Kształcenie praktyczne w opinii początkujących nauczycieli

Badani nauczyciele odbywali swoje praktyki zawodowe z reguły we wszystkich typach szkół – tj. szko-łach podstawowych, gimnazjach oraz szkoszko-łach ponadgimnazjalnych (licea ogólnokształcące oraz w jednym przypadku technikum).

Jak już wspomnieliśmy, w próbie badawczej znaleźli się również początkujący nauczyciele, którzy skończyli studia nieuprawniające do pracy w szkole (np. psychologia, resocjalizacja, pedagogika spe-cjalna czy oligofrenopedagogika). Osoby te w pierwszej kolejności odbywały praktyki w instytucjach pozaszkolnych – specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, ośrodkach kuratorskich, policyjnej izbie dziecka, poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Część badanych została skierowana do konkretnych placówek na praktyki przez uczelnię. Jednak zdecydowana większość przyznaje, że samodzielnie wybierała szkołę. Najczęściej praktyki odbywały się w placówce w miejscu zamieszkania nauczyciela. Niejednokrotnie była to własna szkoła, a opiekunem praktyk zostawał znany, uczący niegdyś praktykanta nauczyciel. Tylko nieliczne osoby podkreślały, że o wyborze miejsca praktyk decydowała renoma szkoły.

Cytat:

„W gimnazjum w Elblągu, nie pamiętam jakie to jest gimnazjum, chyba cztery, już nie pamiętam i tam akurat trafiłam do swojej pani, która mnie uczyła w podstawówce, no i super, rewelacja. Blisko miałam, przede wszystkim miałam blisko i fajnie było wrócić do swojej szkoły; tak myślałam że może właśnie u pani, u której mi się lekcje zawsze podobały jakoś się najwięcej nauczę”. Początkujący nauczyciel, ko-bieta, warmińsko-mazurskie

8.2.2.1. Ocena przydatności praktyk

W opinii większości początkujących nauczycieli, to praktyki, a nie studia przygotowały ich do pracy w szkole – pozwoliły poznać specyfikę zawodu. Jeden z badanych przyznał, że kilka tygodni praktyk nauczyło go więcej niż trzy lata studiów. W przypadku niektórych osób okres praktyk wpłynął na pod-jęcie ostatecznej decyzji o wyborze ścieżki zawodowej.

Cytaty:

„Na wszystkich, dwa tygodnie szkoła podstawowa, trzy tygodnie gimnazjum, trzy tygodnie szkoła śred-nia, biorą to, zestawiając ze studiami, w przygotowaniu na nauczyciela, które trwają na dobrą sprawę

34 trzy lata, te osiem tygodni dało mi więcej niż te trzy lata”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, łódzkie

„Konkretnie to zapoznałam się z tym zawodem, mogłam się sprawdzić w nim, spróbować, jak to jest fak-tycznie uczyć, dzięki temu teraz uczę w szkolę”. Początkujący nauczyciel, kobieta, małopolskie

Dla większości respondentów najbardziej przydatne były samodzielnie prowadzone zajęcia. Dla części bardziej pomocne w kształtowaniu warsztatu pracy były obserwacje lekcji doświadczonych nauczycieli lub opiekunów.

Ogromna większość badanych bardzo dobrze oceniła okres praktyk. Tylko w kilku przypadkach re-spondenci uznali ten czas za stracony, a stało się tak za sprawą słabego zaangażowania lub wręcz jego braku ze strony opiekuna praktyk.

Do umiejętności zdobytych na praktykach początkujący nauczyciele zaliczają szereg umiejętności z zakresu pedagogiki, metodyki, prowadzenia dokumentacji i zarządzania czasem pracy.

Tabela. 4. Zakres umiejętności i wiedzy przekazywanej na praktykach.

Pedagogika:  nawiązywanie relacji z grupą dzieci i młodzieży,

 umiejętność dostosowania komunikatu słownego (poziomu trudności słownictwa) do uczniów,  radzenie sobie ze stresem, emocjami,  umiejętność występowania przed grupą,

 reagowanie w trudnych sytuacjach, rozwiązywanie konfliktów,

 utrzymania dyscypliny na lekcji, pacyfikowanie „roz-bójników”,

 zapoznanie z potencjalnymi problemami wycho-wawczymi uczniów w przyszłej pracy,

 cierpliwość,  wyrozumiałość,

 konsekwencja w postępowaniu z uczniem.

