Sposoby wykorzystywania przysłów hausa w mowie potocznej, na antenie radiowej i w

W poszczególnych częściach tej sekcji będą analizowane fragmenty różnych typów tekstów wyekstraktowanych z mowy potocznej, radia i filmu. Myśl przewodnią tego fragmentu pracy stanowić będzie przenoszenie strategii komunikacyjnych języka potocznego hausa do bardziej sformalizowanych rejestrów, jakimi są media i film. W tym celu poddane analizie zostaną próbki tekstów zaczerpniętych z różnych źródeł, które uznać można za reprezentatywne dla danego typu dyskursu (potocznego, medialnego, filmowego). Analiza użycia przysłów w mowie potocznej dokonana zostanie na podstawie podręczników do praktycznej nauki języka hausa dla obcokrajowców, które są wyznacznikiem obowiązujących (wzorcowych) norm komunikacyjnych. Zademonstrowane zostanie, że podręczniki zalecją używanie przysłów w określonych sytuacjach komunikacyjnych życia codziennego, m.in. gdy uda się nam coś zrobić lub na pogrzebie przy składaniu kondolencji. Istnienie tej normy komunikacyjnej języka potocznego potwierdzone jest faktem, iż użycie przysłów zaobserwować można także w autentycznych dialogach zamieszczonych w podręcznikach do nauki hausa. Rozmowy te dotyczą ważnych aspektów życia społeczności Hausa, takich jak prowadzenie handlu, organizacja transportu towarów, czy podróżowanie i związane z nim trudności. Używanie przysłów w sytuacjach związanych z handlem zostało zaobserowane przeze mnie podczas pobytu w Kano w Nigerii. W dalszej części pracy poddany badaniu zostanie język programów

92 radiowych. Radio pozostaje najważniejszym medium w Nigerii (i w Afryce w ogóle) i odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu różnego typu dyskursów (m.in. meidalnego, politycznego, religijnego). Pokazane zostanie jak kontekstowe użycie przysłów, będące częścią normy komunikacyjnej języka potocznego hausa, zostało przeniesione do tekstów emitowanych na antenie zarówno na poziomie strukturalnym (jako tytuły), jak i komunikacyjnym (kontekstowe użycie przysłów w rozmowie). W dalszej części sekcji poruszona zostanie kwestia wykorzystania przysłów w filmach hausa. Pokazane zostanie ich funkcjonowanie w roli tytułów. Następnie zademonstrowany zostanie dialog filmowy, który zawiera przykłady użycia przysłów w celu uzyskania określonego rozwoju fabuły. Jest to stereotypowa dla filmów hausa szczera rozmowa między między matką a córką na temat złego zachowania jej męża. Scena pochodzi z filmu poruszającego typowe dla kina hausa wątki, skupiające się na sytuacji kobiet: miłość, małżeństwo, zdrada, zazdrość o męża itp.

„Cytowanie przysłów jest zabiegiem obiektywizującym subiektywne sądy mówiących przez odwołanie się do opinio communis” (Wasiuta 2016: 115, przypis 8). Wartość kulturowa i znaczenia przysłów afrykańskich wypływają z kontekstu i adekwatności ich użycia przy danej okazji towarzyskiej (Finnegan 1970: 410-411). W języku potocznym przysłów hausa używa się w celu zachowania różnorodnych norm zachowań społecznych, których naruszenie mogłoby doprowadzić do niecelowego urażenia lub nawet obrażenia rozmówcy⁷². Najważniejszą spośród nich jest niebezpośredniość i aluzyjność rozumiane jako ukrywanie prawdziwych intencji nadawcy przed odbiorcą w wygłaszanych komunikatach⁷³. Przysłowia funkcjonują zatem nieraz w zrytualizowany sposób w charakterze formuł aktywujących określone zachowania interlokutora w danej sytuacji. Są zatem pośrednimi aktami mowy (odczytywanymi różnie w zależności od kontekstu) w znaczeniu zaproponowanym przez Austina (1962) i rozszerzonym przez Searla (1969). Ze względu na intencje wypowiadającego (moc illokucyjną i perlokucyjną) mogą zostać rozpoznane jako jeden z pięciu możliwych typów aktów mowy (asercje, akty dyrektywne, komisywne, ekspresywne lub deklaratywne).

