Ogólne opinie na temat kryteriów oceniania osób prezentujących postawy
po-zytywne wobec SOOP wskazują na pewne problemy, które respondenci zauważają
w ich strukturze – na przykład przecenianie jednych kryteriów, a niedocenianie innych, czy taki sam nacisk kładziony na kryteria naukowe i dydaktyczne („po-winien na coś postawić pracodawca” – W31), na realizowanie nowatorskich prac, oczekiwanych przez władze wydziału, których efekty jeszcze nie są znane i któ-rych w żaden sposób nie da się przedstawić w ankiecie czy zbyt częste i za późno wprowadzane zmiany. Ogólnych komentarzy dotyczących kryteriów oceniania jest w tej grupie respondentów stosunkowo niewiele. Wskazywane są pewne wady, jednak wypowiedziom nie towarzyszą emocje.
Z negatywnymi postawami respondentów wobec systemu oceniania okresowego wiąże się również ich negatywne postrzeganie kryteriów tego oceniania. Wśród bada-nych nauczycieli akademickich pojawiły się opinie, że „kryteria są czasem możliwe do szerokiej interpretacji, są nieprecyzyjne” (W30) oraz że „chyba nie do końca zgadza-my się z tymi kryteriami, które tam się pojawiają w tym arkuszu” (W33). Praktycznie do każdego z trzech ocenianych obszarów respondenci mieli zastrzeżenia.
W wypowiedziach respondentów o postawach ambiwalentnych uwaga zwra-cana jest przede wszystkim na dysproporcje pomiędzy częścią naukowo-badawczą a dydaktyczną: „to jest czasami niesprawiedliwe, jeżeli mamy bardzo nierówny balans między tymi dwoma aktywnościami” (W24), „ta sfera dydaktyczna, moim zdaniem, jest zaniedbana” (W21).
Zarzutem stawianym kryteriom jest również nastawienie na ilość, a nie jakość: „zawsze musi być ilość, a nie jakość” (W27). Z kolei inna respondentka uważa, że kryteria są jasne i ze wszystkimi się zgadza, mimo że nie zawsze rozumie powody, dla których są one w określony sposób punktowane.
Szczegółowe opinie na temat trzech kategorii kryteriów (naukowo-badawcze, dydaktyczne i organizacyjne) pozwolą na ocenienie, na ile istotne są wymienione problemy dla respondentów i jak silny może być ich wpływ na postawy wobec SOOP.
Dodatkowo, na podstawie przeprowadzonych badań kwestionariuszowych do-konano analizy opinii respondentów o kryteriach oceniania w obszarze ich zrozu-miałości, postrzeganego stopnia obejmowania przez nie ważnych elementów pra-cy, ich liczby oraz sprawiedliwości punktacji osiągnięć. Ze względu na potrzebę porównania uzyskanych wyników dla różnych grup kryteriów zostaną one omó-wione łącznie po przedstawieniu wyników badań jakościowych.
7.1. Ocena pracy naukowej w opiniach
pracowników Uniwersytetu X
Analizując opinie dotyczące oceny pracy naukowej respondentów deklarują-cych postawy pozytywne wobec SOOP, można wyróżnić dwie osoby, które mają szczególnie dużo zastrzeżeń. Pierwsza z nich zwraca m.in. uwagę na nieporówny-walność dziedzin naukowych:
Nie będzie takiego przełomu jak w naukach technicznych. Nie pójdziemy do laboratorium, nie zrobimy 3000 powtórzeń i nie opublikujemy z tego artykułu, bo jak my byśmy chcieli iść do 3000 przedsiębiorstw, to nie będziemy mieć na to środków (W2),
jak również na niewspieranie przemyślanego rozwoju pracownika – można mieć wiele punktów, ale nie mieć dorobku w żadnej konkretnej dziedzinie:
Jak ja napiszę tu o tym, a tu o tym, to świetnie, mogę mieć i 300 punktów, tylko ostatecznie, jak ktoś będzie oceniał mój dorobek, to się zastanowi, czym ja się zajmuję (W2).
