, J.M. Smith, G.M. Segell, Perspectives of Arms…, s. 10.

39 Kodyfi kacja prawa wojennego, poczyniona przez prezydenta Lincolna w 1863 roku z inicjatywy Francisa Libera – fi lozofa prawa i doradcy wojsk Unii podczas amerykańskiej wojny secesyjnej, położyła podstawy pod rozwój i przyjęcie tego prawa wśród państwa świata. Autor zasad nazwanych Code for the Government of Armies in the Field (którego synowie w amerykańskiej wojnie domowej walczyli po przeciw-nych stronach) wzywał do wdrożenia humanitarprzeciw-nych zasad traktowania jeńców wojenprzeciw-nych oraz przestrzega-nia standardów sztuki wojennej. Zob. M.O. Wheeler, J.M. Smith, G.M. Segell, Perspectives of Arms…, s. 13.

Broń i dyplomacja 108

działań na rzecz ograniczania zbrojeń na stałe zagościły wśród najważniejszych kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego.

Doświadczenia I wojny światowej zadecydowały o podjęciu międzynarodowej współ-pracy na rzecz wdrażania zasad kontroli i przejrzystości w produkcji i handlu bronią, których gwarantem miała stać się Liga Narodów. Wśród słynnych 14. punktów sformu-łowanych przez prezydenta Wilsona znalazł się również postulat wzajemnych gwarancji międzynarodowych, które pozwoliłyby zminimalizować potrzebę zbrojeń.

Kolejne świadectwo wczesnego wykształcenia w amerykańskiej myśli politycznej tradycji kontroli zbrojeń stanowił Traktat Waszyngtoński z 1922 roku, nakładający na przystępujące do niego potęgi morskie ograniczenia w rozbudowywaniu fl oty bojowej⁴⁰. W swym zasadniczym wymiarze układ ten stał się potwierdzeniem amerykańskiego prymatu w kwestii wojskowych sił morskich, ale przede wszystkim Stany Zjednoczone dążyły do zahamowania rozwoju japońskiej fl oty wojennej. Omawiane przykłady po-rozumień narzucających ograniczenia zbrojeń były wynikiem potrzeb bieżącej polityki Stanów Zjednoczonych w ówczesnym czasie, jednak niektóre idee w nich zakorzenione zostały rozwinięte, kiedy Stany Zjednoczone zaczęły odgrywać aktywną rolę na arenie międzynarodowej. I nawet pomimo tego, że nie przystąpiły one do Ligi Narodów, kon-cept wspólnych działań na rzecz przejrzystości systemów zbrojeniowych, promowany przez amerykańskiego prezydenta, został skutecznie zakorzeniony na gruncie międzyna-rodowym. W latach 1925–1938 publikowano raporty dotyczące liczebności i wyposaże-nia sił zbrojnych, formułowane na podstawie danych dostarczanych przez poszczególne kraje. Stworzone wówczas podwaliny systemu raportowania odrodziły się na początku lat 90., kiedy funkcję tworzenia bazy strategicznych danych przejęła Organizacja Naro-dów Zjednoczonych⁴¹.

Od momentu zakończenia II wojny światowej negocjacje rozbrojeniowe koncen-trowały się głównie na ograniczeniu zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem się broni biologicznej, chemicznej i nuklearnej. Zagrożenie, jakie stwarzała broń masowe-go rażenia dla światowemasowe-go bezpieczeństwa, zdominowało dyskurs dotyczący kontroli zbrojeń na kilka dziesięcioleci. Reguły przepływu broni konwencjonalnej opierały się na wdrożonym z inicjatywy amerykańskiej w 1949 roku systemie COCOM, którego głównym celem było zapobieganie wymianie handlowej na linii Wschód – Zachód⁴². Jednak COCOM nie był systemem stricte nieproliferacyjnym, a wszelkie działania do-tyczące ograniczenia transferów w tym okresie były postrzegane w perspektywie global-nej konfrontacji. Problem kontroli przepływu broni konwencjonalglobal-nej w okresie zimglobal-nej wojny podjęty został w rozmowach amerykańsko-radzieckich, prowadzonych w latach 1977–1978, których celem było znalezienie konsensusu w kwestii przeciwdziałania

40 P. Dunay, Verifi cation of Conventional Arms Control, [w:] Verifi cation Yearbook 2000, red. T. Findlay, The Verifi cation, Research, Training and Information Centre (VERTIC), London 2000, s. 10.