Przysłowia jako aluzje, niedosłowne obrazy nacechowane kulturową i emocjonalną wrażliwością oraz empatią, funkcjonują w wielu różnorodnych sytuacjach życia codziennego.

Ich wartość komunikacyjną dostrzegli autorzy podręcznika do praktycznej nauki języka hausa (Ma Newman i Gimba 1998), w którym zamieszczono przysłowia odpowiednie na różne okazje. Na przykład w poniższej paremii, będącej aktem mowy o mocy asercji, używa się aby

72 Chodzi tu o tak zwaną „utratę twarzy”, czyli upokorzenie w aspekcie społecznym i jednostkowym. Zjawisko to zostało opisane w wielu kulturach, ale sama metafora ma swoje źródło w języku chińskim.

73 Te normy zachowań wiążą się z pojęciem kulturowym kuny , zob. Chamo (2011: 124).

93 zakomunikować, że satysfakcjonujący wypowiadającego cel został osiągnięty (Ma Newman i Gimba 1998: 68):

(78) iy - b t y i d o- b r

płacenie-GEN.M potrzeba 3SG.M.CPL przewyższać długi-GEN cel

dosł. ‘Zaspokojenie [naglącej] potrzeby jest lepsze niż [dążenie do] odległego celu’

cf. pol. Lepszy wróbe w arści iż ołąb na dachu.

Z kolei inna paremia o charakterze asercji funkcjonuje jako oznajmienie rezygnacji (Ma Newman i Gimba 1998: 51):

(79) - A ai sai a

moc-GEN Bóg PTCL PTCL patrzenie

dosł. ‘Moc Boska – ech, [zostaje] tylko patrzeć [i nic nie robić]’

cf. pol. Człowie łada (za łada), a ó włada (Krzyżanowski 1969-78: I, 158).

Przysłowiem można także złożyć kondolencje (akt ekspresywny, wyraża stan emocjonalny) krewnym zmarłego, pocieszając ich (Ma Newman i Gimba 1998: 23):

(80) ya w y sai d ɗ

po trud tylko przyjemność

‘Po trudach – [już] tylko przyjemność’

cf. pol. Po ciem ej ocy jas y dzień świeci (Krzyżanowski 1969-78: I, 536) Nie ma ta iej dł iej ocy, tórej biały dzień ie zmroczy

(Krzyżanowski 1969-78: II, 626).

Wiele sytuacyjnych dialogów przeznaczonych do nauki hausa zamieszczonych w innym podręczniku (Cowan i Schuh 1976) zawiera przysłowia, których użycie odnotowuje się w mowie potocznej. Ta licząca sobie już kilka dekad publikacja ceniona jest ze względu na dużą liczbę zamieszczonych w niej autentycznych tekstów i dialogów do nauki. Posługują się one wzorcowym językiem, który pomimo nieustannego rozwoju hausa oraz przekształcania się jego norm komunikacyjnych, zmienił się w niewielkim stopniu na przestrzeni ostatnich blisko stu lat (od czasu, gdy zaczęły ukazywać się regularnie drukiem publikacje w hausa w alfabecie łacińskim). Przysłowia w dialogach zamieszczonych w podręczniku Cowana i Schuha (1976) przeważnie funkcjonują jako asercje (przedstawiają w sposób niebezpośredni sądy na temat danych sytuacji i ich okoliczności). Powszechną praktyką w potocznym

94 rejestrze języka jest skwitowanie nieprzyjemnej sytuacji mądrością ludową w celu jej podsumowania i pocieszenia poszkodowanego, np.

(81) iy , ai t i zam

podróżowanie.FPTCL 3SG.F.CPL przewyższać pozostawanie_w_miejscu

dosł. ‘Podróżowanie jest lepsze niż pozostawanie w miejscu’

‘Lepiej ruszyć w drogę niż zostać na miejscu’

Oto przykład użycia tego przysowia w konkretnej sytuacji komunikacyjnej (dialog):

mówiący oryginalny tekst hausa polski przekład Ā mad ‘imię

męskie’

[...] m z ? […] Czym przyjechałeś?

Shēh ‘imię męskie’ N z m t N w a b ri ì Bauci.