Kolejny problem w tej sferze to, według respondentki, nieprawidłowe ukierun-kowywanie działalności naukowej:
Nikt o zdrowych zmysłach nie odważy się napisać artykułu po angielsku do zagranicznego, jeśli pod nosem ma coś za tę samą bądź podobną liczbę punktów. Jeśli tego nie uwzględnimy w ocenie, to będziemy dalej brnąć w kierunku śmiesznych działań pod tytułem „paranauka” (W2),
a przecież to nie punkty świadczą o klasie naukowca:
[…] powinno być, że ja czuję, że się rozwinę – na przykład piszę do konkretnego miejsca, a ludzie zaczną mnie kojarzyć z tematem. To wyznacza, na ile jesteś ekspertem w danym temacie, a wcale nie te punkty (W2).
W kolejnej poruszanej kwestii zgadza się z nią druga z respondentek, która przedstawiła stosunkowo dużo uwag do tej części oceny pracownika. Panie zwra-cają uwagę, że wartość publikacji, wartość pracy naukowej jest często niemierzalna:
Naukowość jest trudno mierzalna i taki czy inny system oceniania, tabelki, które proponują, aże-by konkretnym osiągnięciom dawać konkretną ilość punktów, nigdy oczywiście nie będą perfek-cyjnym narzędziem do mierzalności osiągnięć naukowych (W11).
Druga z respondentek przedstawia również szczegółowe zastrzeżenia do punk-tacji pewnych działań, która nie odzwierciedla nakładu pracy. Respondentka W11 podaje przykład staży zagranicznych i wykładów w ramach Erasmusa:
Mam wrażenie, że te punktacje przy tych kategoriach wpisywał ktoś, kto nigdy nie był na stażu zagranicznym albo nie ubiegał się o stypendium zagraniczne i nie wie, jak wygląda proces ubiega-nia się o takie stypendium […] nakład pracy w zdobyciu takiego stypendium jest moim zdaniem nieporównywalnie większy niż nakład pracy w sytuacji, kiedy ktoś wyjeżdża na trzy dni z kilkoma wykładami na ten sam temat na inny uniwersytet (W11).
Podobnie nie zgadza się z punktacją za pełnienie funkcji redaktora czasopisma:
[…] jeden punkt za każde czasopismo, znaczy, to już jest zupełnie kuriozalne. […] czyli tyle samo, ile dostaje się za bycie koordynatorem przedmiotu (W11).
Tego samego rodzaju problemy zauważa również kolejny respondent, który wy-kazuje, że pracownikowi nie opłaca się występować na zagranicznych konferen-cjach:
Dostanie się na Cambridge czy na Oxford, żeby wygłosić referaty jest pewnym osiągnięciem, a dostać za to dwa punkty… tyle samo będzie punktowana sesja tutaj, na wydziale, obskoczę takie dwie i też będę miał dwa punkty, a przygotowywać się do tego będę kwadrans. Trochę to nie równoważy nakładu pracy (W40).
Respondent ma również zastrzeżenia do niskiej punktacji badań terenowych oraz publikacji artykułów w języku obcym w zagranicznym niepunktowanym cza-sopiśmie.
Wśród aspektów wymagających dopracowania wymieniane jest również niedo-cenianie jakości pracy:
Proszę sobie wyobrazić taką sytuację, że może pani napisać recenzję książki na 8–10 stron. Żeby napisać tę recenzję musi pani siedzieć pół roku przy książkach, żeby weryfikować tę książkę, któ-rą pani recenzuje. Za tę recenzję dostanie pani pół punktu. Może pani napisać recenzję książki, którą napisze pani w trzy dni, też dostanie pani pół punktu, będzie to recenzja, że w środku
książki jest pięć rozdziałów, książka ma 300 stron albo 200, koniec, kropka […] Wysiłek jest zrów-nany w sensie parametrycznym, to jest katastrofa (W8).
Z respondentką W2 w kolejnej kwestii zgadza się respondent W37. Stwierdzają oni, że sposób punktowania artykułów zniechęca do współpracy, co było również podnoszone przez badanych deklarujących negatywne postawy wobec SOOP:
Artykuł pisany indywidualnie jest super, a jak napiszesz ten sam artykuł tylko z dwiema jeszcze innymi osobami, to już nie jest fajne, co w ogóle przeczy zasadzie współpracy naukowej z zagra-nicą (W2).
