Kulturowo-kognitywny przekład przysłów hausa na język polski

80 Paremia jest echem dawnych wojen religijnych i rajdów Hausa na ludność niemuzułmańską w celu chwytania niewolników. Zawiera ono metaforę ZMNIEJSZENIE SZKODY TO ODDZIELENIE POGANINA OD BRONI.Zabranie broni poganinowi jest postrzegane pozytywnie, gdyż zmniejsza jego możliwości czynienia szkód wobec muzułmanów. Tego przysłowia używa się, gdy ktoś otrzymał rekompensatę, na której mu nie zależało (Yunusa 1977: 40).

W przypadku paremii unikatowych, niekiedy w języku polskim można znaleźć przysłowie o przeciwnym znaczeniu do paremi hausa, np.

(67) M gan j rì cē⁶⁶

mówienie.F skarb COP.F

dosł. ‘Mówienie to kapitał’

‘Skarb [jest] w słowach zaklęty’

cf. pol. Mowa jest srebrem, a milczenie złotem.

Powyższe przysłowie świadczy o tym, że w kulturze Hausa MÓWIENIE jest wartościowane pozytywnie jako nośnik mądrości, co związane jest z bogatą tradycją literatury ustnej. Polska paremia natomiast zawiera negatywne wartościowanie MÓWIENIA, które kojarzone jest przede wszystkim z nadmierną gadatliwością, która może prowadzić do negatywnych konsekwencji.

81 posługują się niekiedy archaicznym i dialektalnym słownictwem, które może nie być odnotowane w słownikach. Z tych powodów często tłumacze posiłkują się istniejącymi już przekładami paremii z języka afrykańskiego na (bliższe im) języki europejskie. Obarczone jest to jednakże ryzykiem błędu. Wymaga uprzedniej weryfikacji, czy źródło jest wiarygodne, tj. jego autor zna język, z którego tłumaczy, kulturę mówiących nim ludzi itp. Metafory zawarte w przysłowiach bogato czerpią z obserwacji środowiska naturalnego. Znajomosć tego kontekstu jest niezbędna do zrozumienia treści wielu przysłów. Podobnie konieczna jest znajmość treści ustnych podań i historii, do których nawiązują niektóre przysłowia, czasami wspominając z imienia występujące w nich postaci. Tłumacz musi trzymać się na baczności, gdyż pierwsza interpretacja przysłowia, która mu się nasuwa nie zawsze jest najwłaściwsza.

Zwykle do właściwej interpretacji przysłowia konieczne jest uwzględnienie obrazu świata danej społeczności. Próbą poradzenia sobie ze wszystkimi trudnościami przekładu przysłów afrykańskich na języki europejskie jest tłumaczenie „dynamiczne” zwane także

„interpretacyjnym”, tzn. takie, które zawiera przekład słów i, jeśli to konieczne, także komentarz, objaśnienie ich sensu (Harjula 2006).

Język hausa określany jest przez niektórych badaczy jako „figuratywny” ze względu na obszerne zasoby frazeologizmów, których stosowanie stanowi w wielu przypadkach podstawowy sposób wyrażania komunikatów. Powoduje to liczne trudności w przekładzie, gdyż często używane wielowyrazowe połączenia są charakterystyczne tylko dla tego języka i przeważnie nie znajdują swoich dosłownych przekładów w innych (Aliyu 2010; Yakasai 2001). Na „figuratywność” hausa składa się także obfitość przysłów w dawnych i współczesnych utworach ustnych i literackich, których liczba i umiejętne użycie świadczy o kunszcie pisarza (Piłaszewicz 1983: 28-29). Tłumacz (na język polski) stoi przed zadaniem odkodowania, przeważnie obcych dla niego, metafor i sposobów konceptualizacji rzeczywistości. Często musi także podejmować decyzję, aby część paremi w przekładzie pominąć. Nagromadzenie przysłów w prozie europejski (polski) czytelnik odbiera bowiem przez pryzmat własnej tradycji literackiej, w której uchodzi to za nadmierny dydaktyzm, czy wręcz pretensjonalność (Zając 2019a: 98). Jednakże nie zawsze możliwe jest tak swobodne odejście tłumacza od tekstu oryginału i wówczas konieczne jest znalezienie ich ekwiwalentów w języku polskim lub przetłumaczenie z zastosowaniem innej strategi.

