Rozdział 4. Przysłowia hausa w różnych typach dyskursu
5. Zakończenie
Analiza danych językowych hausa zawierających przysłowia, pochodzących z języka mówionego (w odwołaniu do fragmentów dialogów filmowych, podręczników, opracowań naukowych oraz konsultacji ze specjalistami i rodzimymi użytkownikami hausa), tekstów literackich i prasowych (gazety i serwisy internetowe) oraz z artykułów naukowych, objęła cztery poziomy: kulturowy, pragmatyczny, dyskursywny i porównawczy. Zakończenie niniejszej pracy stanowi syntezę wniosków dotyczących każdego z nich.
W języku hausa przysłowia określane są terminem arì m a , który można przełożyć dosłownie jako ‘zagięcie mowy’. Jedna z możliwych interpretacji kognitywnych tego wyrażnia to metonimia: MOWA ZA UBRANIE. Wskazuje na to zestawienie w relacji dopełniaczowej pojęcia ZAGIĘCIE (kodowanego przez wyraz ar ‘fałda, plisa, zagięcie, złożenie’) związanego kontekstowo z domeną UBRAŃ, z pojęciem MOWY (m a ).
Metonimiczne rozumienie pojęcia arì m a wskazuje jako najważniejszą jego cechę niedosłowność i konieczność interpretacji (ZAGIĘCIE MOWY = MOWA Z UKRYTĄ TREŚCIĄ).
Znaczenie przysłów jest „dwustopniowe”, gdyż może mieć różne interpretacje w zależności od kontekstu i to pomimo, że nie wszystkie przysłowia zawierają metafory. Od strony formalnej, stylistycznej i pragmatycznej arì m a przypominają paremie w innych językach, którym badacze przypisują cechy właściwe leksemom, zdaniom, utartym zwrotom, kolokacjom, tekstom i cytatom. Różnice w sposobie rozumienia i objaśniania terminu przysłowie wynikają często z uwarunkowań językowych i kulturowych. Karì m a są bowiem kulturowymi odpowiednikami przysłów w innych językach i wpisują się w ramy uniwersalnego rozumienia tego terminu.
Rodzimi badacze hausa postrzegają przysłowia przede wszystkim przez pryzmat ich przekazu oraz praktycznego zastosowania. Nadawca używa ich zakładając, że odbiorca rozpozna je i zinterpretuje w określony (właściwy) sposób. Przekaz przysłów jest rozumiany w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Pozwala to na stosowanie przysłów w strategii komunikacji pośredniej. Karì m a używane jako „anonimowe cytaty” służą unikaniu konfrontacji i natychmiastowej odpowiedzialności za wypowiedziane słowa (jest to szczególnie ważne w dyskursie potocznym i politycznym). Umiejętność wykorzystania tej właściwości arì m a jest uważana w kulturze Hausa za przejaw inteligencji i dowód biegłości w sztuce retoryki, którą określa się terminem aza c ‘elokwencja’. Przysłowia hausa są cenionym środkiem ekspresji używanym przez poetów, pisarzy, śpiewaków, a także
155 polityków oraz kaznodziejów. W odróżnieniu od języków europejskich, w których przysłowia są dziś elementami mowy potocznej – ewentualnie cytowanej w wypowiedzi z innego rejestru – w języku hausa stanowią one konwencjonalną część zarówno potocznej, jak i literackiej normy języka. Znajmość przysłów przez daną osobę wskazuje na jej szacunek do rodzimej kultury i poszanowanie tradycyjnych wartości. Świadomość istnienia tego kodu kulturowego pozwala zrozumieć, dlaczego arì m a używane są tak często w różnych typach wypowiedzi, podczas gdy autorzy tych samych gatunków tekstów w językach europejskich (polskim) zwykle stronią od używania paremii.
Rodzimi badacze Hausa wskazują na ważną rolę tradycji ustnej w przekazywaniu przysłów następnym pokoleniom. Ludowe opowieści, pogawędki i przyśpiewki są częstymi źródłem przysłów. Część badaczy podziela opinię, że arì m a jako osobny gatunek rozwinęło się na bazie innych gatunków oratury: ir r ‘epitet pochwalny, motto’ oraz t ē ‘tradycyjny zaśpiew pochwalny’. Te z kolei powstały na najwcześniejszym etapie rozwoju społeczeństwa Hausa, w którym dominującym zajęciem mężczyzn było polowanie, i służyły opiewaniu dokonań oraz cech fizycznych i psychicznych myśliwych. Przysłowia hausa mają zatem swój początek „w życiu społeczności”. Pomimo tego, że przysłowia hausa wywodzą się historycznie z ustnych form językowych związanych z zajęciami wykonywanymi przez mężczyzn, autorstwo największej liczby przysłów hausa badacze przypisują kobietom, lubującym się w językowych przepychankach, podczas których starają się zaimponować swoim kunsztem słowa. W dalszej kolejności tworzeniem przysłów zajmują się mar , czyli uliczni ‘żebracy-śpiewacy’ oraz ’ya da d , których przyrównać można do tzw. drag queens w kulturze zachodniej.