Należy jednak zwrócić uwagę na pewien brak wiedzy badanej w kwestii rozli-czania artykułów pisanych ze współautorem.
Jedyny mankament to jest taki, że za publikacje, w których uczestniczą osoby z tego samego wydzia-łu, dzieli się punkty […] to jest karanie ludzi dlatego, że na miejscu pracują, to tak też nie powinno być […] niektórzy profesorowie się denerwują, na przykład teoretycy, którzy pracują sami. Jak po-równywać teraz wagę takiej publikacji albo we dwójkę z jednej katedry czy tam wydziału? (W35)
Przeniesienie zasad parametryzacji uczelni do systemu oceniania pracowników budzi sprzeciw wielu respondentów. Nie jest to jednak opinia podzielana przez wszystkich:
[…] to, że jest dzielona przez ilość pracowników z danego wydziału, to też jest w sumie rozsądne (W36).
Dzielenie lub nie punktów pomiędzy współautorów artykułu nie jest kwestią, w stosunku do której respondenci prezentują jednorodne zdanie. Wystarczy za-uważyć, że respondenci W35 i W36 są zatrudnieni na jednym wydziale – mimo podobnych warunków pracy prezentują w tej sprawie odmienne opinie.
Respondenci zwracają również uwagę na zmieniającą się punktację czasopism (W5: „Wszystko może się zmienić kompletnie”, W25: „Działamy w sytuacji pew-nej niewiedzy”). Tego typu zmiany powodują, że pracownicy z pewnym niepoko-jem oczekują kolejnej aktualizacji listy czasopism, nie wiedząc, czy opublikowane przez nich artykuły nie stracą punktów.
Kolejna respondentka – profesor nadzwyczajny – podkreśla zaś problem mło-dych naukowców, którzy nie mają takich możliwości publikowania w wysoko punktowanych czasopismach jak profesorowie, wysyłają więc swoje prace do cza-sopism nisko punktowanych i przez to są „dużo gorzej postrzegani”:
Ja się zastanawiam, czy jak ja byłam młodym magistrem i publikowałam w różnych miejscach i nie było żadnych punktów, czy ja nie miałam uczciwszego startu […] to my się czepiajmy profe-sora, który opublikuje wszystko w Pcimiu Dolnym, a nie młodego człowieka (W20).
Inni respondenci zwracają zaś uwagę na nieuwzględnienie wszystkich istotnych dla nich kategorii osiągnięć. Pierwszy z nich zwraca uwagę na ministerialną listę czasopism, gdzie brakuje ważnych tytułów z jego dziedziny. Komentuje to w na-stępujący sposób:
Cały ten system boli, jeśli chodzi o tę punktację czasopism. Miałem publikację zagraniczną z ogólnoświatowej konferencji, ale za tę publikację zgodnie z tymi kryteriami, które są przyjęte, nie dostanę żadnych punktów. Nieprzyjemne jest to, że się to nie przekłada na efekty […] to jest
taki zgrzyt (W15).
Kolejna respondentka wskazuje na brak tłumaczeń literackich czy artystycz-nych,
[…] co w przypadku takiego wydziału jak filologia jest zaskakujące czy też krzywdzące bardzo (W11).
Ostatni ze wskazujących na brakujące kategorie zauważa nierówne traktowanie różnego typu projektów (przykład projektów składanych do Urzędu Marszałkow-skiego):
Są niektóre projekty na kwotę na przykład 150 tysięcy i swego czasu można było to zaliczać, a teraz już nie. Bo teraz kryterium jest takie, że na przykład trwający dłużej niż ileś tam miesięcy. Więc ileś osób od nas po prostu się wyrzuca z tej punktacji, bo to są projekty przyznawane na kilka miesięcy […] I to jest trochę nie fair (W38).
W kwestii projektów swoje zdanie wyraziła również respondentka, nawiązująca do punktów za złożone i przyjęte do realizacji projekty:
[…] jeżeli ja mam raz na dwa lata złożyć projekt, to znowu we mnie się budzi absolutny sprzeciw (W20).
Kolejni badani doceniają, że są przyznawane punkty za kwotę przyznaną gran-tu, ale również za starania o grant, czego oczekiwałaby również respondentka z wydziału, gdzie taka aktywność nie jest nagradzana.