Sposób tłumaczenia konkretnego przysłowia uzależniony jest przede wszystkim od kontekstu (lub braku kontekstu) jego użycia, ale także planowanego odbiorcy przekładu.

Inaczej tłumaczone są karì m a przytoczone bez kontekstu w celu zamieszczenia w

82 zbiorze prezentującym folkolor afrykański polskiemu czytelnikowi (Pilszczikowa 1958), a inaczej w angielskojęzycznym opracowaniu naukowym skierowanym do wąskiego grona zainteresowanych paremiami hausa (Kirk-Greene 1966)⁶⁷. W pierwszej pracy podany jest jedynie polski przekład „interpretacyjny” – bez dodatkowych informacji, przypisów itp., np.

O o, tóre o ąda ró a, nie boi się je o przybocz yc (Pilszczikowa 1958: 83). W stylu tłumaczenia wyczuwalny jest nacisk na poetyckość i artyzm. W drugim opracowaniu natomiast, przeznaczonym dla węższego grona czytelników, przytoczone są zarówno oryginał tekstu tego przysłowia, jak i jego przekład:

(68) Id -n d ya ga sark b -y ts ro-n g l d m

oko.M-GEN który 3SG.M.CPL.REL widzieć-DO emir NEG-3SG.M.CONT strach-GEN „prawa_ręka_emira”

‘The eye that has seen chief will not fear the galadima’ (Kirk-Greene 1966: 8, 194).

Tu z kolei wyczuwalna jest tendencja do syntagmatyczności tłumaczenia (słowo po słowie), co znajduje swoje uzasadnienie w filologicznym ukierunkowaniu przekładów. Sark jest tradycyjnym określniem władcy, które Kirk-Greene (1966: 8, 194) przetłumaczył jako ang. chief ‘wódz’, chociaż sami Hausańczycy, m.in. z uwagi na jego religijną rolę, wolą raczej sięgać do arabskiego (am r) i tłumaczyć na angielski (na języki europejskie) jako

‘emir’. Badacz pozostawił bez objaśnienia w oryginale tytuł dworski d m . Przysługuje on urzędnikowi, który zajmuje ważną pozycję w tradycyjnych strukturach władzy i zasiada po prawej stronie władcy (Newman 2007: 68) (stąd zapewne ‘przyboczny’ w polskim tłumaczeniu).

Wyizolowanie przysłów z teksu i kontekstu jest zabiegiem sztucznym. Z tego powodu w obydwu cytowanych powyżej źródłach przekłady musiały stanowić zamknięte, niezależne teksty o charakterze przysłowiowym, zrozumiałe dla polskiego czytelnika, a jednocześnie oddające możliwie wiernie treść oryginałów. Autorzy podłużyli się tłumaczeniem syntagmatycznym, często uważanym przez specjalistów za „rozsądnie dosłowne”. Ta strategia wiąże się jednak z ryzykiem zatracenia granicy między tym, co stanowi couleur locale, majacy dawać czytelnikowi przekładu namiastkę kunsztowności oryginału, a tym, co jest dla niego kulturowo obce i niezrozumiałe. „Potencjalna obcość jest jedną z cech gatunkowych tekstów tłumaczonych” (Lewicki 2000: 32-33).

67 Zbiory przysłów hausa skompilowane przez rodzimych badaczy nie zawierają opisów przysłów. Wyjątkiem jest praca Yunusy (1977). Badacze, którzy opublikowali przekłady przysłów hausa na jezyk angielski, zamieszczali opisy znaczeń i użycia przysłów, a także inne dodatkowe informacje oraz dygresje, gdy uznali to za konieczne (zob. m.in. Abraham 1962; Whitting 1940).

