Treści przysłów hausa

39 zachowanych zapisów przysłów są sumeryjskie tabliczki sprzed 2500 r. p. n. e. pokryte pismem klinowym. Odczytano z nich wczesne wersje wielu współcześnie znanych europejskich przysłów. Prace na temat przysłów opublikowane do początków XX w. przez autorów pozostających pod wpływem nurtów myślowych romantyzmu, przedstawiały ich powstanie jako wydarzenie owiane tajemnicą, niemal mistyczne, umiejscawiając je w bliżej nieokreślonej „duszy ludu” (Mieder 2015: 28-29; 32). Dziś panuje zgoda, co do tego, że autorami przysłów są pojedyncze osoby (niekiedy mogły to być osoby znane, poeci, pieśniarze, pisarze, politycy itp.), których zwerbalizowane ad hoc myśli na temat danej sytuacji, zostają przyjęte przez większą grupę osób jako celny komentarz do tego typu sytuacji w ogóle. Z czasem dochodzi do zmian we frazeologii lub znaczeniu, ale paremia staje się wyrazem powszechnie akceptowanych opinii, podczas gdy autor zostaje zapomniany (Finnegan 1970: 404; Firth 1927: 262-263 za Miederem 2015: 30). Sposób powstawania przysłów jest dokładnie taki sam w kulturach piśmiennych (do których należą kultury europejskie, w tym polska), jak i oralnych (do których należy przeważająca większość kultur afrykańskich, w tym Hausa). Zapisanie przysłowia bowiem zapewnia jego utrwalenie, ale nie tworzy go. Przysłowie musi zaistnieć w mowie, zostać wyśpiewane lub wybębnione zanim zostanie zapisane i być może wykorzystane jako symbol na flagach, emblematach itp.

Wyśpiewywanie przysłów zaświadczone jest w afrykańskim języku lega, a ich wybębnianie (odtwarzanie wzoru tonalnego języka, który ma tę cechę, za pomocą uderzania w specjalnie przeznaczony do tego celu bęben) znane jest w kulturach zachodnioafrykańskich. Z kolei zapisane przysłowia umieszczane były na sztandarach wojskowych ludu Fante (Finnegan 1970: 382; Mieder 2015: 29-30). Inny przykład wykorzystania zapisanych przysłów odnaleźć można na wybrzeżu Afryki Wschodniej, gdzie kobiety powszechnie oblekają się w obszerne fragmenty materiału zwane po suahili kanga, na których, jako część wzoru, wkomponowane są przysłowia w tym języku.

40 obrębie domostwa ( ē ‘zamknięcie’²³). Użycie arì m a jest sposobem na uniknięcie konfliktów w wieloosobowej tradycyjnej rodzinie poligynicznej, ale również całym społeczeństwie, dzięki właściwości afrykańskich przysłów polegającej na eufemistycznym wyrażaniu trudnych do zaakceptowania prawd (Obasanjo 2017: Foreword; zob. Almajir b. r.

w.). Jest to przykład użycia przysłów w ramach komunikacji pośredniej (Pawlak 2009) mieszczącej się w normie uprzejmości w kulturze Hausa (Will 2017: 124-126). W dalszej kolejności tworzeniem przysłów zajmują się mar , czyli uliczni ‘żebracy-śpiewacy’²⁴ oraz

’ya da d ²⁵ będący lokalną wersją tzw. drag queens²⁶. Rodzimi badacze Hausa wskazują również na rolę tradycji w przekazywaniu przysłów następnym pokoleniom. Ludowe opowieści i pogawędki, przyśpiewki są częstymi źródłem przysłów. Część badaczy podziela opinię, że arì m a jako osobny gatunek ma swój początek w ir r ‘epitet pochwalny, motto’ oraz t ē ‘tradycyjny zaśpiew pochwalny’, które należą do najstarszego folkloru, związanego z etapem rozwoju społeczeństwa Hausa, w którym dominującym zajęciem mężczyzn było polowanie. Ɗanhausa (2012: 40 za Gusau 2008) pisze, że gdy któryś z myśliwych schwytał lub zabił w buszu zwierzę, wykazując się przy tym szczególną odwagą, siłą itp., inni wykrzykiwali na jego cześć pochwały, które nieraz zawierały jakąś praktyczną mądrość. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym i nowymi zajęciami Hausańczyków, powstawały kolejne mądrości, które z czasem utrwaliły się jako przysłowia (Ɗanhausa 2012: 40). One z kolei stanowią bogate źródlo obrazów i i gotowych wyrażeń, z którego czerpią dłuższe formy oralne i literackie), np. bajki, utwory poetyckie itp. (Finnegan 1970: 379).

