II. CHARAKTERYSTYKA GLOBALNEGO RYNKU BRONI I TECHNOLOGII
1. Potencjał zbrojeniowy państwa jako narzędzie wpływu i punkt odniesienia
MIĘDZYNARODOWYCH
Według wizji prezydenta Franklina Delano Roosevelta nowy porządek globalny, po za-kończeniu II wojny światowej, miał się opierać na czterech wolnościach: wolności sło-wa i przekonań, wolności religii, wolności od głodu i wolności od strachu. Wolność od strachu miała być osiągnięta za pomocą ogólnoświatowego rozbrojenia tak, aby żadne państwo nie było w stanie dokonać aktu fi zycznej agresji wobec innego państwa1.
Okazało się jednak, że powszechny system bezpieczeństwa został zbudowany na odmiennych podstawach. To nie redukcja, ale zwiększanie potencjału zbrojeniowego państw stało się sposobem na ochronę wolności słowa, przekonań i likwidację ubóstwa.
Natomiast wolność od strachu, jeśli kiedykolwiek została osiągnięta, nie oznaczała bra-ku możliwości atabra-ku zewnętrznego, ale posiadanie środków pozwalających na sbra-kuteczne odparcie tego ataku – nowoczesnego i potężnego arsenału.
Historia stosunków międzynarodowych może być charakteryzowana jako spójny cykl przeplatających się okresów wojny i pokoju. Jednym z kluczowych dla wyjaśniania zjawisk i kondycji współczesnego świata jest pytanie o przyczyny pojawiania się wo-jen, możliwości utrzymania pokoju i czynniki, które wpływają na przyjęcie bardziej lub mniej agresywnej polityki poszczególnych aktorów na arenie międzynarodowej. Jedną z ważnych zmiennych jest w tym kontekście dostęp do militariów. Naczelną funkcją gromadzonych przez państwa arsenałów powinno być zapewnianie poczucia bezpie-czeństwa. Posiadanie broni od zawsze stanowiło jednak istotny element kształtowania pozycji państwa i podnoszenia jego zdolności obronnych. Powoduje to dążenie władzy politycznej do pozyskiwania coraz to większej ilości broni, która może pomagać w utrzy-maniu rządów i rozwija możliwości oddziaływania zewnętrznego. Posiadanie znaczącej
1 F.D. Roosevelt, The Four Freedoms, przemówienie w Kongresie USA, 06.01.1941, http://www.ame-ricanrhetoric.com/speeches/fdrthefourfreedoms.htm (23.06.2006).
II
.
ilości zaawansowanej technologicznie broni, a szczególnie broni jądrowej, niewątpliwie jest czynnikiem, który określa pozycję państwa w międzynarodowej hierarchii.
Wydatki militarne są kluczowym fenomenem pozwalającym na zrozumienie różnych aspek-tów historii ekonomii: koszaspek-tów, fi nansowania i powstawania konfl ikaspek-tów zbrojnych, tworzenia się państw narodowych oraz generalnie roli rządu w życiu każdego człowieka. A jego wpły-wom poddani jesteśmy coraz bardziej, szczególnie z nastaniem XIX wieku2.
Należy podkreślić, że z jednej strony zasobność arsenału jest gwarancją wysokiej pozycji danego państwa w układzie międzynarodowym, nawet jeśli pozostałe czynniki oddziaływania na stan polityki międzynarodowej znajdują się w kryzysie. Państwa sta-nowiące zagrożenie dla międzynarodowego bezpieczeństwa – Korea Północna czy Iran – są postrzegane przez pryzmat broni nuklearnej, która pozostaje lub pozostawać może, w ich dyspozycji. Z drugiej strony odejście od rozszerzania potencjału militarnego nie powoduje automatycznej marginalizacji państwa w międzynarodowym układzie sił, je-śli tylko za pomocą narzędzi ekonomicznych czy politycznych potrafi ono skutecznie oddziaływać na kształt stosunków na arenie międzynarodowej. Tu dobrym przykładem może być Japonia.
Na podstawie potencjału wojskowego trudno więc szacować ostateczne możliwości wywierania wpływu na innych członków społeczności międzynarodowej, jednak po-ziom wydatków militarnych jest jedną z najczęściej przywoływanych zmiennych w kon-tekście określania statusu państw.
Potencjał militarny państwa jest określany przede wszystkim na podstawie wielkości i nowoczesności jego arsenału oraz liczebności sił zbrojnych, którymi dysponuje. Pod-stawowym punktem odniesienia jest tutaj wysokość nakładów militarnych w stosunku do wielkości budżetu. Pod uwagę brany jest poziom wydatków wojskowych w:
– liczbach bezwzględnych;
– przeliczeniu na jednego mieszkańca;
– odniesieniu do całości dochodu narodowego.
