Kryteria odpowiedzialności

Kryteria to element relacyjny struktury odpowiedzialności, na podstawie którego jest oceniane działanie podmiotu odpowiedzialnego, przy czym należy je traktować jako coś ważniejszego, wobec którego odpowiedzialność odgrywa rolę służebną. W odnie-sieniu do tej kategorii struktury odpowiedzialności powinno być użyte sformułowanie

106 J. H. Klement, Rechtliche Verantwortung, [w:] Handbuch Verantwortung…, s. 559‒580.

107 Należy w tym miejscu uściślić, że dokonanie klasyfikacji na prospektywność w odniesieniu do in-stancji oraz retrospektywność w odniesieniu do trybunału nosi w sobie pewne uogólnienie, ponieważ poli-tyk jest również zobowiązany do kontroli ex post rzeczywistych działań urzędnika jako jego przełożony, zaś skuteczność sankcji nałożonych przez sąd ma duży wpływ na kształtowanie zachowań w przyszłości. Jed-nak przyjęte w pracy założenie o instancji Jed-nakładającej odpowiedzialność w prawie usprawiedliwia doko-nywanie tego typu uogólnień.

108 M. Grzymisławska-Cybulska, Bezstronność sądu i sędziego jako element budowania zaufania do

Zagadnienia systematyzujące

w liczbie mnogiej, ponieważ odpowiedzialność zazwyczaj nie zasadza się tylko na jednym kryterium, lecz na wielości wywodzonej z różnorodnych norm, wartości, zasad, reguł, zadań czy obowiązków109.

W literaturze są dokonywane rozmaite typologie kryteriów odpowiedzialności. Chyba najprościej dadzą się zaobserwować różnice ze względu na sfery obowiązywania danych norm i wartości. W związku z tym można wyróżnić sferę polityki, religii, spor-tu, ekonomii i tego typu kategoryzacja służy doprecyzowaniu charakteru norm i warto-ści tworzących kryteria odpowiedzialnowarto-ści. Rzeczona typologia uświadamia, że to, co jest normą w sprawach religijnych, może nie mieć znaczenia na gruncie ekonomii i na odwrót. Inną typologią kryteriów jest ich przyporządkowanie do sfery prywatnej lub publicznej, przy czym normy mogą mieć charakter nieformalny lub formalny, zaś te ostatnie mogą być zagrożone sankcją lub nie w przypadku ich naruszenia110.

Jednak najbardziej znaczącą typologię wyróżniono z uwagi na kryteria rozumia-ne jako źródła odpowiedzialności, wyjaśniające dlaczego podmiot odpowiedzialności działa tak a nie inaczej i jak uzasadnia swoje działanie111. Warto podkreślić, że niezależ-nie od rodzaju źródeł powstaniezależ-nie odpowiedzialności zawsze łączy się z istniezależ-nieniezależ-niem okre-ślonych wartości, które wymagają ochrony112. W ujęciu etycznym podmiot odpowiedzial-ności z własnej woli zachowuje się odpowiedzialnie z uwagi na istniejące normy moralne (responsibility). W ujęciu prawnym źródło odpowiedzialności stanowią normy prawa powszechnie obowiązującego, które transportują określone wartości i których sprzeniewierzenie stanowi podstawę do nałożenia sankcji przewidzianych w prawie (liability). Natomiast w ujęciu społecznym źródłem odpowiedzialności są normy i war-tości respektowane przez określoną wspólnotę, zaś podmiot odpowiedzialności jest rozliczany w ramach obowiązujących stosunków społecznych, gdzie podkreśla się zna-czenie i skuteczność dorozumianych czy nieformalnych instrumentów rozliczalności (accountability)113.

Reasumując, w zależności od źródeł, z jakich są wyprowadzane kryteria odpo-wiedzialności, wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje odpowiedzialności: prawną, mo-ralną i społeczną, przy czym warto zwrócić uwagę, że w języku angielskim w obiegu lingwistycznym funkcjonują trzy odrębne określenia wskazujące na odmienny kontekst omawianego zjawiska: liability, responsibility, accountability.

109 J. Loh, op. cit., s. 49.

110 Ibidem, s. 49.

111I. M. Young, Responsibility for justice, Oxford 2011, s. 101–104.