41 Postulat utworzenia rejestru danych zbrojeniowych zgłaszały Sekretarzowi Generalnemu ONZ już w 1965 – Malta, 1967 – Dania i w 1976 – Japonia, ale próby stworzenia podstaw tego rodzaju systemu na-potykały sprzeciw ze strony Układu Warszawskiego; także wszelkie konstruktywne działania w tej sprawie stały się możliwe dopiero w 1991 roku, po jego rozwiązaniu. Zob. D.R. King, Interpreting Shadows: Arms Control and Defense Planning in a Rapidly Changing Multi-Polar World, „INSS Occasional Papers 26, Arms Control Series”, 06.1999, s. 14.

42 Zob. A. Mania, The National Security Council i amerykańska polityka wobec Europy Wschodniej w latach 1945–1960, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1994, s. 83.

transferom broni kierowanym w rejony konfl iktów zbrojnych. Pierwsza runda rozmów prowadzonych w Waszyngtonie i Helsinkach zaowocowała wprawdzie porozumieniem ustanawiającym punkty bazowe potencjalnego reżimu kontroli, jednak inwazja ZSRR w Afganistanie w 1979 roku przekreśliła nadzieje na rozwój tego projektu.

Stany Zjednoczone brały również udział w negocjacjach dotyczących Konwencji o pewnych rodzajach broni konwencjonalnej (Certain Conventional Weapons, CCA), przyjętej w 1980 roku w Genewie⁴³.Zabraniała ona używania w działaniach zbrojnych takich rodzajów broni, materiałów i metod, które powodują niepotrzebne, w kontekście osiągania danego celu militarnego, cierpienia żołnierzy lub których niekontrolowane działanie może dotykać ludność cywilną⁴⁴. Pomimo że przyjęcie dokumentu było m.in.

wynikiem tragicznych doświadczeń żołnierzy amerykańskich wyniesionych z wojny wietnamskiej i koreańskiej, Stany Zjednoczone podpisały jedynie dwa z pięciu protoko-łów konwencji w 1995 roku⁴⁵.

W latach poprzedzających proces narastania demokratycznych przemian w Europie Stany Zjednoczone były jednym z głównych architektów nowego modelu bezpieczeń-stwa europejskiego i globalnego⁴⁶. Ważnym przejawem tej działalności była aktywność amerykańska na forum dialogu pomiędzy Wschodem i Zachodem – KBWE/OBWE.

Istotny postęp w kontroli zbrojeń, jaki dokonał się w latach 80. oraz w pierwszej po-łowie lat 90., był w znacznym stopniu udziałem inicjatyw amerykańskich, a ten aspekt bezpieczeństwa został uwzględniony przy kształtowaniu nowego modelu funkcjonowa-nia NATO. Na 40. szczycie Sojuszu właśnie ze strony amerykańskiej padła propozycja obniżenia poziomu lotniczych sił bojowych oraz liczby wojsk amerykańskich i radzie-ckich stacjonujących w Europie. Wzrost przejrzystości w sprawach wojskowych czy obniżenie poziomu uzbrojenia stały się warunkami koniecznymi do budowy zaufania pomiędzy uczestnikami stosunków międzynarodowych. Realizację tego celu stanowiły m.in.: Dokument Sztokholmski w sprawie środków budowy zaufania, bezpieczeństwa i rozbrojenia w Europie przyjęty w 1986 roku, Traktat o redukcji rakiet średniego i krót-szego zasięgu (INF) z 1987 roku oraz uzgodnienia KBWE wraz z Dokumentem Wiedeń-skim w sprawie środków budowy zaufania z 1990 roku⁴⁷.

Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (CFE), podpisany w 1990 roku w Paryżu, ustalił szczegółowo dla każdego z sygnatariuszy liczbę poszczególnych rodzajów broni konwencjonalnej i umożliwił stosowanie skutecznych procedur weryfi

-43 Pełna nazwa dokumentu to: Konwencja o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjo-nalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki, stosuje się również skrót: Konwencja o nieludzkiej broni.

44 R.J. Mathews, The 1980 Convention on Certain Conventional Weapons: A Useful Frameworks Despi-te Earlier Disappointments, „InDespi-ternational Red Cross Review”, Vol. 83, No. 844, 12.2001.

45 R. Hunger, The Convention on Certain Conventional Weapons or How to Reduce Human Suffering by Prohibiting or Restricting the Use of Certain Conventional Weapons, „Strategic Insights”, Vol. 2, 03.2003, http://www.ccc.nps.navy.mil/si/mar03/wmd.asp (20.10.2005).

46 J.S. Nye, Arms Control After the Cold War, „Foreign Affairs”, Vol. 68, No. 5, winter 1989/1990, s. 32.

47 Postanowienia te uszczegóławia przyjęty w Wiedniu w 1994 roku dokument o globalnej wymianie informacji, zobowiązujący państwa uczestniczące do składania raportów o głównych rodzajach broni, sy-stemach uzbrojenia i stanach osobowych oraz strukturach dowodzenia ich sił konwencjonalnych, stacjonu-jących na własnym terytorium i za granicą. Zob. R. Zięba, Funkcjonowanie paneuropejskiego mechanizmu bezpieczeństwa KBWE/OBWE, „Studia Europejskie”, nr 3, 1998, s. 106.

Broń i dyplomacja 110

kacyjnych⁴⁸. Regulacje te stały się podstawą ustanowienia systemu bezprecedensowej przejrzystości w zakresie gromadzenia zasobów militarnych w Europie i Stanach Zjed-noczonych, jednak nie doprowadziły do wdrożenia skutecznych mechanizmów kontroli eksportu broni.

W okresie schyłku zimnej wojny przyjęto wiele regulacji, których celem było wypra-cowanie nowego modelu współpracy w zakresie stosowania i kontroli broni konwencjo-nalnej w nowej sytuacji geopolitycznej. Relacje amerykańsko-radzieckie na tym polu regulowało m.in. Porozumienie o niebezpiecznych działaniach wojskowych (Dangerous Military Activities) z 1989 roku. Nieco wcześniej strona amerykańska wystąpiła z ini-cjatywą „otwartego nieba”, proponując zawarcie porozumienia, na mocy którego prze-strzeń powietrzna Związku Radzieckiego oraz państw WTO i NATO miała być otwarta dla nieuzbrojonych samolotów i satelitów⁴⁹, co według Prezydenta G. Busha ukazać miało światu „prawdziwe znaczenie konceptu otwartości”. Porozumienie to wdrożono w 1992 roku po podpisaniu Traktatu o otwartych przestworzach (Open Skies Treaty), na mocy którego samoloty wojskowe państw-sygnatariuszy mogą, po spełnieniu do-datkowych przesłanek, przelatywać nad terytorium innego państwa w celu obserwacji jego urządzeń o przeznaczeniu wojskowym⁵⁰. W ten sposób odbywa się realizacja trzech zasadniczych celów wyznaczonych przez twórców traktatu, tj. zwiększenie przejrzysto-ści operacji wojskowych, nadzór nad przestrzeganiem postanowień traktatów o kontroli zbrojeń oraz wzmocnienie możliwości zapobiegania kryzysom⁵¹.