Aby uzyskać pełny obraz dotyczący potencjału obronnego państwa i miejsca, jakie polityka bezpieczeństwa zajmuje wśród priorytetów realizowanych przez dany rząd, na-leży powyższe kryteria oceny stosować łącznie, przy uwzględnieniu poziomu rozwoju gospodarczego i wielkości kraju3.
Warto przypomnieć, że przed nadejściem XX wieku potencjał zbrojeniowy państwa był mierzony nie tylko ilością i jakością posiadanej broni, lecz także wyznaczała go umiejętność zwyciężania obcych wojsk czy zdolność obrony przed najeźdźcami. Wcześ-niejsza ewolucja narzędzi prowadzenia wojny dokonywała się odległymi w czasie eta-pami. Produkcja broni na masową skalę była wynikiem XIX-wiecznej rewolucji prze-mysłowej. Światowy rynek został wówczas zdominowany przez kilka przedsiębiorstw,
2 J. Eloranta, Military Spending Patterns in History, 2005, http://eh.net/encyclopedia/article/eloranta.
military (27.08.2006).
3 Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz sąsiadujący z nimi Jemen w 1998 roku wydały na cele militarne, kolejno 6,5 oraz 6,6% PKB. Pomimo że wskaźnik ma bardzo podobną wartość, Emiraty przeznaczyły na cele wojskowe 3 mld dolarów, natomiast Jemen 388 mln dolarów. Zob. L. Porębski, Militarne aspekty światowego układu sił, [w:] Konfl ikty współczesnego świata, red. R. Borkowski, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo--Dydaktyczne AGH, Kraków 2001, s. 69–89.
59 Charakterystyka globalnego rynku broni i technologii militarnych
których działalność nie podlegała ograniczeniom ze strony państw. Największe fi rmy zbrojeniowe prowadziły aktywność eksportową na szeroką skalę4.
Od początku XX wieku dziedzina produkcji i handlu bronią bardzo dynamicznie się rozwijała, czego wyrazem są następujące po sobie rewolucje militarne.
I wojna światowa stanowiła pole doświadczalne dla broni maszynowej, łodzi pod-wodnych, czołgów czy trującego gazu, które weszły wówczas do powszechnego użycia.
Bezpośrednim tego wynikiem stała się liczba ofi ar działań militarnych. Tylko w bitwie pod Verdun, rozgrywającej się na przestrzeni 10 miesięcy 1916 roku, Niemcy stracili 336 tysięcy żołnierzy, a wśród Francuzów poległo ich 362 tysiące. Za sprawą zastosowanych środków technicznych wojna przestała być domeną człowieka, stając się polem działa-nia maszyn. Stopień barbarzyństwa, jaki przyniósł ten proces, kazał wielu obserwatorom I wojny światowej obawiać się o los ludzkości. Słuszność tych obaw brutalnie obnażyły obozy śmierci w kolejnej odsłonie XX-wiecznej wojny totalnej. Przyniosła ona z sobą następną rewolucję w zakresie militariów – wyznaczała ją ogromna liczba ofi ar wynika-jąca ze skuteczności nowych sposobów realizacji celów wojskowych, przede wszystkim bombardowań i użycia lotnictwa bojowego na niespotykaną wcześniej skalę5.
Następną cezurę w historii działań militarnych wyznaczało zastosowanie broni jądro-wej – Hiroszima i Nagasaki stały się symbolem destrukcyjnej siły nowych technologii w służbie wojny. Ostatnia w XX wieku rewolucja nastała wraz z wynalezieniem między-kontynentalnych pocisków balistycznych (ICBM), co było punktem zwrotnym w budo-waniu systemu bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych – położenie geografi czne kraju nie stanowiło już wystarczającej bariery przed niespodziewanym atakiem. Na przełomie stuleci działy badań i rozwoju fi rm zbrojeniowych znów zaczęły być testowane pod kątem innowacyjności. Broń XXI wieku jest synonimem stopnia postępu technologicz-nego, jaki zdołano osiągnąć na ziemi. To broń inteligentna, wykorzystująca odkrycia informatyki i biotechnologii. A jednak nowy wiek wciąż czeka na kolejną rewolucję – tę, która doprowadzi nas w końcu do zapowiadanej przez dowódców i polityków wojny humanitarnej.
Ten pobieżny przegląd kluczowych etapów w rozwoju narzędzi militarnych przy-nosi refl eksję, że im więcej broni się wytwarza, im jest ona dostępniejsza i powszech-niej stosowana, tym wyższy staje się pułap destrukcji, którą za pomocą tej broni można przeprowadzić. Podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy nie jest dążenie państw do poszerzania zasobów swoich arsenałów, ale wykorzystywanie uzbrojenia jako narzędzia rozgrywek politycznych i źródła zysku.
