Słowa-klucze kultury jako elementy kodujące znaczenie przysłów

It is often impossible to grasp the point or attraction of a given proverb without some knowledge of the cultural background and of what the thing mentioned means to those who utter it.

(Finnegan 1970: 394)

Patrzenie na arì m a przez pryzmat słów-kluczy daje podstawy do ich analizy w kontekście kulturowym poprzez uwzględnienie sposobów konceptualizacji pojęć i kodowania znaczeń odnoszących się do wartości wyznawanych przez Hausańczyków.

W celu opracowania modelu językowego słów-kluczy kultury w odniesieniu do materiału przysłów hausa w pierwszej kolejności dokonano analizy frekwencji występujących w nich wyrazów. Badanie zostało przeprowadzone na grupie 1505 przysłów pochodzących ze zbioru a sa a d e a ɗaya [„Hausa w pigułce, tom pierwszy”] (Yunusa 1977). Wykorzystane dane nie stanowią korpusu zrównoważonego w tym znaczeniu, że nie zawierają próbki najczęściej używanych przysłów. Kwestia frekwencji użycia przysłów nie była zatem brana pod uwagę. Przysłowia zamieszczone w leksykonie Yunusy (1977), zgodnie z posiadaną wiedzą, nie zostały wyselekcjonowane według żadnej reguły. Zawiera on zarówno przysłowia używane często, jak i rzadkie. Przyjąłem następujące założenia: (1) autor miał przede wszystkim na celu napisanie słownika służącego sprawdzaniu znaczeń przysłów, więc z tego powodu nie pominął najpopularniejszych porzekadeł; (2) materiał językowy w postaci zbioru przysłów (Yunusa 1977) jest wystarczająco obszerną próbką (1505 haseł), aby pozwalał na obserwację ogólnych tendencji dotyczących całego zasobu przysłów języka hausa. Uzyskane dane statystyczne stanowią zatem przybliżenie częstości wystąpień poszczególnych wyrazów w przysłowiach w ogóle (a zatem w tekstach o szczególnej wartości dla kultury). Jest to wystarczająco sugestywnym dowódem kulturowej ważności tych wyrazów, tym bardziej, że także intuicja wskazuje na ich znaczący status kulturowy (za Wierzbicką 1997: 16, 86). Frekwencja występowania wyrazów w treści 1505 przysłów hausa (nawet jeśli stanowią one zbiór mniej lub bardziej przypadkowych elementów) nie może być uznana za przypadkową, a tym samym wskazuje na ich status słów-kluczy kultury.

56 Opracowana na podstawie statystyki lista słów-kluczy zawiera wyrazy, których status potwierdzony jest przez dane leksykograficzne (tworzą liczne kolokacje; są częścią frazeologizmów i form derywacyjnych języka) i opisy na gruncie lingwistyki kulturowej (ich kod kulturowy jest przedmiotem badań etnolingwistycznych i analiz tekstowych). Wybrane wyrazy funkcjonują jako słowa-klucze kultury nie tylko w paremiach, ale także w innych sferach komunikacji językowej, m.in. w bajkach i pozdrowieniach. Statystyka wyrazów, opracowana na podstawie tekstów bez notacji tonalnej, była weryfikowana pod kątem form homonimicznych języka hausa (różniących się jedynie strukturą tonalną, takich jak, np. r

‘miasto’ vs. r ‘mąka’). Lista nie obejmuje części mowy, takich jak: partykuły, zaimki, spójniki, ponieważ nie posiadają one skonkretyzowanych korelacji pojęciowo-znaczeniowych i nie dają podstaw do wnioskowania o wartościach kulturowych⁴⁵. Na liście nie znalazły się również czasowniki. Niektóre z nich występowały stosunkowo często, lecz nie niosły znaczącej informacji językowo-kulturowej z perspektywy badań etnolingwistycznych, np. yi

‘robić’, s ‘kłaść, sprawiać’. Ostatecznie listę tworzą wyłącznie imienne części mowy:

rzeczowniki, przymiotniki, nazwy wykonawców czynności i posiadaczy określonych cech.

Jako potencjalne słowa-klucze wytypowano 55 haseł, które najczęściej pojawiały w badanej próbce przysłów (Zając 2017: 26-28). Oto dziesięć wyrazów otwierających wspomnianą listę:

Lp. wyraz znaczenie liczba wystąpień

1. r w woda/deszcz 77

2. A Bóg 70

3. rē pies 68

4. r hiena 50

5. id dom, domostwo 47

6. r (ra ) słońce/dzień 45

7. r miasto 37

8. m c /m t kobieta/żona 35

9. m tȗm człowiek 35

10. w matka 33

45 Wierzbicka (1997: 12) w swojej teorii słów-kluczy kultury również przyjmuje takie założenie.

57 Pozycja wyrazu na liście, która uzależniona jest od precyzyjnie określonej liczby jego wystąpień w badanej próbce przysłów, nie może stanowić wyłącznej podstawy do hierarchizowania ważności kodowanych przez niego pojęć. Jednakże przyjęto ją za cenną wskazówkę w dociekaniach etnolingwistycznych na temat JOS Hausa.

Poniżej przedstawione zostaną treści kulturowe dziesięciu najczęściej używanych w przysłowiach słów-kluczy z listy powyżej.