Przyjechałem samochodem.

Spałem w barakach w Bauczi.

Ā mad M t r b t b w a ba? Ten samochód nie przysparzał ci kłopotów?

Shēh ai ɗa ɓ cì da d a ci Tylko trochę. Popsuł się pod Bauczi.

Ā mad , ā , a ā zamā. O, masz ci los! Lepiej ruszyć w drogę niż zostać na

miejscu.

Shēh b s a . Bez wątpienia.

(Cowan i Schuh 1976: 131) Poniżej kolejny przykład użycia przysłowia w rozmowie dotyczącej prowadzenia sprzedaży:

(82) Mai -d r w r jìy b ɓ r ba

zwrócić woda LOC studnia NEG/1 szkoda NEG/2 COP

dosł. ‘Wlać wodę z powrotem do studni – nie przyniesie to szkody’

mówiacy tekst oryginalny hausa polski przekład

Hamzà ‘imię męskie’ [...] ɗ mi ì s iy ! M t ē s s ya wa s b war t b ?

[...] Powiedz mi, tak

naprawdę! Ludzie kupują te nowe papierosy?

Ɗan tēb r ‘sprzedawca’ G s iy ! s s y N d

i b sô t . Tak naprawdę... Nie kupują.

Ja sam ich nie lubię.

Hamzà , sai mai d ita K sa

"ma d ruwā r ì ā ā ɓ rnā a nḕ".

W takim razie po prostu je zwróć (dostawcy). Wiesz przecież, że „wlać wodę z powrotem do studni, nie czyni szkody”.

(Cowan i Schuh 1976: 258)

95 Paremią można się posłużyć, aby w sposób żartobliwy odpowiedzieć na szorstkość rozmówcy. Dokonanie aktu asercji pozwala wypowiadającemu na uzasadnienie swojego postępowania, wymówkę, np. M tamb y b y ɓ t ‘Kto pyta, nie błądzi’. Poniżej we fragmencie dialogu na temat transportu towarów na sprzedaż:

mówiący oryginalny tekst hausa polski przekład

Mài Hàrājī ‘poborca podatkowy’

[...] I s y ɗ r m t c , ì a ai t ?

[...] Jak już załadujesz orzeszki na samochody, to dokąd je wieziesz ? Mài Gyàɗā ‘sprzedawca

orzeszków ziemnych’ D icì sai ì ai t sa d tas r jirgin as Ka [ ]

Z Biczi transportuję je w pobliże stacji kolejowej w Kano [...]

Mài Hàrājī M ya s a t mb

ye-t mb yē a ?

Czemu mnie tak wypytujesz?

Mài Gyàɗā a m ā ā ɓa ā . Kto pyta, nie błądzi.

Mài Hàrājī ab , ai t mbay r t yi

yaw ! A daj mi spokój, za dużo

było tych pytań!

(Cowan i Schuh 1976: 194)

Ważną częścią codziennego życia Hausańczyków jest handel, który zajmuje centralne miejsce w ich kulturze. Ta dziedzina aktywności ludzkiej wykazuje znaczącą obecność w zasobach leksykalnych języka hausa, stanowi źródło powszechnie używanych metafor oraz frazeologizmów (Zając 2015). Przysłowia wykorzystywane w sytuacjach związanych z handlem stanowią oręż retoryczny przy negocjowaniu cen towaru oraz mogą służyć zyskaniu przychylności sprzedawcy (akt dyrektywny), np.

(83) ay b t y ba

składanie_oferty NEG/1 rozniecanie_ognia NEG/2 COP

dosł. ‘Złożenie oferty nie jest roznieceniem ognia [w buszu]’

‘Złożenie oferty nie jest zaprzepaszczeniem szans na dalsze negocjacje’.

Powyższa paremia używana jest przez kupującego, aby wymóc na sprzedawcy podjęcie negocjacji ceny towaru, której jest niechętny. Poniżej jej użycie zaprezentowane jest we fragmencie dialogu przygotowanego do nauki języka hausa (Cowan i Schuh 1976: 119):

mówiący oryginalny tekst hausa polski przekład

Mài tā barmā ‘sprzedawca mat’ y daɗ M z

s y ? Obyś żył długo! Co

zamierzasz kupić?