Wojna w Zatoce Perskiej była jednym z najważniejszych czynników intensyfi kują-cych międzynarodową debatę na temat roli transferów broni w utrzymaniu poziomu bez-pieczeństwa. Siły irackie wykorzystywały zakupioną od państw Zachodu broń w wojnie prowadzonej przeciwko swoim niedawnym dostawcom. Świadomość takiego stanu rze-czy była jednym z podstawowych elementów decydujących o rozpoczęciu w 1991 roku rozmów pomiędzy grupą pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ na temat możliwości uchwalenia konwencji regulującej kwestię międzynarodowego przepływu broni konwencjonalnej. Sześć formalnych spotkań reprezentantów Stanów Zjednoczo-nych, Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii i Chin doprowadziło do określenia sytuacji, w któ-rych kraje te – stanowiące światową czołówkę wśród eksporterów broni – uzgodniły

48 Traktat ten najlepiej reprezentuje powstały w latach 90. trend „twardej” kontroli broni; na jego pod-stawie w okresie 1993–1996 zniszczono około 58 tysięcy artykułów militarnych oraz przeprowadzono około 2700 inspekcji nadzorujących wdrażanie jego postanowień. Chociaż traktat (odnowiony w 1999 roku) na-kłada limity w zakresie ilości czołgów, transporterów opancerzonych, dział powyżej 100 mm, samolotów i śmigłowców, to jednak nie nakłada ograniczeń w zakresie wojskowych technologii teleinformatycznych – wszystkie systemy wspomagania dowodzenia (Command, Control, Communications, Computer Intelligence, Information, Electronic Warfare) pozostają poza traktatami rozbrojeniowymi. Zob. M. Lipson, Nonprolife-ration Export Control..., s. 10.

49 Był to powrót do koncepcji zaproponowanej w 1955 roku przez Eisenhowera. Otwarcie przestrzeni powietrznych miało być wówczas elementem budowy zaufania pomiędzy wrogimi mocarstwami. Projekt został jednak odrzucony przez stronę radziecką. Zob. np. J. Suri, America’s Search for a Technological Solu-tion to the Arms Race: The Surprise Attack Conference of 1958 and a Challenge for „Eisenhower Revisio-nists”, „Diplomatic History”, Vol. 21, No. 3, 1997, s. 417–451.

50 J. Mendelsohn, D. Grahame, Arms Control Chronology, Center for Defense Information, 2002, s. 134.

51 Zob. też np. H. Spitzer, The Open-Spies Treaty as a Tool of Confi dence Building and Arms Control Verifi cation, materiały przygotowane na kurs The Weapons Legacy of the Cold War: Technical Problems and Opportunities, Siena, 08.1993, http://kogs-www.informatik.uni-hamburg.de/projects/censis/iso96.pdf (13.10.2004).

wspólne ramy kształtowania polityki w tym zakresie. Na spotkaniu w Londynie w paź-dzierniku 1991 roku kraje negocjujące przyjęły porozumienie o konieczności rezygnacji z eksportu broni, jeśli mógłby się on przyczynić m.in. do: przedłużenia lub nasilenia istniejących konfl iktów zbrojnych; wywołania napięcia między krajami, prowadząc do destabilizacji regionu; złamania embarga lub innego postanowienia międzynarodowe-go, do przestrzegania którego zobowiązał się dostawca; wspierania międzynarodowego terroryzmu; ingerowania w wewnętrzne sprawy suwerennych państw lub poważnego osłabienia kondycji ekonomicznej odbiorcy. Rozmowy zakończyły się jednak jesienią 1992 roku – Chiny wycofały się z negocjacji w proteście przeciwko decyzji Stanów Zjednoczonych i Francji o sprzedaży nowoczesnych samolotów bojowych na Tajwan⁵².

W okresie 1989–1995 Stany Zjednoczone aktywnie występowały na forum międzyna-rodowym na rzecz wzmocnienia kontroli produkcji i przepływu broni konwencjonalnej.

Charakter zobowiązań wynikających z porozumień o kontroli eksportu broni stanowił ważny czynnik w realizowaniu amerykańskiej polityki zagranicznej. Był on znaczący nie tylko ze względu na pozycję, jaką zajmują Stany Zjednoczone na światowym ryn-ku technologii, ale również na fakt posiadania rozwiniętych tradycji demokratycznych i ogromny wpływ na przebieg polityki światowej, co daje możliwość stymulowania po-zytywnych działań pozostałych członków społeczności międzynarodowej⁵³.