WĀ ‘woda’

Listę słów-kluczy kultury odnajdywanych w przysłowiach hausa otwiera wyraz r w , który oznacza zarówno ‘wodę’, jak i ‘deszcz’. Will (2020/2021: 76) pisze, że w kulturze Hausa „[w]oda spełnia zarówno funkcję socjalno-bytową jak i duchowo-rytualną. Mycie całego ciała lub poszczególnych jego partii jest elementem wielu rytuałów, a picie specjalnie przygotowanej wody pomaga nie tylko na choroby cielesne, ale może być też skutecznym eliksirem na różne nieszczęścia czy niepowodzenia.” Za szczególnym znaczeniem wody w JOS Hausa przemawia fakt, że ojczyzna Hausańczyków leży na obszarach o skrajnie suchym klimacie (sawanna, półpustynia), gdzie zdobycie wody jest stosunkowo trudne. Analiza dotycząca prototypu semantycznego pojęcia kodowanego z pomocą wyrazu r w dowiodła, że jego podstawowym desygnatem jest ‘deszcz’

(Frąckiewicz 2012: 19-23). Stanowi on istotne źródło wody na ubogich w akweny terenach kraju Hausa, zwłaszcza z perspektywy rolnictwa, które jest jednym z podstawowych zajęć Hausańczyków. Szczególnie ciekawym świadectwem językowym w tym kontekście są sezonowe pozdrowienia (wymieniane podczas pory deszczowej), np.

y y r w / ì r w ? ‘jak deszcz [służy twoim uprawom]?’, na które odpowiedzią jest:

d sa ‘[przyniósł] ulgę’, r w y yi y r ‘deszcz przyniósł (dosł. zrobił) poprawę [stanu moich upraw]’, w i s ē ‘czas na niego [tj. na deszcz]’ (dosł. ‘są jego dni’) lub r w d diy ‘[jesteśmy] wdzięczni za deszcz’ (dosł. ‘deszcz z podziękowaniem’).

Woda jako składnik niezbędny do życia ma w hausa liczne konotacje kulturowe, głównie pozytywne, m.in. takie, które kojarzą się z grzecznością, gdy proponuje się wodę gościom lub pozdrawia napotkane osoby zwrotem bar k d sh n r w

‘błogosławieństwo przy piciu wody’, który wyraża radość z zakończenia dnia postu w ramadanie. Za pomocą wyrazu r w kodowane jest czyjeś zainteresowanie daną sprawą,

58 np. b r wa ⁴⁶ ‘to nie moja sprawa’ (dosł. ‘nie ma mojej wody’); ì r wa ? ‘czemu się wtrącasz?’(dosł. ‘gdzie jest twoja woda?’). Poza wymienionymi, r w ma też wiele innych znaczeń leksykalnych uwarunkowanych kontekstem, m.in. ‘płyn’, ‘sok’, ‘krew’, ale także bardziej abstrakcyjne jak ‘kolor’, ‘esencja’, ‘ostrze’ lub ‘odsetki’. R w (głównie poprzez derywację znaczenia ‘deszcz’) konceptualizuje także zmienność i pozostawanie w ruchu (Frąckiewicz 2012; Will 2020/2022; Zając 2018b: 162-163).

W przysłowiach r w występuje przede wszystkim w znaczeniu podstawowym

‘woda’ i wnosi pozytywne wartościowanie nawiązując do skojarzeń z czystością i świeżością, neutralnym zapachem i smakiem, np.

(34) In t ⁴⁷ yi r w r jìy ,

jeśli 3SG.F.CPL robić woda studnia

in b t yi ba masai

jeśli NEG/13SG.F.CPL robić NEG/2 kloaka

dosł. ‘Jeśli ma [czystą] wodę to studnia – jeśli nie ma to szambo’

‘Jeśli woda [w wykopie] nie nada się do picia, to chociaż można zrobić tam wychodek’

‘Some use at least will be found for it if it is unsuited to its present purpose’

(Abraham 1962: 734).

(35) bas b t yi a i- r w ba,

cebula NEG/13SG.F.CPL robić stan-GEN woda NEG/2

d t yi a i- r w d

gdyby 3SG.F.CPL robić stan-GEN woda wtedy

b t yi y j ba

NEG/13SG.F.CPL robić ostra_papryka NEG/2

dosł. ‘Cebula nie ma tych samych właściwości, co woda; gdyby miała te same właściwości, co woda,

nie służyłaby za przyprawę’.

46 Temu wyrażeniu często towarzyszy gest umywania rąk, używany przez użytkowników hausa do zaprzeczania, gdy mowa jest o chęci pozbycia się lub odrzucenia czegoś – informacja uzyskana od dr Izabeli Will (Katedra Języków i Kultur Afryki UW). Możliwe, że właśnie ten gest jest podstawą metonimiczną do interpretacji wyrażenia b ruwa .

47 Użycie zaimka osobowo-aspektowego 3. osoby rodzaju żeńskiego jest motywowane funkcjami pragmatycznymi, a nie semantyką lub składnią. W języku hausa często wyraża on nieokreślony podmiot, którego można się domyślić w kontekście dyskursu. Być może dlatego forma żeńska bez żeńskiego desygnatu jest używana w przysłowiach (Pawlak i McIntyre 2019: 207), które wyrażają sądy ogólne mogące mieć różną interpretację w zależności od konkretnej ich sytuacji użycia.

