Motywy wyboru zawodu nauczyciela

8.3.1. Proces wyboru zawodu w opinii początkujących nauczycieli

Chcąc dowiedzieć się, kim są początkujący nauczyciele, respondentom zostało zadane pytanie o motywy podjęcia pracy w zawodzie nauczyciela. Z odpowiedzi badanych wynika, że proces podej-mowania decyzji o wyborze zawodu i ścieżka zawodowa respondentów są dość złożone. Widoczna jest wyraźna różnica w doświadczeniach kobiet i mężczyzn w tym zakresie. Zarówno wśród kobiet i mężczyzn możemy wyróżnić kilka typów motywacji do zawodu.

Kobiety – nauczycielki z powołania

To głównie kobiety przyznają, że bycie nauczycielką to pasja pielęgnowana od czasów dzieciństwa. Respondentki deklarują, że już jako małe dziewczynki „bawiły się w szkołę”, a ich pasja do zawodu nauczyciela rozwinęła się dzięki dobrym pedagogom, których spotkały na swojej ścieżce edukacyjnej (najczęściej w szkole średniej). Warto zauważyć, że w tej grupie wybór zawodu nauczyciela często związany był z posiadaniem w najbliższej rodzinie pedagoga lub osoby związanej z oświatą. Badane niejednokrotnie zauważają, że ich decyzja jest niejako „kontynuacją rodzinnej tradycji”. Podkreślają jednocześnie, że wpływ osób bliskich na ich wybór był jedynie pośredni.

Cytat:

„To już historia, która się ciągnie od przedszkola. Ja zawsze wiedziałam, że będę nauczycielką. Jako mała dziewczynka chodząca już do szkoły muzycznej nagrywałam specjalnie z błędami na przykład utwory na pianinie po to, żeby potem posadzić miśka czy lalkę, włączyć odtwarzacz i tam, gdzie był błąd robiłam – stop i poprawiałam tą lalkę, że tutaj, to powinno być tak”. Początkujący nauczyciel, kobieta, warmińsko-mazurskie

Kobiety – początkujące nauczycielki z pasją – to grupa najbardziej usatysfakcjonowana wyborem za-wodu. Respondentki bardzo cenią sobie wykonywaną pracę. Choć świadome wielu trudności wiążą-cych się z wykonywaniem zawodu nauczyciela, wśród których wymieniły niski prestiż społeczny za-wodu, niskie płace, dużą odpowiedzialność za uczniów, potencjalne problemy zdrowotne (choroby gardła i krtani) – nie wyobrażają sobie wykonywania innego zajęcia.

Wśród motywów podjęcia pracy nauczycielki wymieniały przede wszystkim:  miłość do dzieci,

 dobry kontakt z młodzieżą,

 chęć dzielenia się wiedzą,

49

 przekonanie o dopasowaniu zawodu do pełnienia roli matki i żony – dogodne godziny pracy, przywileje socjalne.

Cytat:

„Uważam, że po prostu lubię dzieci”. Początkujący nauczyciel, kobieta, łódzkie

„Może kwestia finansowa nie jest dobrze opłacalna, natomiast jeżeli chodzi o czas pracy tutaj, o takie zaplecze socjalne, to jest to dobry zawód dla kobiety”. Początkujący nauczyciel, kobieta, małopolskie

Kobiety – powrót do pasji sprzed lat

W grupie kobiet kierujących się pasją przy wyborze zawodu znalazły się także pojedyncze przypadki pań, które karierę zawodową w oświacie rozpoczęły w późnym wieku – nie od razu po ukończeniu studiów. Jedna z nich po ukończeniu uczelni (na kierunku matematyka), przez 11 lat pracowała w szkołach prywatnych oraz firmach prywatnych. Druga studia pedagogiczne rozpoczęła dopiero w wieku 30 lat.

Cytat:

„Po studiach niestety nie od razu odnalazłam się w szkole, troszkę pracowałam w prywatnych szkołach, w Cosinusie, kiedy ta szkoła się zaczynała, byłam przy tworzeniu tych szkól, byłam też nauczycielem matematyki, pracowałam tam 3 lata […] cały czas miałam z nią kontakt jako korepetytor, ale, że jest się młodym, energicznym trzeba robić karierę w biznesie, więc tak sobie minęło 11 lat w biznesie […] stwierdziłam, ze przyszedł moment na to, żeby to życie zmienić, żeby pójść jedną ścieżką właściwą, no i tak po 11 latach przerwy w szkole, cudem udało mi się znaleźć pracę w szkole”. Początkujący nauczy-ciel, kobieta, łódzkie

Respondentki te wybór zawodu nauczyciela motywowały przede wszystkim potrzebą samorealizacji, spełnienia odroczonych pasji i chęcią wykonywania satysfakcjonującej pracy. Co ciekawe, podejmując decyzję o pracy w zawodzie przekonane były o istniejącym wyobrażeniu na temat nauczycieli jako nieprofesjonalnych i nienowoczesnych pracowników, któremu to jednak postanowiły się przeciwstawić swoim podejściem do wykonywanego zawodu.