Harūnà ‘imię męskie’ Naw ē ɗi t barm ? Jaka jest cena maty?

96

Mài tā barmā y Złóż swoją ofertę.

Harūnà N tay s m . Proponuję cenę: dziesięć

szylingów.

Mài tā barmā [wyrywając matę z rąk klienta] ab ! sa t ba K wo!

[wyrywając matę z rąk klienta] O nie! Nie znasz jej wartości. Oddawaj!

Harūnà K i, m m! a ā a

nḕ. Ależ proszę pana! Złożenie

oferty nie jest roznieceniem ognia [w buszu] [tj. Złożenie oferty nie jest

zaprzepaszczeniem szans na dalsze negocjacje].

Mài tā barmā a a! , ɗi t air ɗ

He he! No dobrze, jest warta cztery naira.

Harūnà , r s ta w s […] Okej, w takim razie podbijam moją ofertę o osiem szylingów […]

Następne przysłowie z kolei może wypowiedzieć kupujący (w jednej z co najmniej dwóch istniejących wersji oznaczonych poniżej jako „a” i „b”) pod koniec negocjowania ceny towarów, w celu maksymalnego jej obniżenia (akt dyrektywny):

(84) a

I d y r ya tsì ci w r

tam_gdzie chłopiec 3SG.M.CPL.REL znaleźć_coś_szczęśliwym_ przypadkiem muszelka_kauri

a ya i sa ri- t w ⁷⁴

tam 3SG.M.HABIT przewyższać szybkość-GEN myślenie

dosł. ‘Chłopiec szybko przypomina sobie, o miejscu gdzie szczęśliwym przypadkiem podniósł muszelkę kauri⁷⁵’

‘Szybko przypomnisz sobie, gdzie miałeś szczęście znaleźć monetę’

(84) b

I d y r ya tsì ci w r

tam_gdzie chłopiec 3SG.M.CPL.REL znaleźć_coś_szczęśliwym_ przypadkiem muszelka_kauri

y , bē ca z i

dziś jutro tam 3SG.M.FUT szukać

cf. ang. i pol. Przyzwyczaje ie jest dr ą at rą człowie a (Abraham 1962: 886)

74 Użycie tego przysłowia zostało zaobserwowane przez autora osobiście podczas wizyty w Kano w styczniu 2020 r.

75 Pierwszą powszechnie akceptowaną walutą kraju Hausa były muszelki kauri. Są to muszle drobnego ślimaka z rodziny porcelanek o nazwie Cypraea moneta. Mają średnicę do 2,5 cm, zwykle fioletowo lub żółto ubarwione.

Do kraju Hausa przybyły z południa i weszły do obrotu między 1703 a 1731 r. (Aghalino 2002: 86; Piłaszewicz 1995: 78; Smith 1952: 304). Według Kroniki Kano przybyły do tego miasta za panowania Muhammada Sharifa za pośrednictwem państwa Nupe (Karpiński 1996b: 860). Na terenie Nigerii noszone jako ozdoby i używane w grach planszowych (Hingston Quiggin 1949: 83).

97 dosł. ‘Tam, gdzie dzisiaj chłopiec szczęśliwie znalazł muszelkę kauri, tam jutro będzie szukał’.

W ten sposób składa nieformalną obietnicę lojalności. Z punktu widzenia Teorii Aktów Mowy jest to zatem akt illokucyjny komisywny. W zamian za korzystną cenę towaru teraz, klient zobowiązuje się, że w przyszłości będzie kupował u tego samego sprzedawcy.

Z kolei wypowiedzenie karì m a :

(85) ba y t (ta ) t w c ⁷⁶

docenić prezent/gratis.F 3SG.F.CONT względem napiwek

dosł. ‘Docenić prezent adekwatnym napiwkiem’

‘Wysokość napiwku dla przynoszącego prezent (coś darmowego) odzwierciedla to, jak bardzo prezent ten jest doceniony przez obdarowywanego’ (Abraham 1962: 897) pod koniec zawierania transakcji handlowej zmusza sprzedawcę do dorzucenia czegoś małego gratis, za darmo, nawet jedynie „symbolicznie”. Jest to zatem akt perlokucyjny dyrektywny (ukierunkowany na wywołanie reakcji odbiorcy). W zamian kupujący przystaje na cenę uznaną przez obu za korzystną. W przeciwnym wypadku norma kulturowa wymaga, aby sprzedawca podał jakąś dobrą wymówkę.