59 ALL ‘Bóg’

Ok. XIV w. za sprawą kupców z ludu Wangara (wym. [uangara]) znanego także, m.in.

jako Dyula (wym. [diula]), szlakami karawanowymi do kraju Hausa dotarł islam sunnicki (Karpiński 1996a: 522). Religia ta miała ogromny wpływ na zwyczaje oraz tradycje ludu Hausa. Od wieków wyznawanie islamu wskazuje na przynależność do kultury Hausa i stanowi część poczucia tożsamości narodowej Hausańczyków (Adamu 1976: 5). Wraz przyjęciem islamu do języka hausa weszły setki zapożyczeń z języka arabskiego, w pierwszej kolejności terminów związanych z religią. Rodzimym wyrazem kodującym pojęcie ‘Bóg’ jest ba ijì mający także znaczenie ‘pan, mistrz’, który etymologicznie pochodzi od frazy nominalnej ba id dosł. ‘ojciec domostwa’. Jednakże w przysłowiach występuje on rzadziej niż zapożyczony z języka arabskiego wyraz A (arab. A zapisywane jako للهأ). Świadczy to o zdominowaniu przez islam wcześniejszych, rodzimych wierzeń wraz z ich terminologią, która pod jego wpływem została przekształcona. Wysoka frekwencja leksemu A ‘Bóg’⁴⁸ w przysłowiach wynika ze znaczenia religii muzułmańskiej w życiu społeczeństwa Hausa. Pozytywnie nacechowane pojęcie Boga w jego „muzułmańskiej wersji” zajmuje centralne miejsce w JOS Hausa, a kodujący je wyraz A ma status słowa-klucza. Zaświadczone jest jego częste użycie w języku potocznym jako część eksklamacji teoforycznych używanych w rozmaitych sytuacjach, o znaczeniu typu „o Boże!”, np. A sar ! (dosł. ‘Bóg [jest] władcą!’), A ! (dosł.

‘władza Boża!’), cf. pol. wo a oża!, wola Nieba!. Osobliwym językowym świadectwem wszechobecności przejawów religijności muzułmańskiej w życiu codziennym Hausańczyków jest używanie w rozmowach zwrotu A ? oznaczającego ‘doprawdy?

serio? przysięgasz, że tak jest?’, na który odpowiedź stanowi A ‘na serio; przysięgam, że mówię prawdę’ (Abraham 1962: 25; Bargery 1934).

Obrazowi Boga w przysłowiach hausa poświęcone były odrębne, bardziej pogłębione analizy, które prowadzą do wniosku, iż „Sposoby portretowania Boga i jego relacji z człowiekiem, obecne w przysłowiach hausańskich, są zbieżne z wizją Boga właściwą religijnemu modelowi islamu” (Zając 2018c: 70). Przysłowia przedstawiają Boga przede wszystkim jako stwórcę i władcę całego świata oraz wszystkich żyjących stworzeń (Zając 2018c: 62-64), np.

48 Częste odwołania do religii w przysłowiach spotykanie są wśród muzułmańskich ludów zachodnioafrykańskich, m.in. Hausa i Fulanów. Z kolei przysłowia większości ludów Bantu, wręcz przeciwnie – rzadko zawierają takie odniesienia (Finnegan 1970: 392-393).

60 (36) K mai gani d A ya

wszędzie 2SG.M.SBJV patrzeć od Bóg 3SG.M.CONT.REL

‘Gdziekolwiek spojrzysz [wszystko pochodzi] od Boga’

Cf. pol. Wszelki duch Pana Boga chwali.

Często wyrażają również przekonanie o nieograniczonych możliwościach sprawczych Boga (Zając 2018c: 58-60), np.

(37) A ya yi aure-n mar s wab !

Bóg 3SG.M.CPL.REL robić małżeństwo-GEN bez kobo⁴⁹

‘To Bóg sprawił, że zawarto małżeństwo bez [wydania] grosza!’

Mężczyzna Hausa przed ślubem musi dać wybrance zwyczajowe prezenty (m.in. t s ì) i ponieść ustalone z góry religijnie uwarunkowane opłaty na rzecz rodziny panny młodej (sada ). Sprawia to, że dla osoby niemajętnej zawarcie małżeństwa jest praktycznie niemożliwe. Jest to główna przyczyna pozostawania kawalerem w kaju Hausa.

K Ē ‘pies’ i KŪ Ā ‘hiena’

Przysłowia odwołujące się do świata zwierząt są spotykane szczególnie często (Finnegan 1970: 395). W tradycji ustnej Hausa zwierzęta, którym przypisane są określone cechy ludzkie, są zarówno bohaterami bajek, opowieści, mitów, jak również symbolizują postawy ludzkie w treści przysłów. Dwa wyrazy nazywające zwierzęta znalazły się na liście dziesięciu słów-kluczy najczęściej występujących w przysłowiach: rē ‘pies’ oraz r ‘hiena’. Świadczy to o ważności tych zwierząt w JOS Hausa. Ich kulturowy status znajduje potwierdzenie w fakcie, że w języku hausa wyrazy rē ‘pies’ oraz r ‘hiena’

poprzez derywację znaczeń podstawowych tworzą liczne idiomy, np. ɗa rē dosł. ‘syn psa’, ‘osoba bezużyteczna’ (cf. pol. psi syn), ren m t ‘pomocnik kierowcy’, r d wutsiy r rē dosł. ‘baran⁵⁰ z psim ogonem’, ‘rozpustnik’; c r dosł. ‘jedzenie hieny’, ‘nieuczciwe postępowanie w takcie transakcji handlowych’, s r a tar r dosł.

‘panowanie hieny’, ‘samolubne i tyrańskie rządy’ oraz kolokacje, np. n n rē g r ē t dosł. ‘ona ma psie piersi’, ‘ona ma spiczaste piersi’, y same ni d zagi, bin k rē b

49 Jest to moneta nigeryjska o najniższej wartości.

50 Baran (r ) w kulturze Hausa symbolizuje głupca (Siwierska 2019: 47 przypis 99).

61 y ci ba ‘obrzucił mnie obelgami, jakich nawet pies by nie przełknął’; ts r k mar na r r ē shì dosł. ‘ogarnął go strach jak u hieny’, ‘wielki strach’ (Abraham 1962: 484, 560, 559, 650, 706, 715; Newman i Ma Newman 1979: 70 za Siwierska 2019: 47-48, 52- 53).