Cytat:

„W szkole jest inaczej, tutaj trzeba być kowalem swojego losu, trzeba pójść na lekcję, trzeba być akto-rem, trzeba lekcje przeprowadzać, człowiek jest zależny od siebie, od tego jak wypracuje swój warsztat”. Początkujący nauczyciel, kobieta, łódzkie

Mężczyźni – w oświacie przypadkowo, ale nauczyciele nie z przypadku

Badani mężczyźni niezwykle rzadko deklarują, że byli „od zawsze” zdecydowani na pracę w zawodzie. Większość z nich przyznaje, że o wyborze profesji zadecydował przypadek. Wybierając studia, kiero-wali się wieloma przesłankami: np. chęcią rozwijania pasji dziennikarskiej, miłością do literatury (na-uczyciele języka polskiego) czy możliwością studiowania bez konieczności zmiany miejsca zamiesz-kania. Dla części decyzja o uzupełnieniu wykształcenia o kurs pedagogiczny podyktowana była przede wszystkim chęcią zdobycia dodatkowych kwalifikacji zawodowych (kalkulacja szans znalezie-nia pracy po studiach). Decyzję o wyborze zawodu podejmowali oni albo pod koniec studiów – idąc za przykładem znajomych z roku, albo po odbyciu praktyk.

Cytat:

„To było chyba jakoś na trzecim roku, jak było trzeba wybierać, wtedy już tak się bardziej interesowałem, gdzie będę mógł bardziej pracę znaleźć, w tym kierunku szukałem, no wiadomo że ciężko teraz z pracą

50 jest, szukałem dużo rzeczy o tym i akurat sobie wybrałem, że szkoła mnie interesuje, dzieci lubię, tym bardziej […]” Początkujący nauczyciel, mężczyzna, warmińsko-mazurskie

Chociaż mężczyźni częściej niż kobiety trafili do zawodu przez przypadek, deklarują, że praca z dziećmi czy młodzieżą bardzo ich satysfakcjonuje i rozwija. Tylko pojedynczy respondenci nie są pewni, czy chcą kontynuować pracę nauczyciela, jednak wszyscy podkreślają, że nie żałują dokona-nego wyboru.

Czynnikami zniechęcającymi do pracy w zawodzie w przypadku mężczyzn są przede wszystkim niskie płace i nadmierna biurokracja – nadmiar czynności administracyjno-sprawozdawczych.

Cytat:

„Jeśli chodzi o bycie nauczycielem tutaj wychowania fizycznego, no to ja zawsze jakoś tam pasjonowa-łem się sportem. Ja lubię przekazywać tą wiedzę, jak widzę, jak dzieciaki to samo mają”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, łódzkie

Mężczyźni – wcześnie odkryte powołanie

Wśród początkujących nauczycieli są również tacy mężczyźni, którzy podkreślają, że bardzo wcześnie odkryli swoje powołanie do pracy w oświacie. Co ciekawe, są to wyłącznie nauczyciele pracujący w małych miejscowościach i na wsi. Wśród motywów podjęcia pracy nauczyciela szczególnie wymie-niano chęć kontynuowania tradycji rodzinnych. Nie bagatelną rolę odegrał także spotkany na własnej drodze edukacyjnej nauczyciel, który stał się wzorem do naśladowania. Oczywiście i ta grupa respon-dentów wymieniała czynniki zniechęcające, a wśród nich niskie wynagrodzenie, przerost czynności administracyjno-sprawozdawczych, które realizowane są kosztem podnoszenia kompetencji zawodo-wych, czy szereg czynników stresogennych w pracy zawodowej.