Liczba zastosowań karì m a w języku potocznym i różnych sytuacjach życia codziennego jest właściwie nieskończona. Przysłowia aktualizują swoje znaczenia w konkretnych kontekstach i mogą pełnić inną funkcję w każdym z tych przypadków. Są aktami mowy. Ich wypowiedzenie oddziałuje na rzeczywistość w jej aspekcie pozajęzykowym i przekłada się na zachowania użytkowników języka.

Kanon stylu języka potocznego, obejmujący adekwatne sytuacyjnie użycie przysłów, został w dużej mierze przeniesiony do języka programów radiowych. Radio było i pozostaje nadal najważniejszym medium w Nigerii (i w Afryce w ogóle), ze względu na bezpłatny, łatwy i powszechny dostęp, a także dlatego, iż nie wymaga od słuchającego umiejętnosci czytania, co jest istotnym czynnikiem w społeczeństwach, w których znaczny odsetek osób pozostaje niepiśmienny. W 2016 r. w Nigerii (wszystkie grupy etniczne) odsetek analfabetyzmu wynosił 40%, a w Republice Nigru aż 81% (Eberhard, Simons i Fenning 2020).

Przysłowia funkcjonują jako nazwy programów radiowych nadawanych z największego miasta Hausa – Kano – na antenie opiniotwórczego Freedom Radio Nigeria, którego można

76 Użycie tego przysłowia zostało zaobserwowane przez autora osobiście podczas wizyty w Kano w styczniu 2020 r.

98 słuchać także za pośrednictwem Internetu (na stronie pod adresem www.freedomradionig.com). Jest to jedna z najczęściej słuchanych i najdłużej działających rozgłośni w Nigerii, nadająca w języku hausa. Poniżej znajduje się przykład wykorzystania jedynie pierwszej części paremii jako tytułu. Drugą część słuchacz musi sobie dopowiedzieć, co przykuwa jego uwagę i dodatnio wpływa na jego zainteresowanie programem:

(86) K w a t /ɗ t ⁷⁷ [j ]

każdy.M pomidorek_koktajlowy czerwony COP.M

dosł. ‘Każdy pomidorek jest czerwony’

cf. pol. Każda (p) isz a swój o o (e ) c wa i (Krzyżanowski 1969-78: I, 298; II, 954).

Powyższe przysłowie stanowi nazwę audycji poświęconej bieżącym wydarzeniom politycznym w Nigerii (Kowane gauta). Przysłowie to, biorąc pod uwagę jego kontekst językowy i pozajęzykowy, a także intencje wyobrażonej osoby używającej go, można odczytać jako ‘wszyscy politycy są tacy sami’ oraz ‘politycy dużo obiecują, ale nie dochowują tych obietnic’. Obrazowanie metaforyczne przysłowia odwołuje się do znajomości cyklu wzrostu gorzkiego pomidorka koktajlowego, który dojrzewając zmienia kolor od zielonego poprzez żółty i pomarańczowy aż po czerwony, ale nie zawsze osiąga pełnię tej barwy.

W rozmowach prowadzonych w językach afrykańskich, przywoływanie jedynie pierwszej części przysłowia, w celu odwołania się do jego wcześniejszej znajomości u odbiorcy, stanowi powszechną praktykę (Finnegan 1970: 388, 390). Zdolność dopowiadania brakującej części przysłów posiadają zwykle rodzimi użytkownicy języka. Osoby używające hausa jako języka drugiego, którego nauczyły się w szkole lub bez formalnej edukacji w tym kierunku, miewają z tym problemy. Bunza (2016: 403) przytacza przykład osób z grupy etnicznej Kataf⁷⁸, które próbując dowieść swojej doskonałej znajomości hausa, zostały poproszone o dokończenie karì m a :

77 W przysłowiu wyrazy te mogą być używane alternatywnie. Desygnatem obydwu jest ‘gorzki pomidorek koktajlowy’ z tym, że wyraz ga t oznacza warzywo w formie suszonej, a ɗ t – świeże ‘mały zielony gorzki pomidor’ (Newman 2007: 53, 72).