W konwersacji przysłowia są zwykle kompletnymi wypowiedziami, niezależnymi składniowo od otaczającego ich dyskursu, które mogą być interpretowane jako (niebezpośrednie) akty mowy w zdarzeniu komunikacyjnym. Przysłowia są gotowymi, skończonymi zdaniami, co czyni z nich minimalne teksty. Często wplatane są w treść dłuższego tekstu (w tym tekstów literackich) jako gotowa fraza lub cytat. W identyfikacji przysłów pomagają niekiedy różnego typu sposoby wyróżniania ich w tekście, czy to typograficzne (np. pogrubienie, kursywa), czy też językowe (używanie zwrotów wprowadzających, klamr (ang. bracketing), ramowanie (ang. framing). W języku hausa często stosowane w tym celu zwroty to, np. a cêw ‘mówi się…’, s w (dai) (s ) cêw …
‘Hausańczycy (zaś) mówią...’, s w s cê ‘Hausańczycy powiadali…’, …
‘naprawdę…’.
156 Umiejętność rozpoznawania i poprawnego interpretowania przysłów w dyskursie wpływa na jego rozumienie przez użytkowników języka. Opisuje ją wskaźnik zwany minimum paremiologicznym. Na podstawie przeprowadzonych badań, szacuję, że dla języka hausa jest on duży. Oznacza to, że przeciętny dorosły użytkownik hausa powinien rozpoznawać i właściwie interpretować kilkaset przysłów, aby być w stanie rozumieć otaczające go dyskursy.
Przysłowia interpretowane mogą być jako ,,martwe metafory" (dead metaphors), czyli takie, które zostały uprzednio odczytane w kontekście danej kultury, a ich zasadniczne znaczenie jest niezmienne i silnie kojarzone z użytą do jego wyrażenia leksyką.
Odkodowywanie przysłów w określonym kontekście (dyskursie) jest procesem kognitywnym, w którym koncept przysłowia (domena docelowa zawartej w przysłowiu metafory) rozumiany jest w kategoriach treści leksykalnej przysłowia (domeny źródłowej). Kulturowe ramy przysłów, konstruowane na poziomie leksykalnym m.in. przez kulturemy i słowa kluczowe, odgrywają naczelną rolę w rozumieniu i interpretowaniu przysłów. Głównymi wykładnikami domeny źródłowej przysłów hausa (interpretowanych jako metafory pojęciowe) są zatem słowa-klucze, które wskazują także na przynależność tematyczną paremii. Ustalenie listy słów-kluczy kultury Hausa występujących w przysłowiach pozwoliło na opracowanie systemu kategorii tematycznych (obejmujących dziewięć grup przysłów). Ich nazwy sformułowane są w sposób ogólnikowy, dzięki czemu ich liczba jest stosunkowo niewielka, jednocześnie jednak, jak wierzę, obejmują one swoim zakresem wszystkie przysłowia hausa:
(I) warunki geograficzno-przyrodnicze (II) religia
(III) uwarunkowania cywilizacyjne (IV) organizacja społeczna
(V) zwyczaje i wierzenia
(VI) uczucia, cechy, stany emocjonalne i doświadczenia (VII) części ciała i zdolności umysłowe człowieka (VIII) jedzenie
(IX) system wartości.
Badanie języka z zastosowaniem modelu słów-kluczy, poza tym, że jest on użytecznym narzędziem służącym kategoryzacji i grupowaniu różnych jednostek języka ze względu na obecność relewantnych kulturowo pojęć, dostarcza dowodów na różnice i podobieństwa między kulturami. Wnioski dotyczące JOS Hausa, wysnute na podstawie
157 analizy przysłów, dotyczą przede wszystkim kodu kulturowego zawartego w ich leksyce, rozumianego jako niejawny system słów, symboli lub zachowań, które używane są do przekazywania wiadomości zrozumiałych w określonych kontekstach przez konkretną grupę ludzi. Kody kulturowe obecne w przysłowiach hausa mogą podlegać różnym sposobom interpretacji, która obywa się de facto poprzez każdorazową (re)analizę ich struktury metaforycznej. Stanowi ona jednak tylko ich opcjonalną cechę. Istnieje bowiem wiele przysłów niemetaforycznych (niefiguratywnych), które są rozumiane słowo po słowie (dosłownie). Koncepty przysłów nie zawierających metafor ukształtowane są za pomocą samego języka i / lub oparte na okolicznościach nie wymagających udziału wyobraźni pozajęzykowej. Z punktu widzenia teorii metafory pojęciowej, w takich paremiach dochodzi do nakładania się ich domeny źródłowej i docelowej.