83 Strategie tłumaczenia przyjmowane w tłumaczeniu przysłów (które są szczególnym przypadkiem idiomów), wplecionych w tekst prozatorski powieści (zob. np. Ɗangambo 1978;

Katsina 1982, 1983; Umar 2009 w tłumaczeniach S. Piłaszewicza) lub innych tekstów, są bardziej zróżnicowane niż przekłady przysłów per se, gdyż taki przekład stara się uwzględniać nie tylko ich treść i znaczenia, ale także ich uwarunkowaną kontekstowo funkcję. Hejwowski (2015: 253) przedstawił następujące metody tłumaczenia: 1) użycie idiomu o bardzo podobnej formie i podobnym znaczeniu metaforycznym; 2) użycie idiomu o odmiennej formie, lecz podobnym znaczeniu metaforycznym; 3) użycie ekwiwalentu nieidiomatycznego; 4) tłumaczenie syntagmatyczne idiomu; 5) utworzenie „nowego idiomu”

w języku docelowym, będącego czasem kontaminacją istniejących wyrażeń; 6) opuszczenie.

W odniesieniu do strategii tłumaczenia idiomów zaproponowanych przez Hejwowskiego, niniejszym prezentuję kulturowo-kognitywny model przekładu przysłów, który opracowany został na materiale karì m a w języku hausa w celu ich tłumaczenia na język polski. Model ten dostarcza tłumaczowi narzędzi, które pozwalają uwzględnić w przekładzie zarówno odrębności kulturowe, jak i sposoby rozumienia pojęć przez użytkowników języka.

Model kulturowo-kognitywny przekładu przysłów zakłada dwuskładnikowy proces tłumaczenia, który zasadniczo składa się z: 1) zidentyfikowania słów-kluczy kultury występujących w tłumaczonym przysłowiu oraz ich znaczeń i kolokacji oraz: 2) ustalenia domeny źródłowej i docelowej (konceptu) przysłowia tłumaczonego. Uzyskane w ten sposób dane posłużą dalej do wyszukiwania ekwiwalentów tłumaczeniowych i porównywania znaczeń i leksyki przysłowia (hausa) z proponowanym przekładem w języku docelowym (polskim).

Karì m a posługują się sposobami obrazowania, których właściwa interpretacja wymaga znajomości znaczeń poszczególnych wyrazów, składających się na treść paremii, oraz ich kontekstu kulturowego. Odczytanie treści przysłów opiera się bowiem w dużej mierze na rozumieniu użytego słownictwa, którego najważniejszą część stanowią słowa-klucze kultury. Termin ukuty na gruncie etnolingwistyki – słowa-klucze kultury (Schultze 1999; Wierzbicka 1997) – ma swoje przełożenie na badania translatologiczne, w których operuje się bardziej ogólnymi terminami, takimi jak kulturemy (Burkhardt 2008), czy realia kulturowe, nazywane niekiedy też elementami kulturowymi (Hejwowski 2015; Lewicki 2000; Skibińska 1999). Badacze zajmujący się przekładoznawstwem zgodnie twierdzą, że oddanie realiów kulturowych to najtrudniejszy aspekt tłumaczenia, ocierający się o

84 nieprzekładalność (a czasami po prostu nieprzekładalny). W przysłowiach elementy kulturowe stanowią bardzo ważną część ich teści.