Zasadniczym pytaniem dla podejmowanych tu rozważań będzie to, dlaczego państwa sprzedają wyprodukowaną broń? Złożone motywacje poszczególnych rządów można podzielić na trzy grupy argumentów: natury strategicznej, politycznej i etycznej6.
4 Niemiecki Krupp eksportował około 80% produkcji. Zob. SIPRI Yearbook 2002: Armaments, Disar-mament and International Security, Oxford 2003, s. 325.
5 Liczba ofi ar I wojny światowej to 13–15 mln. W II wojnie światowej zginęło 50–60 mln osób, a łącznie we wszystkich konfl iktach zbrojnych XX wieku śmierć poniosło 120–129 mln. Zob. M. Leitenberg, Wojny i konfl ikty w latach 1945–2000: ofi ary śmiertelne, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian.
Zagrożenia – Koncepcje – Instytucje, red. R. Kuźniar, Z. Lachowski, PISM, Warszawa 2003, s. 153–206.
6 R. Smith, A. Humm, J. Fontanel, The Economics of Exporting Arms, „Journal of Peace Research”, Vol.
22, No. 3, 09.1985, s. 242–244; K. Waltz, Man, State, and War, Columbia University Press, New York 1970.
Strategiczny wymiar dysponowania zasobami militarnymi wynika już z woli podjęcia przez państwo produkcji zbrojeniowej. Rządy decydują o rozwijaniu i wspieraniu prze-mysłu zbrojeniowego ze względu na zapotrzebowanie na systemy dostosowane ściśle do potrzeb ochrony bezpieczeństwa danego państwa. Kluczową wartością będzie samo-wystarczalność w produkcji uzbrojenia, która jest postrzegana jako jeden z głównych czynników budowania zaawansowanego systemu bezpieczeństwa narodowego7. Zdol-ność rozwijania technologii militarnych umożliwia również uczestnictwo w międzyna-rodowej rywalizacji o prymat w posiadaniu najnowszych rodzajów uzbrojenia. Tempo rozwoju technologii militarnych stanowi, oprócz aspektów politycznych, najważniejszy obecnie czynnik wyznaczający kierunek rozwoju światowego handlu bronią. Powodu-je ono, że konieczność utrzymywania wysokich standardów technologicznych wzmaga dynamikę praktyk eksportowych i importowych szczególnie w grupie państw wysoko rozwiniętych o istotnej pozycji w międzynarodowym układzie sił. Eksport broni rozpa-trywany ze strategicznego punktu widzenia będzie więc przede wszystkim sposobem na wzmacnianie więzi z grupą sojuszników oraz zabiegiem umożliwiającym obniżenie kosztów związanych z utrzymaniem i rozwijaniem bazy militarnej8.
Polityczny typ uzasadnień dla działalności państw w zakresie eksportu broni akcentu-je aspekt budowania relacji z partnerami na arenie międzynarodowej. Możliwość dostar-czania innym państwom dóbr o strategicznym znaczeniu przydaje państwu-eksporterowi sposobność oddziaływania na ich zachowania polityczne. Dostawca uzbrojenia decydu-je wówczas o stopniu zaawansowania potencjału militarnego państwa-odbiorcy. Posiada pewną możliwość ograniczenia jego zdolności militarnych lub też podwyższania ich, jeśli jest to korzystne z punktu widzenia jego własnych interesów politycznych. W tak kształtowanej relacji na linii eksporter – importer zyski ze sprzedaży broni postrzegane są w głównie kategoriach politycznych. Należy do nich wzmacnianie sojuszy, budowa-nie prestiżu, zwiększabudowa-nie możliwości oddziaływania, tworzebudowa-nie tzw. kapitału relacji9.
Omówione powyżej czynniki – strategiczny i polityczny – odgrywają największą rolę w procesie decyzyjnym dotyczącym eksportu broni. Jednak nie sposób zaprzeczyć, że pierwszoplanowy dylemat związany z handlem bronią i uznaniem go za narzędzie w pro-wadzeniu polityki zagranicznej państw przynależy do sfery etyki. Omawiana tu sprze-daż broni odbywa się w ramach legitymowanego systemu prawnego, ale nawet legalne transakcje mogą przynosić wątpliwości natury moralnej. Najczęściej mają one związek z podejrzeniem, że państwo lub organizacja, do której jest kierowany dany transport uzbrojenia, może je wykorzystać w celu podjęcia agresji lub innych działań sprzecznych z zasadami prawa międzynarodowego i standardami ochrony praw człowieka. Argu-menty etyczne były jednym z podstawowych źródeł, z których wyrosły koncepcje kon-troli przepływu uzbrojenia, szczególnie, że badania związku pomiędzy posiadaniem do dyspozycji narzędzi przemocy a skłonnością do ich użycia, potwierdziły, iż zależność
7 R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Scholar, Warszawa 2005.
8 C.H. Anderton, Economics of Arms Trade, [w:] Handbook of Defense Economics, Vol. 1, red. K. Har-tley, T. Sandler, Amsterdam–New York 1996, s. 526–528.