Osoby, których zdanie o ocenie pracy naukowej jest jednoznacznie pozytywne, zwracają uwagę na przejrzystość tej części kryteriów oceniania, jasny, znany sys-tem punktacji czasopism oraz możliwość samodzielnego podejmowania decyzji, gdzie wysłać swój artykuł. Osoby badane wyrażają również przekonanie, że liczba punktów czasopisma przekłada się na jego jakość:
[…] wierzę w to, że rzeczywiście tak jest, że im wyżej punktowane czasopismo, tym lepsze arty-kuły się ukazują (W19).
[…] gdyby się powiedziało, że tylko chodzi o punkty, to jesteśmy w sferze punktozy. Lepiej mówić jednak o tym, że brane są z tego powodu, że wysokie punkty świadczą o wysokiej randze czasopisma i chyba to jest tutaj najistotniejsze (W28).
Badani doceniają również punktację i dobrze ustalone minima.
Podsumowując wypowiedzi tej grupy respondentów dotyczące oceny pracy naukowej, można zauważyć, że dzielą się oni na dwie grupy: pierwsza deklaruje zadowolenie z większości kryteriów, druga omawia różne problemy, które zauważa w tym obszarze. Ponieważ pozytywne podejście do kryteriów oceny wydaje się spójne z ogólną pozytywną postawą wobec systemu oceniania okresowego, au-torka skupi się na drugiej ze zidentyfikowanych grup. W grupie tej wyróżniają się dwie respondentki, które przedstawiły najwięcej uwag dotyczących tego elementu SOOP. Pierwsza z nich analizuje sposób działania systemu oceniania w zakresie pracy naukowej bardziej całościowo – wskazuje na kwestie niemierzalności ja-kości, na konsekwencje przyjętego sposobu oceniania. Raczej nie nawiązuje do poszczególnych kryteriów. Jak sama stwierdza, nie krytykuje założeń oceniania, uważa, że ocena jest potrzebna, natomiast w systemie oceniania widzi wiele pro-blemów. Druga ze wspomnianych respondentek w dużo większym stopniu skupia się na analizie kryteriów. Wykazuje dużą wiedzę w tym zakresie, jej wypowiedzi odnoszą się nie tylko do osobistych doświadczeń, ale również do sytuacji, które spotkały innych pracowników jej wydziału. Jednocześnie nie jest to przejaw ne-gowania stosowanego sposobu oceniania nauki. W grupie pozostałych osób wy-różnia się badana podchodząca krytycznie do zewnętrznie narzucanych stałych. Pozostali w większości skupiają się na pojedynczych problemach dotyczących kryteriów czy ich punktacji. Wydaje się, że z perspektywy kształtowania postaw pozytywnych istotne jest to, że respondenci przeważnie nie negują oceniania pracy naukowej w aktualnie realizowany sposób. Nie okazują uogólnionych nega- tywnych emocji – jeśli jakieś emocje się pojawiają, to są one ograniczone do po-jedynczych aspektów oceniania aktywności naukowej. Mimo pozytywnej posta-wy wobec całego systemu oceniania, część naukoposta-wych kryteriów oceny posta-wywołuje poczucie niesprawiedliwości, niezgody czy niechęci. Przytaczając wypowiedź re-spondenta, można powiedzieć, że są to takie „zgrzyty”.
W przypadku osób deklarujących negatywne postawy w stosunku do SOOP ocena pracy naukowej wzbudza szczególnie dużo kontrowersji. Zwracają uwagę wypowiedzi, w których podkreślana jest pewna niesprawiedliwość tego systemu związana z różną specyfiką nie tylko wydziałów, ale katedr czy zakładów. Respon-denci wskazują, że na przykład ocena pracy naukowej oparta na punktacji czaso-pism jest niesprawiedliwa dla badaczy zajmujących się problematyką regionalną:
Nie każda dziedzina będzie miała przełożenie na te badania międzynarodowe, niektóre dotyczą tylko Polski albo przede wszystkim Polski, no i w tym momencie takie osoby i takie jednostki tak naprawdę to są na trochę straconej pozycji w stosunku do innych (W12).