Kształtowanie postaw prosomatycznych

Zagadnienie postaw można omawiać, odnosząc się do koncepcji wielu auto-rów. Na przykład S. Mika (1998, s. 106) zdefiniował postawę jako „względnie trwałą strukturę procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zacho-wań odnoszących się do jakiegoś przedmiotu lub jako dyspozycję do pojawia-nia się takich procesów, w której wyraża się stosunek do tego przedmiotu”.

M. Jarvis (2003, s. 33) przytoczył natomiast definicję postawy sformułowaną przez E. Aronsona, który rozumie ją jako „trwałą ocenę – pozytywną lub nega-tywną – ludzi, obiektów oraz idei”.

W pełni ukształtowana postawa zawiera trzy komponenty (Marody 1976;

Przetacznik-Gierowska, Włodarski 1994):

• poznawczy (intelektualny) – przekonania i wiedza o obiekcie postawy; od poziomu wiedzy, a zwłaszcza posiadanych przekonań, zależy w dużej mierze element afektywny postawy;

• emocjonalno-oceniający (afektywny) – kierunek i siła sympatii i antypatii (wa-lencji) wobec przedmiotu postawy; emocje wchodzące w skład postawy przy-bierają formę upodobań, zamiłowań, skłonności lub niechęci, wrogości;

• behawioralny (czynnościowy) – określony przez działania podmiotu wobec przedmiotu postawy; ze względu na treść reakcje behawioralne można po-dzielić na werbalne i niewerbalne (bez tego komponentu, stosownego dzia-łania, postawa wobec wartości jest utajona).

Dwa pierwsze składniki są w pewnym sensie równorzędne w procesie kształtowania się postaw i odpowiadają dwóm mechanizmom ich funkcjono-wania: powiązaniu ze strukturami popędowo-emocjonalnymi i ze strukturami poznawczymi (Przetacznik-Gierowska, Włodarski 1994).

Podczas wychowania fizycznego mamy do czynienia z kształtowaniem oso-bowości dzieci i młodzieży w taki sposób, aby po zakończeniu edukacji chciały aktywnie uczestniczyć w kulturze fizycznej. Pojęcie postawy prosomatycznej, która jest wyrazem pozytywnego stosunku do swojego ciała, zostało zdefinio-wane przez H. Grabowskiego (1997, s. 89) jako „względnie trwała dyspozycja do zachowań kreacyjnych, rekreacyjnych i rehabilitacyjnych wobec ciała, na podłożu poznania ich znaczenia dla zdrowia, sprawności i urody oraz pozytyw-nego stosunku emocjonalpozytyw-nego do nich”.

Podejmując próbę ukształtowania postawy, można mieć różne cele do zre-alizowania, takie jak stworzenie nowej postawy, zmiana postawy z negatywnej na pozytywną (lub odwrotnie), albo zmiana jej pierwotnego natężenia (np.

wzmocnienie postawy pozytywnej lub zmniejszenie siły postawy negatywnej).

Ponieważ łatwiej jest zmienić znak postawy z niepożądanego (negatywnego) na neutralny niż na pozytywny, celem może być osiągnięcie postawy neutralnej (Mika 1998).

Dzieci rozpoczynające naukę w szkole zazwyczaj nie mają negatywnych postaw wobec aktywności fizycznej, nie spotkały się jeszcze z sytuacjami zniechęcający-mi je do kultury fizycznej. Rolą wychowawcy jest ukształtowanie nowej, pozy-tywnej postawy lub jej wzmacnianie (jeśli została ukształtowana przez rodziców).

Studenci nigdy nie przychodzą na zajęcia wf. bez wcześniejszych doświad-czeń. Często właśnie w wyniku tych doświadczeń są negatywnie nastawie-ni do wychowanastawie-nia fizycznego i do własnego uczestnastawie-nictwa w sporcie. W tym przypadku rolą nauczyciela jest zmiana postawy, a nie jej kształtowanie czy wzmacnianie. Jeżeli negatywna postawa wobec wychowania fizycznego wynika z niekompetencji nauczycieli na poprzednich etapach edukacji, to prowadzący zajęcia w szkole wyższej mają bardzo trudne zadanie do zrealizowania. Psycho-logowie uważają bowiem, że najtrudniej jest zmienić postawy nabyte na drodze bezpośredniego doświadczenia (Jarvis 2003).

„Swoisty stosunek społeczny zachodzący między [...] wychowankiem a któ-rąkolwiek z osób lub grup, świadomie (choć niekoniecznie rozmyślnie) zdą-żających do urobienia go według pewnego wzoru” nazywamy stosunkiem wy-chowawczym (Znaniecki 2001, s. 314). Na jego podłożu dokonuje się każdy proces wychowawczy, będący przecież „procesem urabiania wychowanka przez wychowawcę według pewnego wzoru” (s. 314).

Podmioty stosunku wychowawczego, czyli wychowawca i wychowanek, muszą ze sobą współdziałać i czynnie uczestniczyć w procesie wychowawczym, aby przyniósł pożądane efekty. W związku z tym można tu mówić o opartym na zaufaniu i życzliwości stosunku społecznym zachodzącym między nauczycie-lem i uczniem (Grabowski 2000, s. 73).