Słowa-klucze, jeśli konceptualizują pojęcia w ten sam lub podobny sposób w języku źródłowym i docelowym, mogą posłużyć do hasłowego wyszukania przysłowia (lub wyrażenia) ekwiwalentnego (lub w rzadszych sytuacjach synonimicznego). Tłumacząc na język polski, do tego celu użyć można zbiorów przysłów Krzyżanowskiego (1969-78), czy Kłosińskiej (2011), w których zastosowano układ hasłowy według kluczowych wyrazów. Np.

w paremi (69) b i ɓ r w , ɓ r w ē ‘Przyjaciel złodzieja jest złodziejem’ słowo-klucz to ɓ r w ‘złodziej’. Wyszukując po haśle „złodziej” w zbiorze Kłosińskiej (2011: 236) można ustalić parę synonimicznych przysłów w języku hausa i polskim:

(69) b i- ɓ r w , ɓ r w ē

przyjaciel.M-GEN złodziej złodziej COP.M

‘Przyjaciel złodzieja jest złodziejem’

cf. pol. I te złodziej, co rad ie, i te , co złodziejowi drabi ę trzyma

Z kolei idiom ekwiwalentny do paremi hausa, która posługuje się słowem-kluczem d ts

‘kamień, skała’, zidentyfikować można w zasobach leksykalnych języka polskiego szukając po haśle „skała” (przy wykorzystaniu elektronicznego Wie ie o łow i a Języ a Po s ie o (Żmigrodzki 2021)):

(70) M i ur yak n (shik n) daf duts ar y sha r m (r m - s )

PTCL.POSS cierpliwość 3SG.M.HABIT gotować kamień aż 3SG.M.CPL pić bulion(-jego)

‘Cierpliwy ma zwyczaj gotować kamień [tak długo, że] aż [może] wypić bulion (z niego)’ (Piłaszewicz 1983: 31)

cf. pol. Krop a drąży s ałę.

Często jednakże metoda ta jest nieskuteczna, gdyż dość szybko zauważamy, iż te same słowa-klucze wnoszą w różnych językach (kulturach) inne wartościowanie i skojarzenia, a co za tym idzie, przysłowia w każdym z języków posługują się nimi w odmienny sposób.

Podsumowując, bywa tak, że przysłowia zawierające te same słowa-klucze, posługujące się podobnym obrazowaniem w języku hausa i polskim, pomimo wspólnych elementów leksykalnych nie mogą posłużyć jako swoje odpowiedniki w przekładzie. Np. poniższe przysłowia hausa i polskie posługują się słowem-kluczem k rē ‘pies’ i wzmiankują mięso (jako hau. ts rē ‘mięso opiekane na patyku, szaszłyk’), ale ich znaczenia są różne:

85 (71) bi-n m m k rē d t ll -n ts rē

rzecz-GEN zdziwienie pies z handel_obnośny-GEN szaszłyk

‘Dziwną rzeczą jest widok psa sprzedającego ts rē [mięso opiekane na patyku]’

Przysłowie to wyraża zdumienie (Kirk-Greene 1966: 1, 23, 57) cf. pol. Tanie mięso psy jedzą

‘Nie opłaca się kupować tanio, bo niskiej cenie towarzyszy zwykle zła jakość’

(Żmigrodzki 2021).

Sytuacyjny sens przysłowia należałoby oddać najpewniej zwrotem typu „a cóż to za niedorzeczność!” itp.

Zaprezentowane jak dotąd przykłady przysłów nie przysparzały aż tak wielkich trudności w przekładzie. Jest to jednakże raczej wyjątek niż reguła. W większości przypadków przysłowia różnych języków, będąc utworami silnie związanymi z kulturą danego ludu (narodu), wykazują osobliwości w warstwie leksykalnej, co powoduje, że są one trudne do przełożenia na inne języki. Jedną ze strategii ich tłumaczenia jest wyszukiwanie pojęć relewantnych kulturowo (kodowanych przez słowa-klucze) i używanie w przekładzie przysłów (wyrażeń), w których występują ich odpowiedniki funkcjonujące na gruncie innych kultur i języków, np. za ekwiwalent tuw ‘rodzaj zwartej masy uformowanej z różnego rodzaju rozgotowanych zbóż’⁶⁸ można uznać w języku i kulturze polskiej chleb. Posiadając tę wiedzę pozajęzykową, mając do przetłumaczenia przysłowie hausa zawierające wyraz tuw ‘polenta’ można wyszukać polski ekwiwalent wśród przysłów zawierających wyraz chleb:

(72) Tuwo-n kw ɗ y y fi d ɗ , k d g y sai ci

t w -GEN żądza.M 3SG.M.CPL przewyższać przyjemność nawet z grudki PTCLIMPERS.SBVJ jeść

‘Tuw na głodnego jest najsmaczniejsze, choćby miało grudki i tak się je zje’

(Abraham 1962: 313) cf. pol. Dobry c eb i z ości, ja się to wypości (Krzyżanowski 1969-78: I, 249).

Taka strategia tłumaczenia, chociaż sprawdza się tylko w niektórych przypadkach, jest niezwykle efektywna. Pozwala ona na wywołanie w czytelniku przekładu odczuć estetycznych zbliżonych do tych, które odczuwa czytelnik oryginału. Jednocześnie unika się problemu różnic kulturowych i używania niezrozumiałych dla polskiego czytelnika pojęć (tuw ).

68 Znaczenie tego wyrazu oraz niektóre aspekty kulturowe kodowanego przez nie pojęcia zostały już omówione wcześniej.

86 Pomocnym zabiegiem w tłumaczeniu przysłów jest zastosowanie modelu metafory pojęciowej (Lakoff i Johnson 1980). Mając ustaloną domenę źródłową i docelową (koncept) przysłowia można wykorzystać zarówno pierwszą, jak i drugą z nich do poszukiwania jego polskiego ekwiwalentu poprzez porównywanie. Stosując te metodę jest niekiedy łatwiej odnaleźć w języku docelowym przysłowie synonimiczne (jeśli istnieje) niż jedynie porównując słowa-klucze, np.

(73) In z - k a r mì-n m g nt , h a shì g jērē

jeśli 2SG.M.FUT kopać dół-GEN zło kop.IMPER go krótki

(w t k l kai z -k f ɗ )⁶⁹

być_może ty FUT-2SG.M wpadać

dosł. ‘Jeśli będziesz kopał dół [komuś na] złość, kop go płytko (być może sam wpadniesz [w niego])’

cf. pol. Kto pod im doł i opie, te sam w ie wpada.

Powyższe przysłowia odwołują się do takich samych domen źródłowych i docelowych (konceptów) i na tej podstawie można orzec o ich synonimiczności. W obu językach metafora zawarta w przysłowiu ma tę samą reprezentację językową, tj. domenę źródłową: KOPANIE DOŁÓW, W KTÓRE MAJĄ WPAŚĆ INNI LUDZIE. Te przysłowia mówią o związku między szkodzeniem innym ludziom, a szkodzeniu samemu sobie. Znaczenie przysłów jest takie same, o czym świadczy fakt, że odwołują się one do tych samych konceptów (domen docelowych). A zatem metaforę zawartą w tych przysłowiach można opisać jako KOPANIE DOŁÓW, W KTÓRE MAJĄ WPAŚĆ INNI LUDZIE TO TWORZENIE ZAGROŻENIA DLA SAMEGO SIEBIE.

Porównywanie metafor zawartych w przysłowiach z wykorzystaniem modelu kognitywnego w wielu przypadkach stanowi doskonałe narzędzie dla tłumacza poszukującego ekwiwalentu semantycznego. W dwóch jezykach bardzo często występują paremie (wyrażenia) o tym samym znaczeniu (koncepcie), ale innej treści leksykalnej (domenie źródłowej). Może ona (ale nie musi) zawierać niektóre te same kluczowe elementy, np.

(74) M i arzìk k a Kw r sai y sai -d ruw

PTCL.POSS bogactwo nawet LOC rzeka_Niger PTCL 3SG.M.CPL sprzedawać-DO woda

‘Bogaty nawet [stojąc] w rzece Niger sprzeda wodę’

(Kirk-Greene 1966: 15, 45, 78)

69 Część przysłowia zapisana w nawiasach zwykle jest opuszczona. Stanowi ona objaśnienie znaczenia. Pełną wersję paremi podaje Abraham (1962: 362).