Metodyka:  stosowanie ciekawych metod przekazywania

wie-dzy, zainteresowanie tematem lekcji, urozmaicanie zajęć – niektórzy badani podkreślają, że do dziś stosują metody, których nauczyli się podczas prak-tyk,

35 uczniów – np. zabawy w przypadku małych dzieci,  konieczność merytorycznego przygotowania się

do lekcji,

 opracowywanie pomocy dydaktycznych,  przygotowywanie sprawdzianów,  sposoby oceniania uczniów.

Dokumentacja:  prowadzenie dokumentacji – pisanie konspektów

lekcji, skryptów, planów pracy, arkuszy ocen, uzu-pełnianie dziennika,

 systematyczne przygotowywanie i gromadzenie materiałów.

Zarządzanie czasem:  odpowiednie rozplanowywanie i rozkładanie mate-riału na 45 minut lekcji.

Cytaty:

„Bardzo fajny okres, bardzo dużo fajnych metod, do tej pory je stosuję, sposób pracy z uczniami, jak można fajnie podejść ucznia, żeby chciał uważać na lekcji”. Początkujący nauczyciel, kobieta, warmiń-sko-mazurskie

„Cierpliwości przede wszystkim do ucznia. Musimy zwracać uwagę, co się mówi, w jaki sposób się mówi, czy moje informacje są zrozumiałe, mój pokaz, bo na lekcji wychowania fizycznego musi być pokaz, je-żeli widzę, że słownie nie rozumieją, to trzeba pokazać. Ważny też jest czas, dyscyplina na lekcji”. Po-czątkujący nauczyciel, kobieta, warmińsko-mazurskie

„Tak, na przykład radzenia sobie z uczniami. Wejście, przeprowadzenie lekcji, dostosowanie odpowied-niej dawki materiału, jakie metody stosować i jak reagować. Tego nie nauczą teoretycy. Potrzeba na-uczyć się reagować w odpowiedniej chwili, w odpowiednim momencie oraz opanowanie, ponieważ w tym zawodzie trzeba być opanowanym, żeby nie dawać upustu emocjom. Trzeba umieć pacyfikować rozbójników”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, łódzkie

„No na pewno pierwsze, powiedzmy, kontakty z uczniami. Na pewno jakoś pozwalały mi przyzwyczaić się do faktu, że każda taka lekcja, to jednak małe show czy takie, prawda, wystąpienie przed pewną, powiedzmy, pewną grupą osób. […] Z takim pewnym przełamaniem pewnej bariery, jakimś takim zniwe-lowaniem pewnie jakiegoś stresu. Takie obycie”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, małopolskie „Sposób podejścia do ucznia powiedzmy, przygotowanie sprawdzianów na przykład”. Początkujący na-uczyciel, mężczyzna, małopolskie

Nauczyciele odbywający praktyki w instytucjach pozaszkolnych wskazali, że w nich można dodatkowo nabyć umiejętność pracy w różnych środowiskach (osoby niepełnosprawne, starsze, młodzież z patologicznych rodzin).

36

8.2.2.2. Rola opiekunów praktyk

Opiekunowie praktyk, obok opiekunów stażu, pełnią zdecydowanie kluczową rolę – wprowadzają przyszłych nauczycieli w arkana zawodu. To oni są podstawowymi źródłami informacji na każdy temat związany z uczeniem pracą nauczyciela.

Zdecydowana większość badanych bardzo pozytywnie ocenia swoich opiekunów praktyk – ich zaan-gażowanie oraz wiedzę i doświadczenie. Nauczyciele prowadzący, zdaniem początkujących nauczy-cieli, znacząco ułatwiali zdobywanie wiedzy i doświadczenia praktykantom. Chętnie odpowiadali na każde pytanie, często udostępniali swoje materiały – scenariusze lekcji, konspekty, a także literaturę metodyczną oraz wszelkie pomoce dydaktyczne.

Obserwowanie prowadzonych przez opiekunów lekcji pozwoliło nauczycielom głównie na wzbogace-nie swojego warsztatu o wiedzę i doświadczewzbogace-nie z zakresu: pedagogiki, podejścia do uczniów, budo-wania relacji z uczniem. Jednak w zgodnej opinii respondentów najistotniejszym elementem były roz-mowy podsumowujące i oceniające lekcje prowadzone przez praktykantów. Badani podkreślają, że najważniejsze dla nich były informacje zwrotne opiekunów na temat mocnych i słabych stron każdej prowadzonej lekcji.