Spośród wszystkich zwierząt w przysłowiach hausa najczęściej pojawia się pies (k rē). Żyje on w otoczeniu człowieka od niepamiętnych czasów. Zwłaszcza dawniej, ale także i dziś jest towarzyszem podczas polowania oraz strzeże zagrody przed złodziejami i dzikimi zwierzętami (Siwierska 2019: 40). W kulturze Hausa pies symbolizuje człowieka uczuciowego, o dużych potrzebach i zdolnościach seksualnych (Daba 1997: 96 za Siwierska 2019: 45). Wywołuje on przede wszystkim negatywne skojarzenia. Wynika to z muzułmańskich przekonań religijnych, które dominują w światopoglądzie Hausańczyków. Siwierska (2019: 38) pisze, że: „W islamie pies jest zwierzęciem nie tylko rytualnie nieczystym, ale często uważanym za wcielenie diabła, utożsamianym z dżinnami, budzącym strach, niechęć, a nawet pogardę”. Jego mięsa nie wolno spożywać.

Również ślina psa uważana jest za nieczystą (po kontakcie z nią należy się umyć, oczyścić, aby móc przystąpić do rytuałów religijnych) (Baldi 2015: 254-255; Siwierska 2019: 39). W Koranie niewierny porównany jest do psa, a tradycja Proroka Mahometa (arab. sunna) wzmiankuje psa jedzącego własne wymiociny. Istnieją także opinie jakoby niechęć do psów w islamie wynikała z faktu, iż Mahomet ich po prostu nie lubił odkąd, jak mówi przypowieść, został ugryziony przez psa (Siwierska 2019: 38). Jedno z przysłów hausa brzmi:

(38) Zug , an cê d rē Muhammadu⁵¹

podżeganie IMPERS.CPL mówić PCPL pies Mahomet

dosł. ‘[To] podżeganie, zawołać na psa Mahomet’

‘Cóż za niedorzeczność!’ (Abraham 1962: 485).

Stosunek Hausańczyków do psa zdecydowanie różni się od tego, jak postrzegany jest on w kulutrach europejskich: „O ile pies jest wiernym towarzyszem białego człowieka, o tyle dla Hausańczyka nie jest on ‘najlepszym przyjacielem’ (...) W tej kulturze psa w ogóle nie porównuje się do istoty ludzkiej” (Daba 1997: 86 z ang. za Siwierska 2019:

39). W przysłowiach pies jawi się często jako podła, pogardzana istota, np.

51 W języku hausa imię Proroka Mahometa brzmi Muhammad(u) z arab. M ḥammad. Polski wyraz Mahomet, będący zniekształconą formą tego imienia, został zapożyczony za pośrednictwem jezyka francuskiego.

62 (39) In d abi- a a-r ,

jeśli z rzecz-twoja IMPERS.CONT.REL szacunek/miłość-twój

in b b abi- rē y fi daraj

jeśli nie_ma rzecz-twoja pies.M 3SG.CPL przewyższać ty poważanie

dosł. ‘Jeśli coś masz, [to] cię szanują, [a] jeśli nie masz nic, [to nawet] pies jest bardziej poważany’ (Kirk-Greene 1966: 8, 34)

cf. pol. Ubogi za psa u bogacza stoi.

Udomowiony pies związany jest fizycznie i symbolicznie z obszarem zagospodarowanym przez ludzi. W tradycyjnym światopoglądzie Afrykanów, również należących do kultur zislamizowanych, występuje ustabilizowana opozycja między obszarem zamieszkanym przez ludzi (symbolizującym porządek, dobro i bezpieczeństwo), a buszem pełnym dzikich zwierząt oraz złych mocy⁵². Busz kojarzony jest z nocą, ciemnością i niebezpieczeństwem. W JOS Hausa busz (d jì) reprezentuje hiena ( r ), która jako drapieżnik jest wrogiem człowieka (Siwierska 2019: 40-42).

Hiena, w przeciwieństwie do psa, jest intruzem na obszarze zagospodarowanym przez człowieka. Zgodnie z obserwacją rzeczywistości pozajęzykowej, pojawienie się hieny stanowi zagrożenie dla ludzi i dla zwierząt hodowlanych. Potwierdzenie takiego postrzegania hieny w kulturze Hausa odnaleźć można w przysłowiach, np.

(41) D gani-n r k san z -t ci y

PTCL widzenie-GEN hiena.F 2SG.M.SBJV wiedzieć-DO 3SG.F.FUT jeść koza

dosł. ‘Gdy zobaczysz hienę, będziesz wiedział, że zje kozę’

‘Wygląd mówi wiele o charakterze człowieka’ (Abrham 1962: 138, 154).

W folklorze Hausa pies ( rē) i hiena ( r ) są wrogami zarówno w wymiarze naturalnym, jak i symbolicznym. W przysłowiach hausa, gdy zwierzęta te występują razem, symbolizują sprzeczność interesów, sytuacje nie do pogodzenia (Siwierska 2019:

42-43), np.

(42) D r d rē b -s am maz

i hiena i pies 3PL.CONT.NEG łączyć_się mieszkaniec

‘Hiena i pies nie mogą żyć razem’

‘niedopasowanie, niezgodność, brak logicznego związku’ (Siwierska 2019: 43).

52 Tę opozycję odnaleźć można w przysłowiu: (40) s r a d jì, y ta id strach PTCL.GEN.M busz etykieta PTCL.GEN.F dom dosł. ‘Strach w buszu, etykieta w domu’.

‘W buszu każdy się boi, ale między ludźmi trzeba się właściwie zachowywać’ (Ali 2009: par. 36, 60; Yunusa 1977: 157).