Porównanie przysłów hausa z ich semantycznymi odpowiednikami z języka polskiego potwierdziło, że reprezentują one w równym stopniu uniwersalne domeny docelowe, ale ich domeny źródłowe przeważnie nie są takie same, gdyż posługują się odmiennymi słowami-kluczami kultury. Im bardziej poszczególne słowa-klucze są zakorzenione w kulturach Hausa i polskiej, tym częściej podobne pod względem treści przysłowia funkcjonują w tych językach. Ze względu na stopień podobieństwa konstytutywnych elementów struktury metaforycznej w postaci domeny źródłowej (treści) i docelowej (przekazu) wyróżnić można trzy kategorie przysłów:
- synonimiczne; jest to najwyższy stopień podobieństwa. Zarówno domena źródłowa, jak i docelowa są takie same w obu językach. W parze języków hausa-polski przysłowia synonimiczne stanowią przypuszczalnie stosunkowo niewielką część zasobu przysłów tych języków;
- ekwiwalentne (semantycznie); mają te samą domenę docelową (koncept), ale inną źródłową (treść), przywołują inne obrazy;
- unikatowe; są to przysłowia niepodobne. Zarówno ich domena źródłowa, jak i docelowa jest charakterystyczna dla jednego języka i nie udaje się znaleźć ich odpowiedników w drugim porównywanym języku.
Zastosowanie modelu słów-kluczy i teorii metafory pojęciowej na materiale przysłów hausa ułatwia usystematyzowane wyszukiwanie ich ekwiwalentów funkcjonalnych i znaczeniowych w języku polskim, co z kolei znajduje swoje zastosowanie, m.in. w tłumaczeniu. Przekład kulturowo-kognitywny przysłów hausa, którego teoretyczne podstawy zaprezentowane zostały w rozdziale 3. uwzględnia różnice w kodach kulturowych posłgujących się tymi językami społeczności. Wykorzystałem tę metodologię przy
158 wyszukiwaniu polskich ekwiwanelntów przysłów hausa na potrzeby niniejszej pracy, a w szczególności słowniczka przysłów hausa-polskich (aneksu).
Tłumacz przysłów afrykańskich na język polski musi brać pod uwagę fakt, iż używają one form gramatycznych, które istnieją w danym języku, ale nie w języku na który tumaczy.
Oddanie ich pełnego znaczenia często wymagałoby dodawania znacznej liczby słów w przekładzie, co wydłuża paremie, które z zasady powinny być krótkie i zwięzłe. Tłumacze posiłkują się istniejącymi już przekładami paremii z języka afrykańskiego na (bliższe im) języki europejskie. Obarczone jest to jednakże ryzykiem błędu. Wymaga uprzedniej weryfikacji, czy źródło jest wiarygodne, Często używane wielowyrazowe połączenia charakterystyczne tylko dla hausa przeważnie nie znajdują swoich dosłownych odpowiedników w innych językach, co powoduje trudności w przekładzie. Tę cechę hausa badacze określają jako „figuratywność”. Składa się na nią także liczba i umiejętne użycie przysłów w dawnych i współczesnych utworach ustnych i literaterackich. Tłumacz musi starać się ignorować to, co podpowiada mu jego własny aparat kulturowo-pojęciowy, gdyż pierwsza interpretacja przysłowia, która mu się nasuwa nie zawsze jest najwłaściwsza.
Metafory zawarte w przysłowiach bogato czerpią z obserwacji środowiska naturalnego.
Znajomosć tego kontekstu jest niezbędna do zrozumienia treści wielu przysłów. Podobnie konieczna jest znajmość treści ustnych podań i historii, do których nawiązują niektóre przysłowia, czasami wspominając z imienia występujące w nich postaci. Próbą poradzenia sobie ze wszystkimi trudnościami przekładu przysłów hausa na polski jest tłumaczenie kulturowo-kognitywne, które jest „dynamiczne” i „interpretacyjne”, w tym sensie, że zawiera rozsądnie wierny przekład słów i, jeśli to konieczne, także objaśnienie ich sensu. Poza tym ze względu na liczność przysłów w oryginalnym tekście hausa, tłumacz tekstów literackich na język polski często zmuszony jest część paremi w przekładzie pominąć. Sposób tłumaczenia konkretnego przysłowia uzależniony jest przede wszystkim od kontekstu jego użycia, ale także jego funkcji tekstualnej, pragmatycznej i dyskursywnej.
Analizy użycia arì m a w różnych gatunkach oratury, literatury, rejestrach języka hausa oraz typach dyskursu wykazały, że przysłowia są stosowane obficie we wszystkich z nich i stanowią element normy komunikacyjnej. Pełnią różnorodne funkcje (często wiecej niż jedną jednocześnie). Niektóre z nich są charakterystyczną cechą określonych typów tekstów i dyskursów, i pojawiają się w nich częściej niż w innych.
Kulturowo uwarunkowane funkcje przysłów hausa można podzielić na kilka uogólnionych grup:
abstrakcyjne formułowanie twierdzeń ogólnych
159
prowadzenie polemiki
manifestowanie piękna języka
przekazywanie wartości kulturowych (i moralnych)
wyrażanie emocji.
Karì m a na poziomie pragmatycznym służą głównie komentowaniu, a ich użycie opiera się na sytuacyjnej adekwatności i niebezpośredniości przekazu.
Używanie arì m a w mowie potocznej rozpatrywać można jako wpływanie językiem na rzeczywistość pozajęzykową, a więc w kategoriach aktów mowy. Zarejestrowane użycie przysłów w języku mówionym stanowią audycje radiowe oraz dialogi filmowe. W tych mediach przeważnie służą one wzmocnieniu przekazu wypowiedzi. Typowe sytuacje, w jakich używane są przysłowia to rozwiązwanie konfliktów, czy wystrzeganie się kompromitacji, niezręczności albo naruszenia normy społecznej, bądź kulturowej.
W oraturze główna funkcja przysłów to wyrażanie morału lub głównego przesłania, czego przykładem są bajki. Konwencje tekstowe znane z utworów ludowych zostały przeniesione do tekstów naukowych. Karì m a stanowią normatywny element akademickiej strategii retorycznej. Ich obecność w treści artykułu naukowego wpływa na ogólną ocenę wartości pracy. Rodzimi badacze używają paremii w dedykacjach zamieszczonych w pracach dyplomowych, gdzie służą one zaznaczeniu przez autorów swojej identyfikacji kulturowej (tożsamości). Użycie przysłów w tekstach akademickich jest najczęściej odnotowywane we wstępie i podsumowaniu, gdzie odgrywają one rolę w tworzeniu struktur argumentacyjnych i zwiększają perswazyjność przekazu. Szczególny przykład wykorzystania cech artystycznych przysłów hausa oraz przekazywanych przez nie treści moralizatorsko-dydaktycznych w kontekście akademickim stanowi używanie ich w funkcji mott instytucji naukowych i uczelni.
Wybór hausa jako języka, w którym sformułowane jest motto ma znaczenie symboliczne. Na hausańskojęzycznych obszarach Afryki Zachodniej status „języka nauki” (analogiczny do łaciny w kręgu kultury europejskiej) zasadniczo posiada bowiem literacki język arabski oraz języki byłych kolonizatorów – angielski i francuski. O ile kadry akademickie niekoniecznie uważają hausa za „język nauki”, o tyle treści przysłów w tym języku traktowane są na równi z wiedzą naukową.
W tekstach literackich takich jak powieści i dramaty, przysłowia są przede wszystkim wplatane w dialogi i mogą służyć stylizacji języka na mowę potoczną. Czytelnicy, którzy zaznajomieni są z kanonem literatury hausa, doceniają liczbę i umiejętność używania przysłów przez pisarzy. Z kolei w poezji, której ludowa odmiana zasadniczo należy do
160 oratury, ale współcześnie jest także częścią literatury pisanej, podobnie jak w poezji pisanej opartej na wzorach arabskich, porzekadła stanowią głównie element artystyczny – ozdobę tekstu. Zmodyfikowane przysłowa mogą pojawiać się w poezji ludowej jako część parodii w celu wywołania humorystycznego efektu. Funkcje arì m a w pisanych utworach poetyckich odnoszą się do różnych domen, wśród których najważniejsza jest religia (islam).
W poezji muzułmańskiej, która stanowi tradycyjnie ważne medium kształtujące dyskurs religijny i stykający się z nim dyskurs polityczny, wykorzystywane są walory estetyczne i artystyczne przysłów, ale także ich treści moralizatorsko-edukacyjne. Karì m a wyrażają charakterystyczne dla dyskursu religijnego treści eschatologiczne, służą napominaniu i otrzeganiu wiernych przed konsekwencjami popełniania grzechów. W szerszym dyskursie religijnym główna funkcja przysłów to argumentowanie słuszności głoszonych poglądów, czego przykładem są wypowiedzi przywódców religijnych, skierowane do ogółu wiernych.
Ich używanie może nosić znamiona manipulacji, szczególnie tam, gdzie dyskurs religijny nakłada się na dyskurs polityczny.
Przysłowia są istotnym elementem języka polityki. Ważną częścią dyskursu politycznego jest działalność poetów, którzy przy ich wykorzystaniu zabierają głos na temat różnorodnych problemów społecznych i włączają się w debatę na tematy polityczne. W kanonie poetyckim hausa wyróżnia się gatunek określany jako pamflet polityczny (w r sìy s dosł. ‘pieśń polityczna’), w którym używanie przysłów i pseudoprzysłów jest dobrze udokumentowane.
Przysłowia w dyskursie politycznym służą jako figury retoryczne, argumenty w dyskusji i środki stylistyczne. W tekstach prasowych przysłowia są często wykorzystywane twórczo (jako pseudoprzysłowia i in. modyfikacje przysłów właściwych). Obserowane są nagromadzenia przysłów, majace na celu wzmocnienie przekazu oraz podniesienie walorów stylistycznych artykułu. Bywają one najczęściej argumentami w dyskusji politycznej, ale także elementami apelu politycznego oraz satyry politycznej. Mogą również służyć do nawoływania do uczciwości wyborczej. W politycznych tekstach prasowych związanych z tematyką wyborów często używane są przysłowia odnoszące się do kategorii konsekwencji ludzkich działań.
Funkcje przysłów hausa w dyskursie polityczno-prasowym można rozpatrywać z zastosowaniem kategorii Markerów Pragmatycznych. W tym ujęciu przysłowia mają dwa rodzaje znaczeń. Pierwsze, dodaje nowe informacje do wypowiadanego twierdzenia na poziomie konceptualnym (znaczenie reprezentacyjne), a drugie dostarcza wskazówek, jak należy interpretować wypowiedź w kontekście (znaczenie proceduralne). Znaczenia paremii
161 ulegają aktualizacji w kontekście poprzez odniesienie do konkretnych wydarzeń na arenie politycznej.
Na poziomie tekstualnym przysłowia hausa organizują wywód, a także segmentują, podsumowują i streszczają dany tekst. Utwory ludowe są często rozpoznawane poprzez przypisane im przysłowia, pełniące role tytułów. W bajkach paremie bywają używane jako rodzaj formuł otwierających i zamykających daną całość logiczną. Przysłowia (lub ich skrócone wersje) niezwykle często funkcjonują także jako tytuły programów radiowych i filmów (seriali). Przykuwają one uwagę potencjalnych odbiorców i odnoszą się swoją treścią do treści programu lub filmu. Podobnie jak w innych formach tekstów w języku hausa, niezwykle często autorzy tytułują utwory dramatyczne i prozatorskie przysłowiami, które wskazują najważniejsze elementy ich treści. Rodzimi badacze hausa używają paremii nawet jako pierwszej części tytułu artykułów naukowych. W używaniu przysłów przodują dziennikarze. W dyskursie politycznym, którego rejestr stanowi prasa, arì m a pojawiają się jako nagłówki i podsumowania.
162
163
Bibliografia
„2019: Sai a yanzu ne ikon alƙalanci zai dawo hannun talakan Nijeriya!” [2019: Teraz władza decydowania trafi w ręce zwykłych Nigeryjczyków!]. 2019. Leadership A Yau, 12 lutego. 3.
Abraham, Roy Clive. 1962 [1975]. Dictionary of the Hausa Language. London: University of London Press.
Abrahams, Roger D. 1972. „The training of the man of words in talking sweet”. Language in Society 1. 15-29.
Adamu, Jibril Shu’aibu. 2019. „Proverbs as stylistic devices of the Hausa poetry”. Linguistic Evidence of Cultural Distance. Hausa in Cross-Cultural Communication, red. N.
Pawlak. Warsaw: Elipsa. 234-246.
Adamu, Yusuf Muhammad. 1989. Idan so cuta ce [Jeś i miłość jest c orobą]. Kano: Zamani Books.
Abdulkarim, Zainab. 2015. „Thematic Analysis of Some Selected Hausa Proverbs”. Arts and Design Studies 27. 27-30.
Abdussalam, Ahmad S. i Abdulganity A. Abdussalam. 2016. „Wa’azi in Ilorin: A Manipulation of Religious Discourse”. Language, Literature and Culture in a Multilingual Society. A Festchrift for Abubakar Rasheed, Vol I (Linguistics Edition 205), red. Ozo-mekuri Ndimele, Muhammad Ahmad i Hafizu Miƙo Yakasai. Germany:
Lincom. 391-400.
Abu-Manga, Al-Amin. 1999. Hausa in the Sudan. Process of adaptation to Arabic. Köln:
Rüdiger Köppe Verlag.
Adalberg, Samuel. 1889-1894. Księ a przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowyc polskich. Warszawa: Drukarnia Emila Skiwskiego.
Ado, Abdulrahaman. 2016. „Mu’amalar Misirawa da Hausawa da irin cigaban da ake samu a gefen nazari” [Relacje między Egipcjanami i Hausańczykami oraz stan badań nad nimi].
Algaita 9(1). 99-117.
Adams, Abiose A. 2019. Situation Room: 16 were killed in election day Violetce. Online:
https://www.thecable.ng/situation-room-16-were-killed-in-election-day-violence [27.04.2019].
Adamu, Mahdi. 1976. „The spread of the Hausa culture in West Africa 1700-1900”. Savanna 5(1). 3-13.
164 African Union Election Observation Mission (Aueom) to the Federal Republic of Nigeria.
2019. 23 February 2019 Presidential And National Assembly Elections. Online:
https://www.eisa.org.za/pdf/nig2019au.pdf [24.04.2019].
Ahmad, Aliyah Adamu. 2013. „Rupert Moultrie East: A Brief Survey of His Contribution to Hausa Written Literature”. Harsunan Nigeriya 23 (2011-2013). Special Edition. 280-287.
Ahmed, Salwa. 2005. Educational and Social Values expressed by Proverbs in two Cultures:
Knowledge and Use of Proverbs in Sudan and England. Praca doktorska. Berlin:
Uniwersytet Techniczny w Berlinie.
Ayijo, Amadu. 2019. „Dambarawar cire Onnoghen: Ruwa ba ya tsami banza” [Spór o wyrzucenie Onnoghena: Nikt nie działa bez uzasadnionego powodu]. Leadership A Yau, 1 stycznia 2019. 28.
Ali, Saoudé. 2009 [2013]. „La notion de ‘maison’ id dans les proverbes hausa”. Journal des africanistes 79(2). 83-97. Online: http://journals.openedition.org/africanistes/2936 [18.03.2021].
Aliyu, Sajo Mohammad. 2010. Distortion of Meaning in Translating Figurative Language: A Case Study of Rima Radio Sokoto News Translation. Praca magisterska. Sokoto:
Uniwersytet Sokoto.
Almajir, Tijani Shehu. [b. r. w.]. „Karin Magana. Proverb as a Conflict Resolution Mechanism in Hausa Society”. Artykuł nieopublikowany. Online:
https://www.academia.edu/7782441/Karin_Magana_Proverb_as_a_Conflict_Resolution_
Mechanism_in_Hausa_Society_TijjaniShehuAlmajir_almajir02_at_yahoo_com_234_0_
8035943092_Center_for_the_Study_of_Nigerian_Languages [16.08.2020].
Amaize, Emma i Theresa Ugbogbu. Ballot thieves snatch ballot box in Delta. Online:
https://www.vanguardngr.com/2019/02/breaking-ballot-thieves-snatch-ballot-box-in-delta/ [27.04.2019].
Aminu, Muhammad Lawal. 2003. „The Hausa Code of World – Life: A Paremiological Exposition”. Referat wygłoszony na konferencji pt. „African Studies Association of Australia and Pacific – African on a Global Stage”.
Aminu, Muhammad Lawal. 2015. „Wanda bai ji bari zai ji hoho: Tsokaci kan hasashen magabata kan tagomashin Hausa da Hausawa” [Kto nie słyszy zaproszenia, usłyszy okrzyk litości! Weryfikacja przewidywań przodków na temat popularności hausa i Hausańczyków]. Algaita 8(1). 326-342.
165 Andrzejewski, Bogumił. 1985. „Oral literature”. Literatures in African Languages:
Theoretical Issues and Sample Surveys, red. Andrzejewski, Bogumił, Stanisław Piłaszewicz i Witold Tyloch. Cambridge – Warszawa: Cambridge Univeristy Press – Wiedza Powszechna. 31-47.
Andrzejewski, Bogumił, Stanisław Piłaszewicz i Witold Tyloch (red.). 1985. Literatures in African Languages: Theoretical Issues and Sample Surveys. Cambridge – Warszawa:
Cambridge Univeristy Press – Wiedza Powszechna.
Anwar, Sani. 2019. „’Yan Nijeriya ku yi watsi da Obasanjo, shi ba komai ba ne”
[Nigeryjczycy, pozbądźcie się Ọbasanjọ, on jest niczym]. Leadership A Yau, 1 February 2019. 3.
Aghalino, Samuel Ovuete. 2002. „Trade Currencies in Pre-colonial Nigeria”. Pre-colonial Economic History of Nigeria, red. O. N. Njoku. Benin City: Ethiope Publishers. 85-92.
Argungu, Ɗahiru Muhammad. 2016. „Variations in Transmission of Message of Proverb between Hausa and Swahili Cultures”. Language, Literature and Culture in a Multilingual Society. A Festchrift for Abubakar Rasheed, Vol I (Linguistics Edition 205), red. Ozo-mekuri Ndimele, Muhammad Ahmad i Hafizu Miƙo Yakasai. Germany:
Lincom. 33-44.
Ashipu, K. B. C. 2016. „The Translation of African Proverbs into European Languages:
Problems & Solutions”. Convergence: English and Nigerian Languages: A Festschrift for Munzali A. Jibril (The Nigerian Linguists Festschrift Series No. 5). red. Ndimele, Ozo-mekuri i Munzali A. Jibril. Port Harcourt: M & J Grand Orbit Communications.
567-575.
Austin, John Langshaw. 1962. How to Do Things with Words. Cambridge: Cambridge University Press.
Bada, B. 1995. A Literary Study of Themes, Functions and Poetic Devices of Hausa Karin Magana. Praca doktorska. Sokoto: Usmanu Dan Fodiyo University.
Ɓalewa, Abubakar Tafawa. 1934. Shaihu Umar [Szajch Umar]. Zaria: Gaskiya Corp.
Bagaye, Yakubu L. Ibrahim. 1992. Nazarin karin magana mai labari [A a iza przysłów ewo jącyc opowieści]. Sokoto. Praca licencjacka.
Baldi, Sergio. 2008. Dictionnaire des empr ts arabes da s es a es de ’A riq e de ’O est et e s a i i. Paris: Karthala.
Baldi, Sergio. 2012. „Body parts in Hausa proverbs”. Studies of the Department of African Languages and Cultures 46 (7-21).
166 Baldi, Sergio. 2015. „Proverbs as an Educational Factor in Hausa Society”. Selected Proceedings of the Symposium on West African Languages, red. Gian Claudio Batic i Sergio Baldi. Napoli: Università Degli Studi Di Napoli “L’Orientale” Dipartimento Asia, Africa e Mediterraneo. 249-265.
Bargery, George Percey. 1934. A Hausa-English Dictionary and English-Hausa Vocabulary.
London: Oxford University Press. Online version by Hirokazu Nakamura:
http://maguzawa.dyndns.ws/ [16.08.2020].
Bartmiński, Jerzy. 1973. O języ o or . Wrocław: Zakład Narodowy Ossolińskich.
Bartmiński, Jerzy (red.) 1977 [2006]. Języ owe podstawy obraz świata, Lublin:
Wydawnictwo UMCS.
Bartmiński, Jerzy. 1992. „Styl potoczny”. Języ a t ra 5. Potocz ość w języ i w t rze, red. Janusz Anusiewicz, Franciszek Nieckula. Wrocław: Wiedza o kulturze. 37-54.
Bartmiński, Jerzy. 1998. „Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej. Tekst. Problemy teoretyczne, red. J. Bartmiński, B. Boniecka. Lublin: Wydawnictwo UMCS. 9-25.
Bature, A. 1997. „Tasirin Musulunci a kan karin maganar Hausa” [‘Wpływ islamu na przysłowia hausa’]. Referat zaprezentowany podczas „Tygodnia Hausa” („Makon Hausa”) zorganizowanego przez Zakład Języków Nigeryjskich Uniwersytetu Bayero w Kano.
Bambale, Mahmud Barau. 1994. Kome nisan dare [Jakkolwiek daleko by ie było do ocy].
Zaria: Ibramud Nigeria.
Bednarek, Monika. 1977. Evaluation in Media Discourse: Analysis of the Newspaper Corpus.
London: Continuum.
Bogusławski, Andrzej. 1976. „O podstawach ogólnej charakterystyki przysłów” Pamięt i literacki 67(3). 145-172.
Brinton, L. 1996. Pragmatic Markers in English: Grammaticalization and Discourse Functions. Berlin & New York: Walter de Gruyter.
Bunza, Aliyu Muhammad. 2013. „Don me ake karatun Hausa?” [„Po co uczyć się hausa?”].
Harsunan Nijeriya 23 (2011-2013), Special Edition. 208-220.
Bunza, Aliyu Muhammad. 2016. „Laughter in a multilingual society”. Language, Literature and Culture in a Multilingual Society. A Festchrift for Abubakar Rasheed, Vol I (Linguistics Edition 205), red. Ozo-mekuri Ndimele, Muhammad Ahmad i Hafizu Miƙo Yakasai. Germany: Lincom. 401-408.
Bunza, Aliyu Muhammad. 2019. “Linguistic spaces in Hausa trado-medical antiquities: a neglected aspect in Hausa anthropological linguistics”. Linguistic evidence of cultural
167 distance. Hausa in cross-cultural communication, red. Nina Pawlak. Warszawa: Elipsa.
30-47.
Burkhardt, Hanna (2008): „Kulturemy i ich miejsce w teorii przekładu”. Języ a K t ra 20.
Tom jubileuszowy, red. Anna Dąbrowska. 197-209.
Chamo, Isa Yusuf. 2011. „Cultural Scripts: The Analysis of Kunya in Hausa”. FAIS Journal of Humanities 5(1). 121-130.
Clayman, Steven E. i Virginia Teas Gill. 2012. „Conversation Analysis”. The Rutledge Handbook of Discourse Analysis, red. James Paul Gee i Michael Handford. London – New York: Routledge. 120-134.
Cowan, J. Ronayne i Russell G. Schuh. 1976. Spoken Hausa. Ithaca, New York: Spoken Language Services.
Czerwiński, Maciej. 2016. „Semiotyczna analiza dyskursu”. Ja a a izować dys rs?
Perspektywy dydaktyczne, red. W. Czachur, A. Kulczyńska i Ł. Kumięga. Kraków:
Universitas. 41-58.
Chilton, Paul. 2004. Analyzing Political Discourse. London: Routledge.
Daba, Hamid Ahmed. 1997. „Linguistic taboos and animal categories as verbal abuse or compliment in Hausa”. Harsunan Nijeriya 19. 83-98.
Dalby, David, 1964. „The Noun ‘garii’ in Hausa: A Semantic Study”. Journal of African Languages 3. 273-305.
Ɗangambo, Abulƙadir. 1978. Kitsen rogo! [Zł dze ie]. Zaria: Northern Nigerian Publishing Company Ltd./ tłumaczenie Stanisław Piłaszewicz. 2016. Warszawa: Dialog.
Ɗangogo, Adamu i Dauda Kano. 1969. Tabarmar kunya [Mata wstydu]. Zaria: NNPC.
Ɗanhausa, Aliyu Muhammad. 2012. Hausa mai dubun hikima [ ysiące mądrości a sa].
Kano: Century Research and Publishing Company.
Ɗan’Iya, Dija. 1997. Adon harshe cikin rubutaccen adabin Hausa [Środ i sty istycz e w literaturze Hausa]. Kano. Praca magisterska.
Ɗanyaya, Bello Muhammad. 2007. Karin maganar Hausawa [Przysłowia a sańczy ów].
Sokoto: Makarantar Hausa.
Dickson, Anthonia A. i Mary Donald Mbosowo. 2014. „African Proverbs about Women:
Semantic Import and Impact in African Societies”, Mediterranean Journal of Social Sciences 5(9). 632-641.
van Dijk, Teun Adrianus. 1992 [1977]. Text and Context; Explorations in the Semantics and Pragmatics of Discourse. London – New York: Longman.
168 Dikko, Abdullahi Lawal. 2017. „Salon amfani da karin magana a harshen hausa” [‘Kreatywne
używanie przysłów w języku hausa’]. Algaita 10(1). 263-286.
Dogon-Daji, Nasara Bello. 2016. „Kowa tuna bara: Waiwayen al’adun Hausawa na aure a ƙasar Sakkwato” [„Każdy [kto] myśli o tym roku [nie poczuje przyjemności z obecnego roku]: Opis zwyczajów ślubnych Hausańczyków z regionu Sokoto”]. Algaita 9(1). 152-166.
Doyle, Charles Clay. 2015. „Proverbs in Literature”. Introduction to Paremiology: A Comprehensive Guide to Proverb Studies, red. Hrisztova-Gotthardt, Hirsztalina i Melita Aleksa Varga. Warsaw – Berlin: Walter de Gruyter. 262-274.
Dundes, Alan. 1975. “On the Structure of the Proverb”. Proverbium 25. 961-973.
Ďurčo, Peter. 2015. „Empirical Research and Paremiological Minimum”. Introduction to Paremiology: A Comprehensive Guide to Proverb Studies, red. Hirsztalina Hrisztova-Gotthardt i Melita Aleksa Varga. Warsaw – Berlin: Walter de Gruyter. 183-205.
Duszak, Anna (red.). 1987. Culture and Styles of Academic Discourse. Berlin: Walter de Gruyter.
Duszak, Anna. 1998. e st, dys rs, om i acja między t rowa. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Duszak, Anna. 2015. „Wielogłosowość języków nauki a tożsamość akademicka w świetle lingwistyki stosowanej”. Tekst naukowy i je o prze ład, red. Anna Duszak, Anna Jopek-Bosiacka i Grzegorz Kowalski. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”. 79-106.
Duszak, Anna. 2016. „From academic community ‘in transition’ to academic community ‘in combat’”. Languaging in and across Communities: New Voices, New Identities. Studies in Honour of Giuseppina Cortese, red. Sandra Campagna, Elana Ochse, Virginia Pulcini i Martin Solly. Frankfurt: Peter Lang. 315-336.
Dutka-Mańkowska, Anna. 2016. „Mowa przytoczona w analizie dyskursu – propozycje dydaktyczne dla II etapu studiów”. Ja a a izować dys rs? Perspe tywy dyda tycz e, red. W. Czachur, A. Kulczyńska i Ł. Kumięga. Kraków: Universitas. 59-79.
East, Rupert Moultrie. 1938. Labaru na da da na yanzu [Opowieści daw e i współczes e].
Zaria: Northern Nigerian Publishing Company.
Eberhard, David M. Gary F. Simons i Charles D. Fennig (red.). 2020. Ethnologue: Languages of the World, Twenty-third edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version:
http://www.ethnologue.com [2.08.2020].