Cytaty:

„Czynnik zniechęcający. Trudno mi teraz powiedzieć, co wtedy myślałem. Teraz mógłbym powiedzieć, że jest to stresujący zawód jednak”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, małopolskie

„W gimnazjum postanowiłem zostać nauczycielem. Widziałem, jak nauczycielki pracują w szkole. I stwierdziłem, że chciałbym pracować z ludźmi. […] Nienawidzę papirologii. Natomiast, gdy widzę papi-rologię, którą muszę oddać, bo ktoś chce to widzieć. Gdy widzę artykuł 42., który w swoich założeniach ma zupełnie co innego i są to zajęcia nieatrakcyjne dla dzieci, tylko odbębnianie..”. Początkujący na-uczyciel, mężczyzna, warmińsko-mazurskie

Księża

Wśród początkujących nauczycieli – mężczyzn znaleźli się także księża stanowiąc odrębną grupę początkujących nauczycieli. Dla nich praca w szkole to naturalna konsekwencja pełnienia obowiązków duszpasterskich. Część z nich podkreśla, że powołanie do stanu duchownego udało się połączyć w ich przypadku z powołaniem do nauczania dzieci i młodzieży. Choć motywy podjęcia praca w zawodzie nauczyciela są nieco inne w tej grupie początkujących nauczycieli, to czynniki zniechęca-jące zbieżne do tych wymiennych przez pozostałych, a więc przede wszystkim niski prestiż zawodu i niskie płace.

Cytaty:

„Bycie księdzem łączy się z tym, że musiałem liczyć się z tym, że będę uczyć w szkole”. Początkujący nauczyciel, mężczyzna, warmińsko-mazurskie

51

Osoby wrażliwe społecznie – chęć pracy z ludźmi

Wśród respondentów znalazły się także takie osoby (zarówno kobiety jak i mężczyźni, respondenci pracujący w dużych i małych ośrodkach miejskich jak i na wsiach), które początkowo nie wiązały swo-jej ścieżki zawodowej z oświatą i skończyły inny niż pedagogiczny kierunek studiów. Można je podzie-lić zasadniczo na dwie grupy:

 osoby mające wcześniejsze doświadczenie w pracy z młodzieżą – np. z harcerstwa czy wspólnot o charakterze religijnym,

 osoby, które planowały związać swoją przyszłość z pracą z osobami niepełnosprawnymi – stąd ich wybór kierunków studiów, takich jak: oligofrenopedagogika, pedagogika specjalna, resocjalizacja czy psychologia (w tym psychologia sportu).

Dla tej grupy respondentów ważny był wybór takiego zawodu, który oznaczałby pracę z ludźmi i niesienie im pomocy. Praca nauczyciela nierzadko była alternatywą wobec braku innych ofert pracy, kusiła także „dużą ilością czasu wolnego” – feriami, wakacjami.

Cytat:

„Jakby nie patrzeć, to ja zawsze chciałam współpracować z osobami niepełnosprawnymi […] A to, że od wielu lat, tak jak wspomniałam wcześniej, jestem instruktorem harcerskim, to też chyba wpłynęło na tę chęć takiej współpracy. Może chęć kształtowania trochę młodych osób”. Początkujący nauczyciel, kobie-ta, warmińsko-mazurskie

Nauczyciele z przypadku

Wśród badanych znalazły się także pojedyncze osoby (mężczyźni), które przyznają, że do pracy w szkole trafiły całkowicie przypadkowo, a jednak zdecydowały się pozostać w zawodzie w związku ze specyfiką tej pracy polegającej przede wszystkim na różnorodnym charakterze zadań nauczyciela – prowadzenie lekcji, udział w radach pedagogicznych, spotkaniach z rodzicami i różnego rodzaju im-prezach o charakterze edukacyjnym.

Cytat:

„Po prostu nadarzyła się okazja pracy w szkole na zastępstwo i podjąłem ją. To nie było to, to nie było, może tak, nie byłem nastawiony w ogóle na to, że będę uczył w szkole. Ale skoro nadarzyła się taka okazja, no to warto spróbować też. […] bądź co bądź, jest w takich bardziej korzystnych godzinach pra-cy. Fakt, że to nie jest 8 godzin bite, tak, no jednak czasami trzeba i 12 siedzieć, ale najczęściej są to właśnie godziny dydaktyczne plus ewentualnie jakieś rady czy spotkania, czy imprezy dla dzieci”. Po-czątkujący nauczyciel, mężczyzna, warmińsko-mazurskie

Tym, co przede wszystkim zniechęcało badanych do pracy w szkole, to niskie płace. Interesujące, że argument ten przywoływany był głównie przez mężczyzn. Okazał się z kolei mało istotny lub wręcz nieważny dla osób, które przy wyborze kierowały się pasją. Część badanych z tej grupy podkreśla nawet, że nie było w ich przypadku żadnych czynników, które zniechęcałyby do podjęcia omawianej ścieżki zawodowej. Co ciekawe, wśród kobiet znalazły się i takie, dla których jedynym i wystarczającym powodem pracy w zawodzie nauczyciela była możliwość godzenia pracy zawodowej z opieką i wychowaniem dzieci, a to za sprawą „elastycznego czasu pracy” oraz „możliwości wzięcia urlopu w trakcie ferii i wakacji”.