63 W kulturach afrykańskich hiena jest postrzegana przede wszystkim negatywnie. W mitologiach ludów Afryki obwiniana jest między innymi za spowodowanie oddalenia się Boga Najwyższego od ludzi. Mimo że hiena uznawana jest w islamie za zwierzę czyste rytualnie (arab. ḥa ) przez większość szkół prawa (tj. wykładni islamu obowiązujących w danym regionie), to szkoła malikicka, do której należą muzułmanie Hausa, stoi na stanowisku, że choć spożywanie mięsa tego zwierzęcia nie jest zakazane, to jednak godne potępienia (arab. makruh). W bajkach hausa hiena symbolizuje wroga człowieka i koduje pejoratywne cechy charakteru, takie jak obłuda i intryganctwo. Często ucieka się do podstępu, aby zdobyć jedzenie, oszukuje i kłamie, ale zawsze dostaje nauczkę. W przysłowiach hausa występuje samica hieny – kojarzona z osobą tchórzliwą, ale jednocześnie chciwą i zachłanną. (Siwierska 2019: 39 przypis 54; 49-50). Jest ona postacią groteskową, która kieruje się instynktami (zwłaszcza niepohamowanym uczuciem głodu), np.

(43) K r b –t sô-n bi-n ad , sai a w ɗ y

hiena 3SG.F.CONT.NEG chcenie-GEN rzecz-GEN ozdoba tylko PTCL.GEN.M żądza

‘Hiena nie pragnie ozdób, [wystarcza jej] to, co zaspokaja żądzę [głodu]’.

GIDĀ ‘dom’ i GÀRĪ ‘miasto’

Na liście słów-kluczy często występujących w przysłowiach hausa znalazły się wyrazy kodujące pojęcia związane z rozwojem cywilizacyjnym rozumianym jako przekształcanie środowiska w wyniku działalności człowieka. Należą do nich m.in. nazwy siedzib ludzkich takie jak id ‘dom’ (także ‘domostwo’) i r ‘miasto’, które zajmują ważne miejsce w JOS Hausa. Są to wprawdzie terminy uniwersalne, funkcjonujące nie tylko wśród Hausańczyków, ale zawierają odmienny kod kulturowy.

Kulturowy status słowa-klucza id potwierdzają dane leksykograficzne. Pojęcie

‘dom’ kodowane przez wyraz id jest pojemne semantycznie i służy do wyrażania wielu różnych znaczeń w określonych złożeniach nominalnych (często stanowiących alternatywne określenia służące wyrażaniu pojęć), m.in. ‘instytucja’: gidan ɗ ‘bank’

(dosł. ‘dom pieniędzy’ = ba ); ‘pojemnik’: ida s ‘pudełko zapałek’ (dosł. ‘dom zapałek’); ‘gniazdo’: ida z m ‘ul’ (dosł. ‘dom miodu’ = amy ); ‘świat (doczesny)’:

ida ary (dosł. ‘dom kłamstwa’ = d iy ‘świat (doczesny)’); ‘więzienie’, np. ida

64 sar (dosł. ‘dom łańcucha’ = ȗr ‘więzienie’) (Abraham 1962: 318; Pawlak 2010:

135).

Analiza etnolingwistyczna pojęcia dom ( id ) dokonana przez Pawlak (2010) wykazała liczne odrębności zarówno fizycznych cech hausańskiego domu, jak i jego funkcji społecznych, na tle odpowiedników domu w innych językach (w szczególności polskiego). Semantyka wyrazu id w przysłowiach obejmuje wspólnotowość i pokrewieństwo (Ali 2009: par. 73). Wyraz id często oznacza ‘ojczyznę, miejsce pochodzenia’, np.

(44) K w ya bar id , id y bar s ì ktokolwiek.M 3SG.M.CPL.REL opuścić dom dom 3SG.M.INDEF.FUT opuścić 3SG.M.DO

dosł. ‘Każdy, kto opuścił własny dom (= ojczyznę / miejsce rodzinne), [musi się liczyć z tym], że dom opuści [tj. wyrzeknie się] jego’

i służy do kodowania więzi z własną grupą, np.

(45) K w ya ga na id ,

ktokolwiek.M 3SG.M.CPL.REL widzieć.DOPTCL.GEN.M dom

ya ɓ t

3SG.M.CPL.REL trwonić grosz⁵³

‘Każdy, kto zobaczy krajana / kuzyna (= ‘[kogoś] z domu’), [z radości] nie szczędzi grosza [na jego wydatki]’ (Yunusa 1977: 33-34).

Pojęcie domu ( id ) łączy się z bezpieczeństwem, komfortem oraz poczuciem prywatności i swobody (Ali 2009: par. 73), o czym mówi przysłowie:

(46) M t m a gida- s sar (Abraham 1962: 317)

człowiek.M LOC dom-jego władca COP.M

dosł. ‘Człowiek jest władcą w swoim domu’

cf. pol. Wo oć om w swoim dom .

Z kolei słowo-klucz r koduje przebywanie na zewnątrz, poza kręgiem przestrzeni prywatnej i funkcjonuje dziś w JOS Hausa głównie jako ‘miasto’. Jednakże prototypowe znaczenie tego pojęcia to ‘terytorium podległe danemu zarządcy’. Wskazuje na to określenie m i r ‘naczelnik wsi, sołtys’ (dosł. ‘ten, który zarządza wsią’ (Pawlak

53 Ā to dawne określenie drobnej monety.