W okresie dynamicznego rozwoju systemu kontroli eksportu broni opartego na współ-pracy międzynarodowej strona amerykańska niejednokrotnie inicjowała działania zmie-rzające do ujednolicenia i zacieśnienia norm obowiązujących w tym zakresie. Występu-jąc z pozycji lidera, Stany Zjednoczone miały możliwość oddziaływania na pozostałych uczestników handlu bronią, wyznaczając jego reguły i ograniczenia. Funkcjonował tu mechanizm przenoszenia na partnerów strategicznych i handlowych regulacji przyjmo-wanych jednostronnie przez administrację amerykańską. Stało się tak np. w przypadku Inicjatywy wzmocnienia kontroli nad proliferacją (The Enhance Proliferation Control Initiative), przyjętej przez Stany Zjednoczone w 1990 roku. Uprawnia ona władze ame-rykańskie do żądania licencji eksportowej na wszystkie artykuły, nawet gdy nie znajdują się one na ofi cjalnych listach produktów licencjonowanych, jeśli eksporter wiedział lub miał podstawę, aby przypuszczać, że artykuły te zostaną użyte bezpośrednio czy pośred-nio w projektach rozwijania broni nuklearnej, chemicznej lub biologicznej⁵⁴. Zdolność do kreowania trendów w dziedzinie kontroli zbrojeń sprawiła, że tę wewnętrznie przy-jętą regulację zaadoptowała wkrótce większość amerykańskich partnerów międzynaro-dowych. Było to wynikiem rozpoznania przez pozostałe państwa zagrożeń związanych z eksportem artykułów podwójnego zastosowania, chęcią czynnego uczestnictwa w mię-dzynarodowym systemie nieproliferacji oraz działaniami administracji amerykańskiej, która promowała zacieśnienie kontroli w tym obszarze.

52 W. Frieman, New Members of the Club: Chinese Participation in Arms Control Regimes 1980–1995,

„The Nonproliferation Review”, Vol. 3, No. 3, spring – summer 1996, s. 19.

53 K. Michałek, Mocarstwo. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945–1992, KiW, Warszawa 1995.

54 Przyjęcie inicjatywy wzmocnienia kontroli nad proliferacją było pośrednio spowodowane informa-cjami o eksporcie komputerów nieobjętych licencją amerykańską, które skierowane zostały do rosyjskich laboratoriów nuklearnych. Zob. W.S. Cohen, Proliferation – Threat and Response 1997, U.S. Government Publications, 25.11.1997.

Broń i dyplomacja 112

Realizowanie polityki przejrzystości znalazło swój wyraz również w przyjęciu po-stanowień o utworzeniu w 1991 roku, rejestru transferów uzbrojenia konwencjonalnego (United Nation Register of Conventional Arms, UNROCA), nad którym nadzór sprawuje ONZ. Za statutowe cele systemu gromadzenia danych uznano zapobieganie nadmiernej koncentracji broni, destabilizacji bezpieczeństwa międzynarodowego oraz wdrażanie nowych budujących zaufanie środków zapobiegawczych⁵⁵. Rejestr miał stanowić pod-stawowe narzędzie służące kontroli poziomu uzbrojenia w poszczególnych państwach oraz wprowadzać zasadę jawności w kwestii przepływu artykułów zbrojeniowych.