112 M. Łojewska-Krawczyk, [w:] Odpowiedzialność centralną kategorią aksjologiczną

współczesno-ści, red. M. Łojewska-Krawczyk, Warszawa 1996, s. 14 i n.

113 Wskazuje na to chociażby status społeczny tzw. ombudsmanów. Zob. M. Bovens, The Quest for

46

Rozdział I

Odnosząc powyższe ustalenia do rozważań na temat odpowiedzialności admini-stracji publicznej, należy zważyć, co następuje. Optyka postawienia kryteriów ponad wszystkimi elementami relacyjnymi w strukturze odpowiedzialności oznacza, że po-nadczasowe normy i wartości są uzasadnieniem dla wszelkiej władzy publicznej i sta-nowią konieczną legitymizację działań podejmowanych przez administrację. I chociaż administrację tworzą ludzie wyznający określone wartości moralne oraz społeczne114, to należy stwierdzić, że normatywizacja wartości następuje w prawie powszechnie obo-wiązującym, zwłaszcza zaś w prawie administracyjnym. Wówczas należy wskazać na tożsamość kryteriów z warstwą aksjologiczną zawartą w normach prawa konstytucyj-nego oraz administracyjkonstytucyj-nego.

Szczególne znaczenie kryteriów odpowiedzialności jako kategorii odzwierciedla-jącej warstwę aksjologiczną prawa należy rozpatrywać na dwa sposoby. Pierwszy pole-ga na przeprowadzeniu analizy kazuistycznej nakierowanej na identyfikację konkretnych wartości chronionych w prawie konstytucyjnym i administracyjnym, a następnie na ustaleniu ich znaczenia dla relacji zachodzących w ramach struktury odpowiedzialności administracji. Dla przykładu można tu wymienić oddziaływanie takich ponadczasowych wartości, jak: dobro wspólne115, interes publiczny (społeczny)116, godność człowieka117

czy sprawiedliwość społeczna. Drugi polega na prowadzeniu analizy holistycznej wska-zującej na sposoby normatywizacji wartości w porządku prawnym oraz na sposoby dokonywania ich gradacji między sobą w procesie wyważania wartości, co z kolei po-zwoli na zdiagnozowanie ich wpływu na całość struktury odpowiedzialności admini-stracji publicznej.

114 Jak słusznie wskazuje Jürgen Habermas, wraz ze wzrostem postępu cywilizacyjnego wzrastał również ciężar odpowiedzialności, który ludzie i społeczeństwa postanowiły przenieść na abstrakcyjne, bezosobowe struktury socjalno-społeczne i taką rolę z powodzeniem spełnia prawo pozytywne. Jednak to okazało się roz-wiązaniem niewystarczającym, ponieważ twórcą, podmiotem i obiektem działania tych struktur zawsze pozo-stają ludzie, na których ostatecznie spada odpowiedzialność za prawidłowe ich funkcjonowanie, zob. J. Haber-mas, Faktyczność i obowiązywanie: teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa

prawnego, przeł. A. Romaniuk, R. Marszałek, Warszawa 2005, s. 131 – podaję za: A. Nowicka, op. cit., s. 15.

115 Zob. M. Stahl, Dobro wspólne w prawie administracyjnym, [w:] Nowe problemy badawcze..., s. 47 i n.; J. Boć, Z refleksji nad dobrem wspólnym, [w:] Nowe problemy badawcze..., s. 151 i n.; I. Lipowicz,

Dobro wspólne, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2017, nr 3, s. 17 i n.

116 E. Modliński, Pojęcie interesu publicznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1932, s. 65; M. Wyrzykowski, Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986, s. 10; Z. So-wiński, Interes publiczny – dobro wspólne. Wartości uniwersalne jako kategorie kształtujące pojęcie

admini-stracji, [w:] Prawo do dobrej administracji. Materiały ze Zjazdu Katedr Prawa i Postępowania Administra-cyjnego Warszawa-Dębe 23‒25 września 2002, red. Z. Niewiadomski, Z. Cieślak, Warszawa 2003, s. 564 i n.

117 M. Zdyb, Godność człowieka w perspektywie art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:]

Normatywny wymiar godności człowieka, red. W. Lis, A. Balicki, Lublin 2012, s. 53; M. Giełda, Godność człowieka w otoczeniu administracji publicznej – wybrane zagadnienia, AUWr No 3775, „Przegląd Prawa

Zagadnienia systematyzujące