9 J. Sislin, Arms as Infl uence: the Determinants of Successful Infl uence, „The Journal of Confl ict Reso-lution”, Vol. 38, No. 4, 12.1994, s. 665–689.
Charakterystyka globalnego rynku broni i technologii militarnych 61
taka istnieje zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym10. Broń jest tra-dycyjnie postrzegana jako narzędzie obrony państwa przed zagrożeniem zewnętrznym, jednak częstotliwość występowania wojen domowych w ciągu ostatnich dziesięcioleci dowodzi, że współcześnie większym zagrożeniem jest agresja, której źródło znajduje się wewnątrz struktury społecznej.
Ta prawidłowość zyskuje na znaczeniu, jeśli bierze się pod uwagę fakt, że od momen-tu zakończenia zimnej wojny ponad 2/3 globalnych transferów broni jest kierowanych do krajów rozwijających się, często w regiony niestabilne, gdzie ułatwiony dostęp do broni może bezpośrednio przyczynić się do wybuchu przemocy.
Historia konfl iktów niejednokrotnie dowiodła, że niekontrolowane praktyki ekspor-tu broni negatywnie oddziałują na przestrzeganie fundamentalnych zasad współpracy międzynarodowej oraz podkopują podstawowe wartości, na których opiera się globalny system polityczny. Stosunek do eksportu broni będzie zawsze miernikiem odpowiedzial-ności rządów, których działania mogą wywołać dalekosiężne skutki nie tylko w odnie-sieniu do pojedynczych państw, lecz także do całego systemu bezpieczeństwa między-narodowego.
Państwa zaangażowane w transfery broni ponoszą słuszną, wymierną odpowiedzialność za szkody wyrządzone za pomocą uzbrojenia, które dostarczyły. Państwa eksportujące, ale rów-nież te, które stanowią punkty przerzutowe, organizują źródła fi nansowania, umożliwiają transport i nielegalne transakcje broni, muszą przyjąć odpowiedzialność za brak sprawowania efektywnej kontroli, co sprawia, że prywatni aktorzy działający na rynku broni zdolni są do-starczać ją każdemu, kto jest w stanie zapłacić żądaną cenę11.
Dylematy te można rozstrzygnąć na dwa sposoby – rezygnując z eksportu broni lub próbując wdrożyć skuteczne mechanizmy monitorowania i kontroli. Imperatyw moralny w polityce międzynarodowej nie wydaje się być na tyle silny, aby warto było w ogóle rozważać pierwszą propozycję. Tym bardziej więc niepokoi fakt, że mechanizmy kon-troli zbrojeń od zakończenia zimnej wojny słabną. Wprawdzie w latach 90. XX wieku zmniejszono ogólną liczbę uzbrojenia znajdującego się w obrocie międzynarodowym, znacznie obniżyła się też wtedy skala globalnych wydatków militarnych, jednak zagroże-nia bezpieczeństwa XXI wieku znów wzmogły potrzebę wzmaczagroże-niazagroże-nia arsenałów, a broń, która pozostaje w obrocie, jest coraz bardziej zaawansowana i coraz łatwiej dostępna.
Taki stan rzeczy wynika z braku uniwersalnej wizji kontroli przepływu uzbrojenia.
Tradycyjne zasady kontroli zbrojeń są postrzegane jako nieadekwatne dla nowych rea-liów geopolitycznych, jako że stworzone zostały na potrzeby zimnowojennej konfron-tacji mocarstw. Wciąż trwają poszukiwania nowego modelu międzynarodowej kontroli zbrojeń, a wśród propozycji pojawiają się również głosy, które sens tej kontroli całko-wicie negują.
10 Zob. A. Leander, Globalisation and the State Monopoly on the Legitimate Use of Force, „Political Science Publications”, No. 7, 2004.
11 L. Misol, Weapons and War Crimes: The Complicity of Arms Supplier, [w:] Human Rights and Armed Confl icts, Human Rights Watch, 2004, http://hrw.org/wr2k4/ (25.06.2006).