W systemie tym, utworzonym na mocy rezolucji 46/36 Zgromadzenia Ogólnego ONZ, zaleca się wszystkim uczestniczącym państwom rejestrowanie dokonywanych przez nie transakcji eksportu i importu określonych głównych systemów uzbrojenia oraz przeka-zywanie tych informacji odpowiedniej agendzie⁵⁶. Jest to jedyny system gromadzenia danych strategicznych mający globalny zasięg, jednak realizację jego głównego celu – budowania przejrzystości w międzynarodowych działaniach zbrojeniowych – ogranicza fakt, że państwa nie mają obowiązku dostarczać szczegółowych danych dotyczących transferów; samo pojęcie transferu jest defi niowane niejednoznacznie, a rządy dostar-czają informacje dobrowolnie i w takim zakresie, jaki same uznają za stosowne. Re-gularnie wymagane informacje dostarcza około 90. krajów i nie ma wśród nich wielu państw o strategicznym znaczeniu, z punktu widzenia międzynarodowego systemu bez-pieczeństwa⁵⁷. Wśród większości analityków światowego rynku broni dominuje więc przekonanie, że mechanizm UNROCA nie realizuje celów, dla których został powołany.

Okres przełomu, zmiany globalnych relacji był czasem obaw o możliwość rozprosze-nia zasobów i technologii militarnych dotychczas skoncentrowanych w rękach super-mocarstw. Nadanie nowych ram współpracy w dziedzinie kontroli eksportu broni było w dużej mierze celem polityki amerykańskiej. Propozycja zastąpienia systemu zimno-wojennego inną formą porozumienia międzynarodowego pojawiła się po raz pierwszy w 1993 roku: „Kwestie regionalnej proliferacji broni skłoniły nas w połowie 1993 roku do złożenia sojusznikom propozycji utworzenia nowego, opartego na szerszych podsta-wach, mechanizmu, którego uzasadnieniem, z punktu widzenia bezpieczeństwa, było dostosowanie do świata postzimnowojennego”⁵⁸.

Współcześnie obowiązujący system kontroli eksportu został przyjęty podczas czterech rund negocjacji przeprowadzonych w okresie 1994–1996, a perspektywa amerykańska wpłynęła w istotny sposób nie tylko na jego kształt formalny, lecz także na charakter przyjętych w nim rozwiązań⁵⁹. Na etapie negocjacji tego podstawowego dla systemu

55 S.T. Wezeman, The Future of the United Nations Register of Conventional Arms, SIPRI Papers, No.

3, Stockholm, 08.2003, s. 6.

56 M. Chalmers, O. Greene, Implementing and Developing the UN Register of Conventional Arms, Peace Research Report, No. 32, Bradford 1993.

57 Danych do UNROCA nie dostarczają np. Chiny – jeden z czołowych importerów broni na świecie oraz znaczący eksporter nie dostarcza danych od 1996 roku. Wśród aktywnych uczestników UNROCA bra-kuje też większości krajów Bliskiego Wschodu (wyjątek stanowią Izrael i Egipt i do 1998 roku Iran). Zob.

M. Chalmers, O. Greene, Implementing and Developing..., s. 13–14.

58 Oświadczenie Podsekretarza Stanu do Spraw Bezpieczeństwa Międzynarodowego Lynna Dawisa na forum Senatu, The Export Administration Act 1994. Hearings Before the Subcommittee of International Fi-nance and Monetary Policy, [w:] The Reincarnation of COCOM..., s. 39.

59 Przedstawiciele Stanów Zjednoczonych stanowczo nalegali na przyjęcie porozumienia bez udziału Rosji z powodu bezkompromisowej postawy strony rosyjskiej w kwestii transferów broni kierowanych do

wielostronnej kontroli nad przepływem broni dokumentu pojawiły się symptomy zwia-stujące kryzys współpracy transatlantyckiej w zakresie wdrażania mechanizmów nadzo-rowania handlu bronią, który z pełną wyrazistością ujawnił się w drugiej połowie lat 90.

Był on spowodowany m.in. brakiem zaangażowania Stanów Zjednoczonych w pogłę-bianie systemu kontroli⁶⁰. W gronie państw zaangażowanych w proces budowy nowego układu pojawiały się głosy rozczarowania rozstrzygnięciami, które zapadły:

Był on spowodowany m.in. brakiem zaangażowania Stanów Zjednoczonych w pogłę-bianie systemu kontroli⁶⁰. W gronie państw zaangażowanych w proces budowy nowego układu pojawiały się głosy rozczarowania rozstrzygnięciami, które zapadły: