Używanie przysłów hausa w dyskursie religijnym

136 4.2.2.5 Wnioski

Powyższa analiza wykazała, że przysłowia hausa w prasie, na mocy swoich znaczeń tesktowych i reprezentacyjnych, pełnią funkcje pragmatyczne, takie jak budowanie struktur retorycznych, apelowanie do czytelników o określone zachowanie oraz współtworzenie rysunków satyrycznych. Zademonostrowano, że przysłowia hausa pojawiają się jako nagłówki i podsumowania; służą jako figury retoryczne, argumenty i środki stylistyczne.

Przysłowia hausa są częścią kultury popularnej. W tekstach medialnych są często wykorzystywane twórczo i mogą występować po sobie (ang. clustering). Są zakotwiczone w sytuacjach i wydarzeniach pozajęzykowych na arenie politycznej. Bywają argumentami w dyskursie politycznym, elementami apelu politycznego oraz satyry politycznej. Mogą też służyć do nawoływania do uczciwości wyborczej (jest to swoisty przejaw funkcji dydaktycznej (oddziaływania społecznego) przysłów w dyskursie politycznym).

W politycznych tekstach prasowych związanych z tematyką wyborów często używanym przysłowiem jest b d m t m y s s z i ìrb ‘Co zasiejesz, to i żąć będziesz’i jego modyfikacje. W paremii tej zawarta jest metafora KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW TO NASTĘPSTWA DZIAŁANIA, która jest rozwinięciem metafory pojęciowej ŻYCIE TO KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW w języku hausa (zob. sekcja 2.2.1.3).

Wskazuje to, że w hausańskim JOS WYBORY (i w ogóle POLITYKA) są interpretowane w kategoriach konsekwencji ludzkich działań, czyli inaczej mówiąc sytuują się w toposie konsekwencji. W odniesieniu do przesłania ciągu metaforycznego (ŻYCIE TO) KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW TO NASTĘPSTWADZIAŁANIA można stwierdzić, że akt polityczny jakim są WYBORY kreuje określony wzór zachowań społecznych, oparty na aktywnym działaniu, a użyte w odpowiednim kontekście przysłowia wspierają tę narację.

137 religijnym w obrębie danego emiratu. Szczególnie dobrze pokazuje to przykład pełniącego formalne zwierzchnictwo nad wszystkimi emiratami Hausa, sułtana Sokoto, który nosi tytuł sarkin M s lm ‘władca muzułmanów’. W dzisiejszej Nigerii bycie muzułmaninem stanowi element tożsamości i jest niemal synonimiczne z identifkacją etniczną Hausa oraz Fulani (Adamu 1976: 5).

Rodzimym wyrazem kodującym pojęcie BÓG jest ba ijì, jednakże w przysłowiach występuje on znacznie rzadziej niż zapożyczony z języka arabskiego wyraz A . Pojęcie BOGA zajmuje centralne miejsce w JOS Hausa, a kodujący je wyraz A ma status słowa-klucza kultury. Wysoka frekwencja tego wyrazu w przysłowiach (zob. sekcja 2.1.1, paragraf: A h‘Bóg’) wynika ze znaczenia religii muzułmańskiej w życiu społeczeństwa Hausa. Ze względu na obecność wyrazów A oraz (rzadziej) ba ijì w swojej treści, znaczna liczba przysłów zaliczona może zostać do domeny religii i na tej podstawie interpretowane mogą być one jako część dyskursu religijnego hausa w jego wymiarze kulturowym. Karì m a z tej grupy pozwalają na opisanie, z zastosowaniem aparatu lingwistyki kognitywnej, wycinka JOS Hausa, obejmującego niektóre przekonania religijne, wyobrażenia o Bogu i jego relacjach z ludźmi (zob. Zając 2018c), np.

(117) Alkam bis d ts , All h shik n¹⁰⁰ b shì ruw

zboże.M na kamień Bóg 3SG.M.HABIT dawać mu woda

dosł. ‘Zboże na kamieniach – Bóg zwykle daje mu wodę’

‘Bóg daje wodę zbożu, [aby wykiełkowało] na kamieniu.’

Sens powyższego przysłowia zawiera się w przekonaniu, że Bóg jest wszystkim, czego potrzebuje człowiek do życia (i osiągnięcia sukcesu). Porzekadło to może być użyte, aby wyrazić przekonanie, że komuś powodzi się w życiu (Abraham 1962: 23).

Niektóre przysłowia hausa wprost odwołują się do pojęć należących do eschatologii muzułmańskiej, np.

(118) W t d ja duk na All h nē, m i s ɓ y ji w ’az

ogień i raj wszystko GEN.PL Bóg.MCOP.M POSS bluźnierstwo 3SG.M.CPL słyszeć kazanie

‘Piekło i raj należą do Boga – wichrzyciel usłyszał kazanie.’

To powiedzenie odnosi się do pojęcia wut ‘ogień’, metaforycznie nazywającego piekło (por. pol. ogień piekielny) oraz ljann ‘raj’. Zgodnie z muzułmańskimi przekonaniami to,

100 Dialektalna forma zaimka aspektowo-osobowego ya .

138 gdzie trafi dusza człowieka po śmierci zależy od osądu Boga. Przysłowie uczy, że należy być tego świadomym (nie być jak wichrzyciel, ktory dowiaduje się o tym oczywistym fakcie dopiero na kazaniu).

Przywódcy, uczeni i edukatorzy religijni w kraju Hausa, zwani m l mai, l. poj. m l m

‘nauczyciel’¹⁰¹ lub shaihunai (s ai), l. poj. shaih / s ai (s ē ) ‘szejk, szajch’¹⁰² cieszą się dużym szacunkiem, a ich opinie na różne tematy znacząco wpływają na toczący się dyskurs. Uczeni muzułmańscy, przebywający na dworach władców, odgrywali ważną rolę w życiu religijnym, politycznym i kulturalnym miast-państw Hausa już od XV w. Ceniono ich przede wszystkim za znajomość języka arabskiego i zapisanych w nim ksiąg; umiejętność ich cytowania i porównywania ich treści (Piłaszewicz 1983: 63). Ze względu na swoją pozycję i poważanie jakim się cieszą, współcześni liderzy religijnii niejednokrotnie zabierają głos za pośrednictwem mediów, m.in. w sprawach społecznych i politycznych. Głoszone przez nich poglądy oraz ich sympatie polityczne kształtują nastroje społeczne i znajdują odzwierciedlenie w życiu politycznym kraju, gdyż przekładają się na poparcie dla określonych opcji politycznych, czy konkretnych polityków. Przywódcy i uczeni religijni posługują się specyficznym rejestrem języka, który nosi znamiona powagi i patosu, ale jednocześnie stara się być bezpośredni i wystarczająco nieskomplikowany, aby rozumieli go wszyscy. Ta konwencja językowa przewiduje liczne odwołania do argumentów językowych w postaci cytatów i trawestacji z Koranu oraz hadisów¹⁰³, a także arì m a , które traktowane są w tym kontekście jako bezstronnie sformułowane, obiektywne mądrości, pozostające w zgodzie z nauką moralną islamu, np. poniżej przysłowie zostało zacytowane w odniesieniu do wyborów prezydenckich w Nigerii, w wypowiedzi autorytetu religijnego jakim jest szajch Bala Lau:

Dama s i s aba ci tsare addi i e da m t ci a da ji i a da wa wa war a da zama a iya Ida a samu wa da zai yi ma a wa a , o bai ba a omai ba, a zaɓe s i domi Hausawa sun ce zaman lafiya ya zama ɗan sar .

(„Wywiad z szajchem…” 2019: 9)

101 Jest to zapożyczenie z arabskiego, od wyrazu m ῾a im ‘nauczyciel’.

102 Jest to zapożyczenie z arabskiego, od wyrazu šayẖ ‘starzec, osoba; która zapamietała cały Koran’

103 Opowieści o życiu Proroka Muhammada (arab. ’aḥ d ṯ, l. poj. ḥad ṯ). Stanowią one zestaw porad życiowych i wykładnię reguł postępowania w określonych sytuacjach, opartą na precedensach w postaci wydarzeń z życia Proroka Muhammada oraz jego wypowiedzi.

139

‘Przywództwo daje możliwość zadbania (strzeżenia) religii, twojej godności, twojego ciała, twojego umysłu i spokojnego życia. Jeśli znajdziesz tego, kto ci to zapewni, nawet jeśli nic ci nie da, wybierz go, ponieważ Hausańczycy powiadają: spokojne życie jest lepsze niż bycie synem władcy.’

(119) Zama-n l fiy y fi zam ɗa-n sark pozostawanie.M-GEN zdrowie 3SG.M.CPL przewyższać pozostawanie syn-GEN emir

‘Spokojne życie (życie w pokoju) jest lepsze niż bycie synem władcy’.

Używanie przysłów może nosić znamiona manipulacji, szczególnie tam, gdzie na dyskurs religijny nakłada się dyskurs polityczny¹⁰⁴. Szajch Bala Lau w wywiadzie dla gazety

„Aminiya” użył przysłowia Zama iy y i zam ɗa sar , aby w wsposób niebezpośredni wskazać swój wybór w nadchodzących wyborach na prezydenta Nigerii. Czas ukazania się wywiadu oraz poprzedzająca je część wypowiedzi w oczywisty sposób osadza ją w tym kontekście. Chociaż nie zostaje wymienione nazwisko żadnego z kandydatów, można zrozumieć, że autorytet religijny zachęca do głosowania na obecnego prezydenta Muhammadu Buhariego, który ubiega się o reelekcję. Zama iy ‘spokojne życie’ to w tym wypadku brak zmiany przywódcy. Zmiana na pozycji lidera, mimo szczerych zamiarów kandydata do spełnienia obietnic wyborczych, mogłaby bowiem wywołać nieprzewidywalny chaos w kraju.

Ważną część dyskursu religijnego hausa stanowi twórczość poetycka, która historycznie dała początek całej literaturze pisanej w tym języku i rozwijana była w sposób zamierzony w separacji od ludowej poezji ustnej (uznawanej za „pogańską” i frywolną). Za głównych prekursorów poezji (religijnej) hausa uznaje się przywódców dżihadu fulańskiego (1804-1808) Usmana ɗan Foɗio i jego brata Abdullahiego, którzy pozostawili po sobie setki utworów w językach arabskim, hausa i fulfulde. Ich znaczna część miała służyć propagowaniu idei dżihadu i muzułmańskiego kalifatu w tej części Afryki (Piłaszewicz 1983:

76-79). Utwory o tematyce muzułmańskiej dawniej, ale także i dziś pozostają w obiegu głównie w postaci kopii manuskryptów zapisanych ręcznie przy użyciu zmodyfikowanego pisma arabskiego ( j mi). Poezja religijna obejmuje kilka gatunków, które wyróżniane są na podstawie kryterium treści utworów, a przysłowia odnaleźć można w każdym z nich, m.in.

w i f r ill l ¹⁰⁵ ‘poematy o obowiązkach religijnych’ lub w i t uh d ¹⁰⁶ ‘poematy

104 Na temat (politycznie zorientowanych) manipulacji w muzułmańskich kazaniach w języku joruba w mieście Ilorin (Nigeria) zob. Abdussalam i Abdussalam (2016).

105 L.poj. r i od arab. arḍ / ar ḍa ‘obowiązek religijny’.

106 Od arab. tawḥ d ‘jedynobóstwo’.

140 teologiczne’. Jednakże najpopularniejszym gatunkiem są w i w ’az ¹⁰⁷ ‘poematy kaznodziejskie’, w których odnaleźć można motyw t na mutuw ‘myśl o śmierci’

analogiczny do średniowieczncznego europejskiego memento mori (Piłaszewicz 1983: 80-115). Adamu (2019), biorąc pod uwagę treść porzekadeł, wyróżnił dziesięć funkcji arì m a w utworach poetyckich hausa. Wśród nich najważniejsze są te związane z dyskursem religijnym, który nakłada się na dyskurs polityczny i łączący się z nim w specyficzny dla socjosfery Hausa sposób. Funkcje przysłów należących do tej domeny są dwóch rodzajów. Po pierwsze przysłowia mogą pełnić fukcje moralizatorskie i pouczające, stanowiąc rady lub ostrzeżenia (przestrogi), co stanowi funkcję przeniesioną z języka potocznego, np.

(120) In z - aɗ , ɗi¹⁰⁸ as iy | Kome taka ja maka k -biya

jeśli FUT-2SG.M powiedzieć powiedzieć.IMPER prawda | jakikolwiek twoje ciągnąć tobie zapłacisz

‘Jeśli powiesz, powiedz prawdę’ | Coś na siebie ściągnął, to zapłacisz’

(Sa’adu Zungur Arewa Jumhuriya ko mulukiya [Pół oc – rep b i a czy ró estwo], wers 1; za Ɗan’Iya 1997: 57).

Po drugie zaś, co charakterystyczne dla dyskursu religijnego, przysłowia mogą służyć przekazywaniu prawd eschatologicznych, takich jak wyrażanie nieuchronności śmierci, np.

Ranar mutuwa ba buduri Dan ba batun dabo bare sihiri Kuma babu batun ina uzuri Ba mai maganar muna sihiri Mai doki ga shi kan kuturi

(Gashuwa b. d. w. Wa ar abari [Pieśń robowa] Adamu 2019: 239)

Nie ma miejsca na pierwszą miłość męża w dniu śmierci Czy z pomocą białej, czy czarnej magii

Nie ma wymówki

Nikt nam nie rzuci zaklęcia

Jeżdziec oto [znalazł się] na zadzie [konia]

(za ang. tłum. Adamu 2019: 239)

107 Od arab. wa῾ẓ ‘kaznodziejstwo, wygłaszanie kazań’.

108 W tym arì m a obecne jest powtórzenie i gra słów oparta na strukturze tonalnej hausa, cf. faɗ [H-L]

‘powiedzieć’ i ( ) ɗi [L-H]‘powiedz (M)’.