Uwarunkowania efektywności kształtowania i modyfikacji postaw można oprzeć na teorii komunikacji, ponieważ są one wynikiem kontaktów między ludźmi. W myśl tej teorii (Mika 1998) elementami procesu oddziaływania na postawy są nadawca, przekaz, kanał i odbiorca. Nadawcą, czyli źródłem in-formacji, w przypadku kształtowania postaw prosomatycznych podczas zajęć wychowania fizycznego jest nauczyciel. To on tworzy przekaz, który najczęściej ma charakter werbalny i przesyłany jest do odbiorcy, czyli ucznia (studenta), różnymi kanałami, najczęściej słuchowymi i wzrokowymi.

O tym, czy uda się zwiększyć siłę postawy pozytywnej, zmienić znak po-stawy, bądź ukształtować nową, decydują cechy wszystkich elementów proce-su oddziaływania. Świadomość własnej roli powoduje, że oddziaływanie nie ma charakteru przypadkowego. Wychowawca będzie działał tym sprawniej, im większą będzie miał wiedzę o kształtowaniu postaw i o wychowanku. Ważna jest także świadomość wzajemnych relacji między stronami stosunku wycho-wawczego, wzajemnej atrakcyjności, zrozumienia itp. (Soborski 1987).

Studenci (uczniowie) muszą widzieć, że ich nauczyciel wf. podejmuje ak-tywność fizyczną i prowadzi higieniczny tryb życia. Ważną cechą nadawcy jest bowiem jego wiarygodność. S. Mika (1998, s. 138) stwierdził:

Nadawca mało wiarygodny czy niewiarygodny wywołuje zmiany odwrotne do za-mierzonych, w przeciwieństwie do nadawcy wiarygodnego, który wywołuje u od-biorców zmiany w kierunku sugerowanym przez jego przekaz.

Bycie wiarygodnym S. Mika uzależnia od bycia kompetentnym w swojej dziedzinie, od tego, jak odbiorcy postrzegają intencje nadawcy. Wychowawca musi też umieć przekazać swoją wiedzę i doświadczenie.

Wiarygodność wychowawcy sprawia, że zamiast uległości ucznia pod wpły-wem jego władzy lub chęci identyfikowania się z nim ma miejsce internaliza-cja, czyli akceptowanie oddziaływań ze względu na zgodność ich treści z uzna-wanym systemem wartości (Mika 1984).

Na kształtowanie postaw młodzieży wobec kultury fizycznej, oprócz umie-jętności przekazywania wiedzy, wpływ mają inne cechy nauczyciela, między innymi wszechstronna sprawność fizyczna, takt pedagogiczny, kultura osobista, sprawiedliwość w traktowaniu wszystkich uczniów, cierpliwość i konsekwencja w działaniu (Klimkowska 1998). Ważne są także fachowość, wygląd zewnętrz-ny, ogólna atrakcyjność oraz możliwość stosowania kar i nagród (Gracz 1992).

W przekazywaniu treści nauczyciel wykorzystuje kanały słuchowe i wzro-kowe wychowanka, a najczęściej posługuje się przekazem werbalnym (Srokosz 1993; Zatoń 1995). W jego treści ważne jest to, czy argumentacja ma charakter jednostronny czy dwustronny, czy użyte argumenty budzą u odbiorcy emocje, czy też odwołują się do rozumu, jak wielu argumentów należy użyć i na ile przekaz jest rozbieżny z modyfikowanymi postawami odbiorcy (Mika 1998).

Zdaniem S. Miki (1998) liczba argumentów tylko do pewnego stopnia zwiększa efektywność przekazu, ich nadmiar może bowiem wywołać skutki odwrotne do zamierzonych. Argumentacja jednostronna, zawierająca tylko po-zytywy określonego postępowania, jest skuteczniejsza, gdy chcemy wzmocnić siłę już ukształtowanej postawy. Przekaz zawierający argumentację dwustron-ną, dotyczącą zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów postępowa-nia, powinniśmy zastosować, jeśli chcemy zmienić znak już istniejącej postawy.

A ponieważ im lepiej wykształcony jest odbiorca, tym większa skuteczność ar-gumentacji dwustronnej, to nauczyciel w szkole wyższej powinien jak najczę-ściej przedstawiać argumenty „za” i „przeciw”.

S. Mika (1998, s. 166) uznał też, że choć „argumentacja emocjonalna jest bardziej efektywna w kształtowaniu postaw niż argumentacja racjonalna”, to skuteczność argumentów zależy od siły wywoływanych emocji, a ponieważ osoby wykształcone oczekują raczej argumentacji racjonalnej, więc takiej trzeba używać w stosunkach nauczyciel – student.

Na efektywność kształtowania postaw w istotny sposób wpływają również cechy odbiorcy. Do tych, które zależą od jego wieku, zalicza się poziom inteli-gencji, wiedzę i doświadczenie oraz system już ukształtowanych postaw (Gracz 1992; Soborski 1987).

Nauczyciel wychowania fizycznego mający do czynienia z grupą młodzieży o różnym doświadczeniu wyniesionym ze szkoły podstawowej i ponadpod-stawowej, różnym nastawieniu do kultury fizycznej, często może napotkać trudności komunikacyjne. Łatwiej jest mu kształtować postawy, jeżeli studenci charakteryzują się dużą podatnością na perswazję, a także wtedy, gdy student jako podmiot stosunku wychowawczego jest aktywny, zaangażowany w proces kształtowania postawy (Mika 1998).

2.5. Style oddziaływań wychowawczych i ich wpływ