65 2010: 135-136). Dla wyrazu r zostało zidentyfikowanych blisko 60 odrębnych znaczeń (Dalby 1964). W przysłowiach może on odsyłać do dowolnego z nich, np. ‘cel’:

(47) K mai sa-n r ,

cokolwiek odległość-GEN miasto.M

d wa i ba- s

jest ktoś.M LOC przód-jego

dosł. ‘Jakkolwiek daleko nie byłoby miasto (= cel), ktoś [już] jest za nim⁵⁴’

‘Należy wytrwale dążyć do celu’

lub ‘otoczenie’:

(48) K mai sa- darē,

jakikolwiek daleko-GEN noc

r y w y ⁵⁵ (Abraham 1962: 536) miasto 3SG.M.FUT.INDEF stać_się_oświetlonym

‘Jak długo nie trwałaby noc, nadejdzie świt’

cf. pol. Nie ma takiej dł iej ocy, tórej biały dzień ie zmroczy (Krzyżanowski 1969-78: II, 626).

RĀNĀ ‘słońce / dzień’

Kolejnym słowem-kluczem występującym często w przysłowiach hausa jest r , który koduje znaczenie ‘słońce’ i poprzez jego derywację oznacza także ‘gorąco spowodowane przez słońce’ oraz ‘dzień’. Ważność tych pojęć w JOS Hausa, wyrażanych przy pomocy wyrazu r , wynika przede wszystkim z uwarunkowań klimatycznych panujących w kraju Hausa. Leży on w strefie sawanny suchej, gdzie słońce operuje przez cały dzień, a ekstremalnie wysoka temperatura powietrza zmusza do określonych zachowań. Słowo-klucz r , gdy koduje znaczenie ‘słońce / gorąco spowodowane przez słońce’ (=

‘trudności’) wartościowane jest negatywnie w JOS Hausa. Promienie słoneczne to bowiem zjawisko uciążliwe, którego należy unikać i przed którym człowiek szuka schronienia. Ta obserwacja na temat rzeczywistości stała się podstawą dla przysłów, np.

54 G ba s znaczy ‘jego przód’, czyli ‘przed nim’. Jednakże w tłumaczeniu sens wyrażenia oddać należy jako ‘za nim’. Wynika to z odmiennego sposobu konceptualizowania relacji przestrzennych w języku hausa, w którym określa się je względem pozycji obiektu, o którym jest mowa, a nie mówiącego.

55 Wyrażenie r y w y dosł. ‘miasto rozśwetliło się’ jest jedynym ekwiwalentem frazy ‘słońce wzeszło / nastał świt’ w innych językach.

66 (49) D ts - d ruwa

kamień-GEN który jest w_wodzie

b -i san a r ba⁵⁶

NEG/1-3SG.M.CPL wiedzieć.DOIMPERS.CONT słońce NEG/2

dosł. ‘Kamień w wodzie nie wie, że świeci słońce’

‘[Promienie] słońca nie stanowią problemu dla kamienia w wodzie’

‘Ten, którego sytuacja jest dobra, nie dba o nikogo innego’ (Yunusa 1977: 16)

‘Kamień w wodzie nie przejmuje się żarem słonecznym’ (Kirk-Greene 1966: 6, 31, 67) ‘Kiedy komuś odpowiada jego sytuacja, nie obchodzi go, co dzieje się z innymi’.

Na zasadzie metonimii wg schematu PRZYCZYNA ZA SKUTEK, wyraz r oznacza także czas, gdy słońce oświetla ziemię, a więc dzień. ‘dzień’, rozumiany jako okres aktywności ludzkiej, używany jest przy definiowaniu terminu i podawaniu daty (często występuje wtedy w formie skróconej genetywu ran)⁵⁷. W tym znaczeniu r funkcjonuje jako pojęcie pozytywne poprzez skojarzenie z jasnością symbolizującą dobro i kontrastującą z ciemnością nacechowaną negatywnie, np.

(50) In n yi mak r , kad k yi minì darē!

jeśli 1SG.CPL robić tobie dzień IMPER.NEG 2SG.M.SBJV robić mi noc

dosł. ‘Jeśli uczyniłem ci dzień, to nie nie czyń mi nocy!’

‘Nie odpłacaj mi złem za moją dobroć!’.

Wyrażenie d r ‘w dzień / za dnia’ funkcjonuje jako przysłówek ‘otwarcie’,

‘publicznie’, a w przysłowiach jako synonim uczciwości i czystości intencji (Abraham 1962: 720-721), np.

(51) D -r ak aw , d -darē sai ci tuw

za_dnia IMPERS.CONT.REL pomiar_towarów w_nocy tylko IMPERS.SBJV jeść t w

dosł. ‘Za dnia się waży / odmierza [towary], [a] w nocy [nic jak] tylko jeść t w ⁵⁸’

‘Czas na dokonywanie transakcji jest za dnia, gdy jest widno i widać, co i ile się kupuje, a w nocy się odpoczywa i posila’

‘Nie kupuj kota w worku!’

Kulturowy status słowa-klucza r potwierdza jego łączliwość frazeologiczna. W idiomach i kolokacjach odnaleźć można jeszcze więcej znaczeń kodowanych przez ten

56 Jesto jeden z wariantów tego przysłowia, cf. przykład 21.

57 Określeniem dnia rozumianego jako ‘doba’ jest z kolei rzeczownik w etymologicznie związany z czasownikiem w a ‘spędzać noc’.

58 Termin ten, będący nazwą najpopularniejszego dania kuchni hausańskiej, objaśniono już wcześniej.

67 wyraz niż te dotychczas wymienone, m.in. ‘gorąco’: y sh r ‘on podróżował w spiekocie słońca’, ‘wyschło (o ubraniu) (dosł. ‘on wypił słońce’); ‘życie’: y z tsa ar r ‘ma już swoje lata’ (dosł. doszedł do środka dnia’); ‘szansa’: r ar k k nan! ‘to twoja szansa!’ (dosł. to twój dzień!); ‘refleksja’: r ar y b ‘wspominanie dawnych, lepszych czasów’ (dosł. ‘dzień sławienia’); ‘ustalona data’: r ar ìy m ‘koniec świata’

(dosł. ‘dzień Sądu Ostatecznego’).