141 W powyższym fragmencie poteta użył nieznacznie zmodyfikowanej wersji poniższego przysłowia:

(121) M i -d y m kut r

posiadacz_konia.M 3SG.M.CPL wrócić zad

dosł. ‘Jeździec zsunął się na zad [konia]’

‘Wszystko przeminija i odchodzi’

cf. łac. Sic transit gloria mundi.

Drugą funkcją z tej grupy jest krzewienie wiary w przeznaczenie każdego człowieka, np.

w muzułmańskim pamflecie politycznym (w r sìy s dosł. ‘pieśń polityczna’) użyto przysłowia:

(122) Z kar -n d A y n f d c r

kogut-DEF PREP.REL Bóg 3SG.M.CPL mieć_na_myśli z pianie

an m z r a sh h sai y yi

IMPERS.CONT kocur IMPERS.CONT jastrząb PTCL 3SG.SBJV robić

‘Kogut, [co do] którego Bóg postanowił, że zapieje – [choćby] był sobie kocur [albo] jastrząb – nic, tylko to zrobi’

‘Co Bóg zdecydował, to się stanie’.

Poniżej znajduje się fragment utworu zawierający rymującą się, poetycko przeformułowaną wersję paremii zacytowanej powyżej:

Ɗan za aran da za sh cara Shaho ba shi kai masa bara Ko ya kawo sai dai kora Allah yai nufinsa da tsira Gaggafa ba zai kama ba

(Musa Madugu. 1979. Allah ka ba mu aminci [ oże daj am po ój] za Adamu 2019: 239-240)

Kogucika, który będzie piał Jastrząb nie obierze za cel

A nawet gdyby obrał [go za cel], tylko go przepłoszy Bóg przeznaczył mu ocalenie

Orzeł nie złapie [go również]

(za ang. tłum. Adamu 2019: 240)

142 Powyższy utwór powstał po wyborze Shehu Shagariego na prezydenta Nigerii w 1979 r., ale przed jego zaprzysiężeniem. Poeta wyraził za pomocą pseudoprzysłowia przekonanie o tym, że ono nastąpi, nawet gdyby wystąpiły niesprzyjające okoliczności. Odwołał się przy tym do argumentu religijnego, tj. do muzułmańskiej wiary w przeznaczenie, co dodatkowo wyjaśnione jest w wersie Allah yai nufinsa da tsira ‘Bóg przeznaczył mu ocalenie’.

4.3.1 Wnioski

Pojęcie BOGA zajmuje centralne miejsce w JOS Hausa, a kodujący je wyraz A ma status słowa-klucza kultury. W społeczeństwie Hausa idea Boga silnie łączy się z ideą władzy, a życie religijne z życiem politycznym.

Przywódcy i uczeni religijni cieszą się ogromnym poważaniem, co po cześci znajduje swoje uzasadnienie historyczne. Uczeni muzułmańscy odgrywali ważną rolę w życiu religijnym, politycznym i kulturalnym miast-państw Hausa już od XV w., a XIX-wieczni przywódcy fulańskiego dżihadu, za pośrednictwem swoich dzieł literackich, do dziś staniowią autorytety polityczne i religine.

Liderzy muzułmańscy Hausa posługują się konwencją językową, która przewiduje liczne odwołania do argumentów językowych, także w postaci arì m a . W tym kontekście postrzegane są jako bezstronnie sformułowane, obiektywne mądrości, pozostające w zgodzie z nauką moralną islamu. Przysłowia wykorzystywane są w kazaniach jako parafrazy wersetów Koranu lub służą komentowaniu jego treści, a ich główna funkcja to argumentowanie słuszności głoszonych przez autorytety religijne poglądów. Mogą one stanowić w ich ustach narzędzie manipulacji, szczególnie tam, gdzie dyskurs religijny nakłada się na dyskurs polityczny.

Walory estetyczne i artystyczne przysłów wykorzystywane są w poezji muzułmańskiej, która stanowi tradycyjnie ważne medium kształtujące dyskurs religijny i stykający się z nim dyskurs polityczny. Karì m a służą w niej także wyrażaniu treści eschatologicznych:

napominaniu i ostrzeganiu wiernych przed konsekwencjami popełniania grzechów.