78 Jest to hausański egzonim na określenie ludu Atjab [Atyab]. Jego populacja wynosi ok. 259 tys. ludzi.

Posługują się oni językiem tjap [tyap] charakteryzującym się dużą liczbą dialektów. Ten w przeważającej części chrześcijański lud zamieszkuje centralną część północnej Nigerii (Joshua Project, https://joshuaproject.net/people_groups/12565/NI [6.03.2022]).

99 (87) Iy -ruw [fid -d k i]

umiejętność_pływania wyłączać_z_rywalizacji głowa.(ty_sam)

‘The best swimmer is he who swims successfully’ (Bunza 2016: 403) ‘Knowning how to swim is saving life’

‘No knowledge is ever wasted’ (Kirk-Greene 1966: 37, 72) ‘Umiejętność pływania daje ci przewagę’

cf. pol. Wiedza to potę a.

Żaden z zapytanych nie dał poprawnej odpowiedzi fid da kai ‘wyłącza cię z rywalizacji’.

Pierwsza osoba odpowiedziała sai kifi ‘tylko ryba’, druga zaś sai kwaɗo ‘tylko ropucha’.

Bunza (2016: 403) wyjaśnia, że dla osób z tej grupy etnicznej, zwierzęta te stanowią pierwsze i naturalne skojarzenie z umiejętnością doskonałego pływania (iya ruwa), a abstrakcyjne znaczenie przysłowia rozumiane przez Hausańczyków „znacznie wykracza poza wyobrażenia osób z zewnątrz, które nauczyły się hausa na rynku, czy na boisku grając w piłkę nożną”.

Używanie jedynie początkowej części przysłowia, zwłaszcza jako tytułu (np. programu radiowego, filmu, książki) lub nagłówka (np. w prasie lub w Internecie) jest znana w wielu językach świata (Konstantinova 2015: 286-287). Tytuł „stanowi rodzaj magnesu dla odbiorcy, przewodnika, wydobywającego na światło dzienne główną myśl tekstu” (Wójcicka 2018:

152). Jak wskazuje badaczka (2018: 150-151), przysłowia w funkcji tytułów tekstów (w szerokim rozumieniu) odsyłają czytelnika zarówno do treści samego teksu, jak i innych tekstów kultury (gł. bajek, ludowych opowieści) oraz sytuacji znanych z rzeczywistości pozajęzykowej i ukierunkowują jego odbiór (pełnią więc funkcje kontekstualizacyjną i makrotekstualną) (Wójcicka 2018: 165-168). Cechy formalne przysłów hausa, takie jak, m.in.

dwuczłonowa zbalansowana postać leksykalna, zwięzłość, rytm i rym czynią z nich doskonałe tworzywo dla tytułów. Karì m a świetnie pełnią właściwe tytułom funkcje indykatywne (streszczanie najważniejszej wiadomości lub tezy) i ikoniczne (oparte na dostrzeganym przez czytelnika metaforycznym podobieństwie tytułu i tekstu) (Wójcicka 2018: 156, 160-161, 170).

Poniżej znajduje się paremia, którą zastosowano w wersji skróconej, przyjmując za tytuł programu porannego jedynie pierwszą jej część:

(88) I d ra- , s a a ⁷⁹

tam_gdzie dzień.GEN-twój 2SG.M.SBJV pić oglądanie

79 Za pomoc w zrozumieniu sensu tego przysłowia i przetłumaczeniu go dziękuję dr. Jibrilowi Shu’aibu Adamu z Katedry Języków Nigerii Uniwersytetu Bayero w Kano, Nigeria.

100 dosł. ‘Tam, gdzie twój dzień, tam się naoglądasz’

‘Póki twoje życie będzie trwać, będziesz widywać wiele [zaskakujących rzeczy]’

cf. pol. Życie ie przestaje ( o oś) zas a iwać.