Innym sposobem powstania przysłów jest redukcja treści, co zaświadczone zostało na materiale języków europejskich i afrykańskich. To znaczy przysłowie powstaje wskutek skrócenia tekstu dłuższej (pierwotnie ludowej i ustnej) formy literackiej, takiej jak, np. bajka lub anegdota i rozpoczyna funkcjonować w oderwaniu od niej (Finnegan 1970: 381;

Gnatkowska b.r.; Mieder 2015: 32). Jak powiedziano już wcześniej, przysłowia pierwotnie stanowiły element języka mówionego. Od niepamiętnych czasów opowiadacz wplatał je w

23 Praktyka ta znana jest w wielu społecznościach muzułmańskich na całym świecie pod różnymi nazwami.

Najczęściej występuje pod perskim terminem o zangielszczonej ortografii jako purdah.

24 U Hausańczyków, w odróżnieniu od innych ludów Afryki Zachodniej, nie wykształciła się funkcja zawodowego opowiadacza. Tradycja ustna zachowywana jest po prostu przez osoby mające talent do opowiadania (Piłaszewicz 1985: 191).

25 Szarijat nakazuje wprawdzie ścisłe oddzielenie płci i definiuje zasady zachowania kobiet i mężczyzn praktycznie w każdym aspekcie życia, jednak ’ya da d łamią te zasady. Są to mężczyźni, którzy zachowują się i mówią „jak kobiety”. Są często prześladowani za domniemany udział w prostytucji heteroseksualnej i homoseksualnej. Z tego powodu na co dzień nie pokazują swoich upodobań, a robią to jedynie, gdy spotykają się w sekrecie. Konieczność zachowania ostrożności zmusza ich w wielu sytuacjach do używania przenośnego, niezrozumiałego dla innych języka, aby nie zostać zdemaskowanym.

26 Ograniczam się tutaj do (uproszczonego) porównania, gdyż zdefiniowanie tego zjawiska wykracza poza zakres niniejszej pracy.

41 treść swoich opowieści, jednocześnie przekazując mądrość ludową młodszym pokoleniu. Stąd w kręgu europejskim wiele uwagi przysłowiom poświecili folkloryści, którzy definiują je jako krótkie ludowe formy literackie o stałej formie i treści, kodyfikujące wiedzę społeczną i stanowiące zestaw porad życiowych kształtujących zbiorowe zachowania (Bartmiński 1977:

160). Zjawisko redukcji tekstów ludowych do przysłów, które stanowią jakby ich podsumowanie, jest również zaświadczone w tradycji literackiej hausa (Bagaye 1992; Furniss 1996: 71; Piłaszewicz (1983: 29-34) nazywa takie przysłowia odnośnymi. Oderwały się one od pełnych tekstów bajek i opowieści znanych z folkloru hausa, np. paremia:

(19) ì-n -n wa-r D ɗ zamykanie-GEN głowa-GEN matka-GEN Dāɗī²⁷

‘Okryć głowę jak Uwar Daɗi’

pochodzi z następującej opowieści, której skróconą treść przytaczam za Piłaszewiczem (1983:

33): „…lekkomyślna kobieta imieniem Uwar Dāɗī [dosł. ‘matka przyjemności’, ‘sama przyjemność’] wyszła pewnego razu z domu zamierzając złożyć sąsiadom wizytę. Owinęła się kawałkiem tkaniny nie zadając nawet sobie trudu zawiązania na głowie chustki. Nagle zobaczyła, że w jej kierunku zbliża się zięć wraz ze swymi przyjaciółmi. Chciała uniknąć spotkania z nim, ale natknęła się w tym momencie na grupę gwarzących sobie mężczyzn.