52 Być może wskazane różnice między kobietami i mężczyznami wiążą się z wykonywaniem innego rodzaju obowiązków, które to wynikają z pełnienia przez kobiety i mężczyzn różnych ról społecznych i rodzinnych. W dalszym ciągu główny ciężar zajmowania się domem, a zwłaszcza wychowywania dzieci spoczywa na kobietach bez względu na wykształcenie, jakim się legitymują i zawód, jaki wyko-nują. Tymczasem środków finansowych, szczególnie w momencie, gdy dzieci są małe, dostarcza przede wszystkim mężczyzna, co wcale nie musi oznaczać całkowitej rezygnacji kobiet z pracy zawo-dowej. W większości wypadków jednak zarobki kobiet są mniejsze niż mężczyzn i starczają jedynie na pokrycie kosztów związanych z zastępczą opieką nad dzieckiem.

Warto zauważyć, że respondenci wskazując czynniki zniechęcające do pracy w zawodzie nauczyciela oprócz niskich zarobków, czy niskiego prestiżu społecznego zawodu odwoływali się do swoich do-świadczeń zdobytych podczas praktyk w szkole. Co oznacza, że tym bardziej warto położyć większy nacisk na ich przebieg, tak, by były źródłem rzetelnej wiedzy na temat korzyści i kosztów pracy w zawodzie nauczyciela.

8.3.1.1. Rola osób trzecich w kształtowaniu kariery zawodowej w opinii początkujących nauczycieli

Często bywa tak, że inni ludzie odgrywają istotną rolę w kształtowaniu czyjejś kariery zawodowej. Osoby takie mogą służyć fachową radą, dawać swoje poparcie, dlatego też respondentom zadano pytanie, czy w ich karierze odegrał rolę ktoś taki.

Nauczyciele z pasją

Rolę osób trzecich w procesie podejmowania decyzji o wyborze zawodu nauczyciela widać przede wszystkim u badanych, których głównym motywatorem była pasja. W przypadku większości kobiet z tej grupy, zgodnie z ich deklaracjami, w procesie kształtowania etosu pracy i zamiłowania do przed-miotu nauczania (później także przedprzed-miotu nauczanego przez respondentki) istotna była rola ich wła-snych nauczycieli.

Cytat:

„A tak samo przyczyną byli nauczyciele wcześniej mnie uczący, którzy byli takimi wzorami, wzorcami i nauczycieli i osób godnych naśladowania”. Początkujący nauczyciel, kobieta, małopolskie

Bardzo często osoby, które deklarują pracę w zawodzie z powołania, podkreślają, że członkowie ich najbliższych rodzin (np. rodzice, rodzeństwo, dalsza rodzina) są lub byli związani zawodowo z oświatą. Część z badanych wspomina, że w codziennych rozmowach z nimi kwestie dotyczące pra-cy zawodowej były częstymi tematami rozmów. Niektórzy respondenci wręcz przyznają, że świadomie obserwowali warsztat swoich najbliższych, by móc w przyszłości wykorzystać doświadczenia swoich bliskich we własnej pracy zawodowej.

Trudno jednoznacznie i dla wszystkich badanych określić, jak znaczący był wpływ najbliższych na ich decyzje zawodowe. Część respondentów podkreśla, że członkowie rodzin wręcz odradzali im pracę nauczyciela. Inni deklarują, że byli do niej otwarcie zachęcani. Pozostali twierdzą, że podejmowali decyzję zupełnie samodzielnie.

Cytat:

„Siostra była po prostu taką osobą, która mnie po prostu pokierowała, myślę, że może i bym poszła na studia geograficzne, bo też mnie to w jakimś stopniu interesuje, jak mówię, ona się znalazła w tym

kole-53 gium, ja za nią i miałam iść na resocjalizację, a później jeszcze patrzyłam, jak ona przygotowuje się do tych zajęć wszelkich i to też mi się bardzo podobało.[…] ” Początkujący nauczyciel, kobieta, łódzkie