Innym przykładem tytułu odnoszącego się do zawartości audycji, którą jest krytyczna analiza bieżących wydarzeń politycznych i komentarz do nich, jest paremia (tym razem w pełnej, a nie skróconej formie), którą odczytuje się jako ‘bywa tak, że mówiąc, ludzie sami dostarczają dowodów swojej winy’ (Abraham 1962: 945):

(89) (ya) y a w y ⁸⁰

usta.M 3SG.M.HABIT ciąć kark

dosł. ‘Usta zwykle przecinają kark’

‘(Swoimi) słowami można poderżnąć (sobie) gardło’

cf. pol. Kto wie e ada, te się wy ada (Krzyżanowski 1969-78: I, 589) Kto mówi, co wie, swyc wi się dowie

Kto siła mówi, te się wymówi (wygada) (Krzyżanowski 1969-78: II, 535).

Z kolei seria rozmów na tematy religijne przeprowadzonych z uczonym muzułmańskim (hau. m l m) szejkiem Aminu Ibrahimem Daurawą nosi tytuł: mbay mab ɗi i ìm

‘Pytanie jest kluczem do wiedzy’, co jest zmodyfikowanym karì m a (antyprzysłowiem)⁸¹ o brzmieniu:

(90) iy mab ɗi- i ìm

podróżowanie klucz-GEN wiedza

‘Podróżowanie jest kluczem [do] wiedzy’

cf. pol. Podróże ształcą

Podróż ie t czy, ecz roz m czy (Krzyżanowski 1969-78: II, 986).

W odniesienu głównie do materiału języków europejskich, zaobserwowano że w mass mediach różnego rodzaje modyfikacje przysłów napotykane są częściej niż ich wersje słownikowe, czego źródła upatruje się w kreatywnej naturze dyskursu medialnego i jego innowacyjności (Konstantinova 2015: 278-279). Użwanie przysłów hausa na antenie radiowej jest naturalną konsekwencją rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw Afryki Zachodniej w jego aspekcie komunikacyjnym i stanowiło spontaniczną adaptację normy języka mówionego do

80 Alternatywna wersja tego przysłowia brzmi: s y a w y ‘Usta są tym, co przecina kark’ (Abraham 1962: 945).

81 Antyprzysłowia są „nowymi przysłowiami” stworzonymi na bazie „przysłów tradycyjnych”. Używają elementów pierwowzoru, ale wyrażają inne, niezwiązane z nim znaczenie (Konstantinova 2015: 283).

101 możliwości technicznych nowego medium. Podobny proces zaszedł wraz z pojawieniem się telewizji, a później nośników cyfrowych CD i DVD oraz internetu.

Przysłowia, a wraz z nimi elementy mowy potocznej, zostały przeniesione do dialogów filmowych i stały się charakterystyczną cechą sztuki audio-wizulanej hausa. Użycie przysłów można zaobserować w filmach należących do głównego nurtu Kannywood⁸², tj. filmach obyczajowych: kulturowo osadzonych dramatach miłosnych oraz romansach, np. w filmie pt.

M t w r a rē ‘śmierć małżeństwa’ w reżyserii Fauziyyi D. Suleman z 2017 roku. Główna bohaterka – młoda kobieta, matka dwojga dzieci, imieniem Rahma – po tym jak otrzymuje list rozwodowy od swojego męża Abbasa, prowadzi następujący dialog ze swoją matką, do której, zgodnie z oczekiwaną kulturową normą zachowania, natychmiast udała się po pomoc i pociechę:

mówiący oryginalny tekst hausa polski przekład

Ràhma ‘imię żeńskie’ A’a ab ! b d yi mas , ajìy Kaw i ras ì m t c ē irì a maz . I za w i y samē aw i y r zazz ì Ga i b s ba y r z ì ya ambat s a d rs ē ya s ē

N m ya t ta z to m t d ya b s t z ra s i y yi wa b

Naprawdę! Nic mu nie zrobiłam, proszę mamy. To

zwyczajny brak

przyzwoitości, jak to bywa u mężczyzn.

Siedziałam w salonie, to znaczy: tam mnie zastał.

Wtem ni z tego ni z owego zaczął mnie obrażać. Gdy zobaczył, że nie zwracam na niego uwagi, wspomniał twoje imię i obraził ciebie. A na koniec wręczył mi list rozwodowy.

Wydedukowałam, że kobiety za którymi się ugania, namówiły go, żeby to zrobił.

Uwar Ràhma ‘matka Rahmy’ Nēma m t , ma?

La ē, Abb s. b s ar d ēma m t ?