Zawstydzona ściągnęła z siebie tkaninę, aby nią przykryć głowę²⁸. Jednocześnie odsłoniła przed zięciem i innymi mężczyznami intymne części swego ciała”. Tego przysłowia używa się, gdy ktoś wybiera tylko pozornie lepsze wyjście z jakiejś sytuacji, które niechybnie okaże się złą decyzją. Innym przysłowiem tego rodzaju jest:

(20) s ē dai, am b m ba EXCL PTCL dźwięk_bębna NEG/1 mięso.MNEG/2 COP.M

‘Zaprawdę dźwięk bębna nie jest mięsem’.

Nawiązuje ono do bajki pt. K r da ‘Hiena i bęben’, w której słowa te wypowiada tytułowa hiena, gdy uderzając łapą w bęben płoszy zająca, na którego polowała (Piłaszewicz 1983: 34).

27 Glosy sporządzone są wg wytycznych zawartych w Leipzig Glossing Rules. Wszystkie użyte skróty zostały zamieszczone w wykazie na początku pracy.

28 Zasłanianie włosów i części głowy przez kobiety jest normą społeczną w kraju Hausa, wynikającą z doktryny religijnej islamu.

42 Podobnie jak bajki, przysłowia „kodują społeczną wiedzę w jej wariancie popularnym”

(Bartmiński 1977: 160). Piłaszewicz pisze (1983: 29) o przysłowiach hausa, że zawierają w sobie filozofię ludową i płynący z niej kodeks moralny. Z kolei Jang (1999: 83) twierdzi, że są one „medium for expression of commonly held views and wisdom”. Pachociński (2009:

14) przytacza w przekładzie opinię sędziwych Hausańczyków, którzy powiedzieli mu, że

„Przysłowia stanowią ozdobę mowy. Mają korzystny wpływ na myślenie, ponieważ pomagają ludziom myśleć głębiej (…) W przysłowiach przechowuje się kulturowe dziedzictwo, tradycje, historię, mądrość”. Badacze zgodnie wskazują na ich dydaktyczny i edukacyjny potencjał (Baldi 2015; Jang 1999: 83). Te same cechy mają przysłowia w innych językach, również w języku polskim (Krzyżanowski 1969-78: I, xix). Częste używanie przysłów jest praktykowane w społeczeństwie Hausa, w wielu sytuacjach i w różnych typach dyskursu, co kontrastuje z sytuacją wielu społeczeństw europejskich (Baldi 2012: 7-8; Jang 1999: 83-84). Dlatego też szacuję, że tzw. minimum paremiologiczne dla języka hausa jest duże. Oznacza to, że przeciętny dorosły użytkownik hausa powinien rozpoznawać i właściwie interpretować kilkaset przysłów (Ďurčo 2015: 183). Od tego faktu może zależeć, czy zrozumie dyskursy, z którymi się styka. Przysłowia hausa są cenionym środkiem ekspresji używanym przez poetów, pisarzy, śpiewaków, a także polityków oraz kaznodziejów. W odróżnieniu od języków europejskich, w których przysłowia są dziś elementami mowy potocznej – ewentualnie cytowanej w wypowiedzi z innego rejestru – w języku hausa stanowią one konstytutywną część zarówno potocznej, jak i literackiej normy języka (por.

rozdział 3.). Umiejętne stosowanie przysłów jest częścią tradycyjnego kanonu literatury hausa (por. sekcja 3.3). Stanowi ono wyznacznik wartości dzieła i wskazuje na erudycję jego autora (Piłaszewicz 1983: 28-29). W językach europejskich ta praktyka znana była w czasach historycznych, a dziś została zarzucona (w takiej formie). Od czasów poprzedzających życie Erazma z Roterdamu (1466–1536) aż po Vicesimusa Knoxa (1752–1821) autorzy umieszczali w tekstach powiedzenia pochodzące z tradycji ustnej, choć większość czerpała je nie bezpośrednio z wypowiedzi mówionych, ale z innych tekstów (Ong 1982: 17).