87 cf. pol. o atem diabeł dzieci ołysze (Kłosińska 2011: 47)

Domena źródłowa hausa: BOGATY SPRZEDAJE WODĘ STOJĄC W RZECE NIGER

Domena źródłowa polska: DZIEĆMI BOGATEGO OPIEKUJE SIĘ DIABEŁ

Domena docelowa: LOS ZAWSZE SPRZYJA TYM, KTÓRZY I TAK JUŻ MAJĄ SZCZĘŚCIE

(75) bar k z cikin g shì-nt

IMPERS.SBVJ zostawiać-DO kura w pióra/włosy-jej

dosł. ‘Niech się zostawi kurę w piórach’

cf. pol. rzymać języ za zębami

Domena źródłowa hausa: POZOSTAWIENIE KURY NIEOBDARTEJ Z PIÓR

Domena źródłowa polska: TRZYMANIEJĘZYKA ZA ZĘBAMI

Domena docelowa: MILCZENIE.

Może zdarzyć się tak, że strategie tłumaczenia przedstawione powyżej zawiodły lub dały niesatysfakcjonujące rezultaty. Jeśli przysłowie jest wplecione w inny, dłuższy tekst można spróbować użyć ekwiwalentu nieidiomatycznego. Poniżej znajduje się przykład takiego polskiego przekładu paremii hausa we fragmencie powieści, np.

‘A a , in k d b t r hì waɗ n mut nē, z k a cêwa, s n suk f r y n mulk a asar n

b yan t shì ‘ya m ìn m llak . A w nnan l k c w r r g d naw nē suk cik m j ma’ ? Ai kan d w y a w ncan l kacin, k san bin d ak yi. In m b ka d w y , an cê: nnē yā gìrma kā kā’

(Katsina 1983: 15)

– Jeśli tak, to coś już wiemy o tych ludziach. Wystarczy przyjrzeć się ich przeszłości. To przecież oni przejęli władzę po odejściu kolonizatorów. Jakie dawane ludziom obietnice zostały spełnione? W tamtych czasach byłeś już podrostkiem i zapewne rozumiałeś, co się wokół ciebie dzieje. Nawet jeśli nie miałeś jeszcze rozumu, wiele później słyszałeś o ich poczynaniach.

(Piłaszewicz 2014: 19).

(76) K nnē y gìrma k k ⁷⁰

ucho.M 3SG.M.CPL być_starszym przodek/dziadek/babcia

dosł. ‘Ucho jest starsze od przodka’

‘To, o czym możesz usłyszeć, sięga dalej niż czasy twojego dziadka’

70 Kirk-Greene (1966: 14) odnotował nieco inną wersję przysłowia: K ē y tsēr w ‘Ucho prześciga przodka’.

88 Domena źródłowa: UCHO STARSZE OD PRZODKA

Domena docelowa: OPOWIEŚCI PRZEKAZYWANE USTNIE SĄ BARDZO STARE

Przysłowie mówi o tym, że w przekazie ustnym zachowana jest pamięć o czasach znacznie dawniejszych niż sięgają pamięcią najstarsi przedstawiciele społeczności.

Pozostałe strategie to tłumaczenie syntagmatyczne lub utworzenie „nowego idiomu” w języku docelowym, będącego kontaminacją istniejących wyrażeń. Możliwe jest także pominięcie przysłowia w przekładzie. Sugeruję, że stosując dowolne strategie (oraz ich kombinacje), tłumacz może podeprzeć się znajomością konceptu przysłowia oraz jego kluczowych elementów leksykalno-kulturowych, a zatem w takim wypadku model kulturowo-kognitywny przekładu przysłów także znajduje zastosowanie.

89