UWĀ ‘matka’ i MÀCÈ/MĀ TĀ ‘kobieta/żona’

Na liście słów-kluczy znalazły się rzeczowniki nazywające kobiety z kręgu bliskiej rodziny: uw ‘matka’ i m c / m t ‘kobieta / żona’.

Narzucone kobietom hausańskim kulturowe ograniczenia oraz silne oddziaływanie konserwatywnego światopoglądu muzułmańskiego stawiają je niżej w hierarchii społecznej od mężczyzny (Pawlak 2014: 178). W tradycyjnym muzułmańskim społeczeństwe Hausa kobiety miały ograniczony dostęp do sfery publicznej ( ē⁵⁹).

Podobnie jak mężczyzn (a nawet bardziej), obowiązuje je społeczno-obyczajowa etykieta kodowana przez słowo-klucz y (‘wstyd’, ‘system określonych zachowań społecznych’⁶⁰). Jej przestrzeganie świadczy o ich cnotliwości i zaletach jako potencjalnych żon i matek. Analiza konotacji kulturowych pojęcia kobieta (m c / m t ) w języku hausa dokonana przez Pawlak (2014) wskazuje, że status społeczny kobiety określa przede wszystkim jej rola żony i matki. Wnioski z tej pracy pozostają w zgodzie z portretem kobiety, który wyłania się z analizy przysłów hausa relewantnych w tym kontekście (Mahuta 2002).

Stereotypowo kobieta Hausa powinna skupiać się na życiu rodzinnym i wykonywaniu codziennych obowiązków, do których należą: dbanie o dom, rodzenie i wychowywanie dzieci itp. Współczesne kobiety Hausa niekiedy łączą te aktywności (za przyzwoleniem męża lub ojca) z edukacją i pracą zawodową. Niemniej jednak jest to nadal sytuacja stosunkowo rzadka i dotyczy rodzin zamożnych i wykształconych. Rozwój i sukces

59 Wyraz ten oznacza zakaz opuszczania domu przez kobiety w wieku rozrodczym. Jest to zwyczaj praktykowany dawniej w tradycyjnych rodzinach, dziś często (całkowicie lub częściowo) zarzucony.

60 „Kunya is a culture key word which express pivotal Hausa cultural values, it is a Hausa word whose meaning includes (at least) embarrassment, shame and modesty. Kunya does not have the exact English translation, it partially corresponds to the notion of English definition and explanation. Some English dictionaries defined kunya as shame, shyness, modesty, bashfulness, sense of propriety” (Chamo 2011:

124).

68 zawodowy kobiety zwykle nie stanowi powodu do dumy dla rodziny i bliskich (Pawlak 2014: 181, 185).

Kobiety są w JOS Hausa postrzegane jako osoby cechujące się wysoką inteligencją, ale przebiegłe, uciekające się do podstępów i manipulacji w celu osiągnięcia swoich celów. Wynika to z obserwacji relacji panujących między współżonami rywalizującymi o pozycję i względy męża w rodzinie poligynicznej. Takie myślenie o kobietach zaświadczone jest w przysłowiach, np.

(52) K sar b -y i m c w y nawet emir.M 3SG.M.CPL.NEG przewyższać kobieta spryt

‘Nawet emir nie jest sprytniejszy od kobiety’

cf. pol. Kobiety, ja zec cą, to i samem diabł dadzą radę

(Krzyżanowski 1969- 78: II, 88).

(53) K shì k mallo-n m t , in y m ts sai an ar as

zazdrość mdłości-GEN kobiety / żony jeśli 3SG.M.CPL ruszać_się tylko IMPERS.CPL zwymiotować

dosł. ‘Zazdrość jest dla kobiet jak mdłości, jak ich dopadną, trzeba zwymiotować’

„Rivalry is a woman’s vomit. It can only be held down for a time. Sooner or later it pours out in the open” (Dickson i Mbosowo 2015: 632).

W kulturze Hausa przeznaczeniem kobiety jest (możliwe jak najszybciej) wyjść za mąż i urodzić dziecko, aby zyskać status matki ( w ). Wyraz w kodujący znaczenie

‘matka’ jest etymologicznie związany z wyrazem ìy ‘rodzina’. Matka ( w ) jest istotnym pojęciem w JOS Hausa, słowem-kluczem, które często pojawia się w przysłowiach. Karì m a mówią o matce, że jest „osią” rodziny i najważniejszą, niezastępowalną osobą w życiu człowieka:

(54) Uw t fi b , k -d b -n sark n

matka 3SG.F.CPL przewyższać ojciec nawet_gdyby ojciec-DEF emir COP.M

‘Matka jest lepsza od ojca, choćby ojciec był emirem’

cf. pol. Matka jest tylko jedna.

Szczególny status w kulturze Hausa ma pierwsza żona w rodzinie poligynicznej zwana war id ‘pani domu’, a dosłownie ‘matka domu’. Stereotypowe wyobrażenie matki zakłada bowiem jej aktywny udział w życiu rodzinnym oraz sprawowanie funkcji nadzorczo-organizacyjnych w domu (Pawlak 2009: 237-247). Sprawuje ona pieczę nad pozostałym kobietami żonami, co znajduje odzwierciedlenie w przysłowiach, np.

69 (55) war id , s ra t -r m t ⁶¹

pani_domu władza-GEN żony

‘Pierwsza żona jest panią pozostałych [żon]’.