La ē, wa yarô y yi w t mm du wand a c uwō d mū, m ā ya shā⁸³ D ya m a I z w .

Nawet łazi za kobietami?

Doprawdy, Abbas [imię męża]. Aż do tego doszło, żeś stał się kasanową?

Naprawdę ten chłopak zrobił głupstwo. Ale każdy kto zjadł z nami uwō, spożył także sos do niego. Już ja z nim pogadam. Zaraz wracam.

(Suleman 2017: 5m55s-6m36s)

82 Jest to określenie przemysłu kinematograficznego hausa. Ukute na wzór nazwy Hollywood, w której początkową część zastąpiono nazwą miasta Kano.

83 Za wskazanie mi tego przykładu użycia przysłowia oraz pomoc w sporządzeniu transkrypcji fragmentu dialogu filmowego dziękuję dr Izabeli Will z Katedry Języków i Kultur Afryki UW.

102 Jest to stereotypowa scena rozmowy matki z córką na temat jej kłopotów małżeńskich, która często stanowi punkt zwrotny fabuły filmów hausa. Nie wierząc w niegodziwość zięcia, matka potępia zięcia przysłowiem (wytłuszczone w tekście powyżej):

(91) a D wa d ya ci t w d m , miy ya s

każdy ten_kto.M 3SG.M.CPL.REL jeść t w z nami sos 3SG.M.CPL.REL pić

dosł. ‘Każdy kto zjadł z nami t w , spożył także sos’

‘On się w końcu doigra’

por. pol. Przyszła rys a a Matys a (Kłosińska 2010: 110).

Stanowi ono wyraz jej oburzenia zaistniałą niesprawiedliwością wobec córki i jednocześnie negatywną ocenę postawy zięcia oraz przekonanie o czekającej go karze. W tym kontekście matka powórzy tę paremię jeszcze dwukrotnie (Suleman 2017: 8m11s, 9m06s). W słownikach powyższe karì m a odnotowane jest także w innej postaci leksykalnej i tłumaczone bezkontekstowo:

(91) b K w ya ci t w d s , miy ya s

każdy 3SG.M.CPL.REL jeść t w z on miy 3SG.M.CPL.REL pić

dosł. ‘Kto zjadł z nim t w , [musiał też] wypić [tj. zjeść] sos’

‘He’s a tough customer’ (Abraham 1962: 793)

cf. pol. Kto zjadł mięso, iec zje i ości (Krzyżanowski 1969-78: II, 469).

Znana z języka potocznego, radia i literatury praktyka użycia przysłów (w ich skróconej formie) jako tytułów, często stosowana jest także przez filmowców. Wiele hausańskich produkcji zatytułowano w sposób znaczący przy użyciu paremii, np.

(92) barma-r y [d - a naɗ t ]

mata-GEN wstyd w_przypływie_szaleństwa IMPERS.HABIT zwijać ją

dosł. ‘Matę wstydu zwija się w przypływie szaleństwa’

‘Teraz (czyjś) zły uczynek wyszedł na jaw’ (Abraham 1962: 833; Yunusa 1977: 48) cf. pol. Oliwa sprawiedliwa – zawsze na wierzc wypływa (Kłosińska 2010: 136).

103 Powyższego przysłowia użyto jako tytułu filmu⁸⁴ w reżyserii A. A. Sharifa Garby z 2020 roku, który opowiada o pełnych dramatycznych zwrotów akcji miłosnych perypetiach bohaterów (Garba 2020).

Innym przykładem jest tytuł serialu w reżyserii S. Lafazee, zamieszczanego od 2019 r. na YouTube’ie, który przedstawia różne sytuacje związene z randkowaniem i uczuciami w relacjach damsko-męskich (Lafazee 2019):

(93) L b r ì-n z cìy [ t mbayi s ]

opowieść-GEN serce IMPERS.SBJV pytać-DO twarz

‘O historię serca pyta się twarz’

cf. pol. warz łac o wy rzy, co się w serc b rzy (kurzy)

Widać j ż z twarzy, co się w serc warzy (Krzyżanowski 1969-78: III, 553).]

W dokumencie Kulturowe i dyskursywne cechy przysłów języka hausa w perspektywie porównawczej (Stron 91-103)