Wśród bezpośrednich wskazówek opiekunów praktyk, które pomogły w przygotowaniu bada-nych nauczycieli do zawodu wymieniane są:

 jak kontrolować czas lekcji,

 jak być bardziej stanowczym w stosunku do uczniów,

 jak dobrze przygotować się do lekcji,

 jak dostosować język do poziomu uczniów,

 jak dobrze wypaść przed klasą, jaką przyjąć postawę,

 jak zainteresować tematem lekcji,

 jak urozmaicić lekcję realizując tę samą porcję materiału w różnych klasach,

 jak skłonić uczniów do samodzielnej pracy,

 jak utrzymywać dyscyplinę i ciszę na lekcji,

 jak oceniać uczniów. Cytaty:

„Mój opiekun praktyk wpoił mi systematyczność, pokazał mi, jak dotrzeć do ucznia, pokazał mi, nie takie suche prowadzenie lekcji, nauczył mnie czegoś takiego, żeby każda lekcja wyglądała inaczej. Mimo, że wprowadzam jeden temat, to już w drugiej klasie nie przeprowadzać tego samego tematu identycznie, ale go już urozmaicić. Pomoże mi to w klasach, ponieważ każda klasa inaczej odbiera temat, inaczej się uczniowie zachowują w każdych klasach, ale dodatkowo nie znudzi to mnie samego”. Początkujący na-uczyciel, mężczyzna, warmińsko-mazurskie

37 „Sposób oceniania właśnie ucznia. Udzielał mi, że tak powiem wskazówek, nawet książek metodycz-nych, bo miał takie, podarował mi trochę tych swoich książek, no konspekty omawialiśmy wspólnie, sce-nariusze, także, że tak powiem, dużo wskazówek na przyszłość, co robić, a czego nie robić, aby wszyst-ko było dobrze”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, małopolskie

„Każda lekcja kończyła się omawianiem i zawsze mówił, że powinnaś... takie uwagi, powinnaś być bar-dziej stanowcza, barbar-dziej kontrolować czas. Tego też się nauczyłam. Czasem, mi się tak wydaje, że chcielibyśmy porozmawiać sobie o jakichś książkach i tak dalej, ale jest to tylko czterdzieści pięć minut. Zawsze musi być podsumowanie i takie racjonalne gospodarowanie czasem, na pewno. Bardzo mi się to przydało, bo po prostu też mam takie założenia, że bym chciała coś więcej, ale jednak czasem, tak, jak to właśnie moja pani... warto czasami obarczać też swoich uczniów pracą, nie tylko tak od siebie wyma-gać”. Początkujący nauczyciel, kobieta, małopolskie

Dodatkowe umiejętności, które nauczyciele zdobyli dzięki pracy z opiekunami, to systematyczność oraz wyrozumiałość w stosunku do uczniów.

Jeden z badanych podkreśla, że został „rzucony na głęboką wodę” przez swojego opiekuna. Przydzie-lono mu dużą liczbę lekcji do poprowadzenia. Ponadto, aby jako przyszły nauczyciel łatwiej radził so-bie z sytuacją prowadzenia zajęć, opiekun specjalnie nie przyszedł na hospitację umówionych lekcji. Jednak nie wszyscy badani mają pozytywne opinie na temat nauczycieli prowadzących ich praktyki. Niektórzy respondenci zwracali uwagę na brak zaangażowania i profesjonalnego wsparcia opiekunów praktyk. Jedna z respondentek zauważa, że nauczycielka nakazała poprowadzić jej 4 lekcje, po czym stwierdziła oględnie, że studentka poradzi sobie w zawodzie, co więcej wychodziła z hospitowanych lekcji. Inny respondent deklarował, że jego prowadzący zostawił mu zupełnie wolną rękę w prowadzeniu zajęć. Z kolei respondent odbywający praktyki w jednym z małopolskich gimnazjów zauważył, że jego opiekunka na początku praktyk stwierdziła, że przychodząc do szkoły, powinien już być przygotowany do prowadzenia zajęć. Inny respondent opowiadał, iż jego praktyki polegały jedynie na sprawdzeniu przez opiekuna przygotowanego konspektu lekcji, nikt tymczasem nie był zaintereso-wany zweryfikowaniem jego praktycznych umiejętności.

Z wypowiedzi początkujących nauczycieli wynika, że wśród opiekunów praktyk są i tacy, którzy profe-sjonalnie podchodzą do swoich obowiązków, angażują się i wspierają praktykanta, jak i tacy, którzy bagatelizują, a wręcz ignorują praktykanta. Tymczasem to właśnie praktyki są w opinii początkujących nauczycieli kluczowym doświadczeniem przed rozpoczęciem pracy w szkole.

Cytat:

„W jednej ze szkół łódzkich pani kazała mi przyjść ze cztery razy, żeby zobaczyć, jak sobie radzę, stwierdziła, że sobie radzę. […] Tak, ale pani wyszła. Czyli nie widziała tego wszystkiego”. Początkujący nauczyciel, kobieta, łódzkie