Zasoby leksykalne hausa dostarczają dowodów na kulturowy status wyrazu w , który koduje pojęcie matki w sensie biologicznym, a za pomocą swoich from derywacyjnych także prawnym, symbolicznym, zwyczajowym i społecznym, np. war r ‘niania’

(dosł. ‘matka dnia’) (Pawlak 2009: 238-240). W złożeniach nominalnych w jako pierwszy człon frazy zyskuje nowe znaczenia, m.in. ‘najważniejsza część / element’:

war ma ēr ‘kowadło’ (dosł. ‘matka kuźni’), a także ‘prawdziwy, istotny’: war m t

‘zamężna kobieta’ tj. ‘kobieta w pełni znaczenia tego słowa’ (dosł. ‘matka kobiet’). Z kolei jako drugi człon złożenia nominalnego w służy wyrażaniu relacji bliskiego pokrewieństwa: ɗa w (dosł. ‘syn matki’) znaczy ‘brat’. Ta zleksykalizowana fraza należy do słownictwa podstawowego. Zaświadczona jest w przysłowiach, np.

(56) da ga ēm -n ɗa-n uwa-

jeśli 2SG.M.CPL widzieć.DO broda.M-GEN syn-GEN matka-twoja

y m w t , s w r w

3SG.M.CPL chwytać ogień oblej PTCL.IO twoja.M woda

dosł. ‘Jeśli widzisz, że broda twojego brata się pali, oblej swoją brodę wodą’

‘Jeśli widzisz, że ktoś ma kłopoty, wyciągnij wnioski, aby nie podzielić jego losu’.

MÙTȖM ‘człowiek / mężczyzna’

Ostatnim słowem-kluczem z listy dziesięciu najczęściej występujących w przysłowiach hausa jest rzeczownik m tȗm ‘człowiek, osoba, istota ludzka, ktoś’. Zajmuje on ważne miejsce w JOS Hausa, o czym świadczy fakt, iż pojawia się on w paremiach odnoszących się do losu istoty ludzkiej, np.

(57) b - d m tȗm y s , s z -i ìrb

rzecz.M-DEF która człowiek 3SG.M.CPL siać INDEP.PRO.3SG.M FUT-3SG.M żąć

‘Co człowiek posiał, to będzie żąć’

Cf. pol. Co człowie posieje, to i żąć będzie.

61 W języku hausa wyraz m c ‘kobieta’ w złożeniach nominalnych ma postać m tar i jest homonimiczny z leksemem ‘żona’, co można odczytywać jako ‘kobieta [czyjaś]’. W liczbie mnogiej występuje forma m t kodująca znaczenie ‘kobiety’ oraz ‘żony’.

70 W licznych kontekstach, również w przysłowiach, wyraz m tȗm koduje znaczenie

‘mężczyzna’ (a nawet ‘mąż’), np.

(58) M tȗm b -y t ɓ mi ì r s w , mężczyzna NEG-3SG.M.CONT zdejmować mi koszula LOC rynek

s - a y m id , y cê z i s mi ì⁶²

a_teraz 3SG.M.CPL wrócić dom 3SG.M.CPL mówić 3SG.M.FUT zakładać mi

dosł. ‘Mężczyzna nie zdejmuje mi koszuli na rynku, a teraz wrócił do domu i powiedział, że mi [ją] założy’⁶³

‘Nie pozwolę, żeby mąż mnie tak traktował!’ (Abraham 1962: 893)

‘Zniewagi doznanej w miejscu publicznym nie można naprawić prywatnie’

(Ali 2009: par. 62).

Wśród Hausańczyków panuje kulturowo uwarunkowany patriarchat. Mężczyźni stoją generalnie znacznie wyżej w hierarchii społecznej niż kobiety. Pozycja mężczyzny sankcjonowana jest również przez islam. Spoczywa na nim obowiązek utrzymywania, niekiedy bardzo licznej, rodziny. Podobnie jak kobiety, mężczyzna musi stosować się do zasad „hausańskiej etykiety” ( y ). Przewiduje ona jednakże inny zestaw norm dla obu płci. Nie dotyczy go większość ograniczeń kulturowo-społeczno-religijnych, których muszą przestrzegać kobiety i dziewczynki. Zdobywanie wykształcenia, podróżowanie i pracowanie są postrzegane jako zajęcia odpowiednie dla mężczyzny. Ideał mężczyzny w kulturze Hausa określany jest terminem m t mi ir ì ‘dobry człowiek’ (zob. Kirk-Greene 1973) i wyrażony jest w zdaniu: m tȗm ē j r m , m i j riy , m i t d

‘mężczyzna jest odważny, hardy, a jego działania cechuje sprawiedliwość i szczerość intencji’ (Pawlak 2014: 178).

Istnieje, co prawda, stosunkowo rzadko używana forma żeńska wyrazu m tȗm, brzmiąca: m t ìy ‘człowiek-kobieta’. Jednakże, gdy występuje kontekst religijny, język hausa operuje przeważnie formami rodzaju męskiego dla wyrażenia znaczeń ogólnych, odnoszących się zarówno do kobiet, jak i mężczyzn (Pawlak 2014: 171).

Zaobserwować można to w przysłowiach, np.

(59) da Al y yi w m tȗm mar ba,

jeśli Bóg 3SG.CPL robić dla człowiek pozdrowienie

abì sai y b s ì masa

prorok tylko 3SG.SBJV dawać 3SG.M.DO miejsce_odpoczynku

62 Tej arì m a używają wyłącznie kobiety (Abraham 1962: 893).

63 To przysłowie zdaje się obrazować bezsensowne (i apodyktyczne?) postepowanie męża.

W dokumencie Kulturowe i dyskursywne cechy przysłów języka hausa w perspektywie porównawczej (Stron 55-72)