Przysłowia zawierające metaforę pojęciową ŻYCIA

Metaforyczna struktura przysłów hausa poddanych analizie w dalszej części tej sekcji, zorientowana jest na wskazanie szczególnych konceptów, które rządzą ludzką egzystencją. Są to pojęcia, które w sposób metaforyczny odwzorowują życie: ZMIENNOŚĆ, PRZEZNACZENIE,

KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW, WYKORZYSTYWANIE OKAZJI (w mojej wcześniejszej analizie jako SUKCES) (Zając 2019c: 187). Te pojęcia są domenami docelowymi, które swoją kulturową interpretację znajdują w leksyce przysłów (domenie źródłowej). Każdemu z nich poświęcona zostanie oddzielna podsekcja.

Pojęcie ŻYCIE jest jedną z najczęściej występujących domen docelowych przysłów we wszystkich językach. Z tego powodu paremie, które się do niej odnoszą, stanowią wartościowy materiał do badań porównawczych nad kulturowo uwarunkowanymi sposobami wyrażania znaczeń i konceptualizacji pojęć. W podstawowej pracy dotyczącej teorii metafory pojęciowej, Metaphors We Live By Lakoffa i Johnsona (2003: 51-52), opisano metafory

ŻYCIA zawarte w dosłownych wyrażeniach i idiomach języka angielskiego oraz przedstawiono kilka najczęstszych z nich, np. ŻYCIE TO POJEMNIK oraz ŻYCIE TO GRA. Te same metafory można także odnaleźć w innych językach europejskich (w tym także polskim), co wynika z ich wzajemnych powiązań i podobieństw w obrębie kręgu kulturowego. W przysłowach hausa z kolei te dwie metafory nie wydają się być dominujące ani zakorzenione, ponieważ nie zostały zauważone w danych źródłowych. Jednakże, liczne przysłowia hausa zawierają metafory pojęciowe ŻYCIA, które są odnajdywane w innych językach i kulturach. W dalszej części pracy ich treści (domeny źródłowe) zostaną porównane z treściami przysłów w języku polskim, które mają ten sam koncept (domenę docelową).

2.2.1.1 Metafora ŻYCIE TO ZMIENNOŚĆ

Metafora pojęciowa ŻYCIE TO ZMIENNOŚĆ stanowi podstawę przysłów w omawianych językach, np.

(61) m a w a d ba,

NEG/1 zawsze IMPERS.CONT.REL spędzać_noc LOC tron/łóżko NEG/2

75 wata r a as sai w t

jakaś dzień.F nawet LOC ziemia tylko IMPERS.SUBJV leżeć

‘Nie zawsze śpi się w łóżku, czasami śpi się nawet na ziemi’

cf. pol. Raz na wozie, raz pod wozem.

Zarówno w paremi hausa, jak i polskiej mowa jest o ZMIENNOŚCI losu w życiu człowieka pojmowanej jako BYCIE W DOBREJ LUB ZŁEJ SYUTACJI. Opierają się one na parze uniwersalnych metafor orientacyjnych: GÓRA TO DOBRZE oraz DÓŁ TO ŹLE. W języku hausa

BYCIE W DOBREJ LUB ZŁEJ SYUTACJI (stanowiące domenę docelową) odzwierciedla SPANIE W ŁÓŻKU LUB NA ZIEMI (domena źródłowa). Zidentyfikować można dwa słowa kluczowe d ‘łóżko, tron’ oraz as ‘ziemia, brud’, które niosą odpowiednio dodatni i ujemny ładunek aksjomatyczny. G d , pierwotnie oznaczające ‘tron’ budzi skojarzenia z osobą władcy (sar ), wygodą i komfortem, SPANIE W ŁÓŻKU („spanie na d ”) jest synonimem pozytywnej sytuacji życiowej, której przeciwstawione jest SPANIE NA ZIEMI

(zła sytuacja). Słowo-klucz as kodujące znaczenia ‘ziemia’ i ‘brud’ symbolizuje niewygodę i poddaństwo, zob. wyrażenie y ci as ‘złożył pokłon, rzucając proch na swoje ramię’⁶⁵ (Abraham 1962: 136).

Z kolei w przysłowiu polskim Raz na wozie, raz pod wozem ZMIENNOŚĆ ludzkiego losu, czyli BYCIE W DOBREJ LUB ZŁEJ SYUTACJI jest metaforycznie ujęte jako BYCIE POD WOZEM LUB BYCIE NAD WOZEM. Interpretacja paremi odnosi się do słowa-klucza wóz.

Wóz to pojazd ciągnięty przez konie, co ogranicza w pewnym stopniu kontrolę nad nim.

Sens przysłowia jest zatem taki, że ponieważ wóz (= ŻYCIE) jedzie nieustannie do przodu, czasami jest się na nim i jedzie dalej (pozytywna sytuacja), lecz niekiedy można znaleźć się pod nim (negatywna sytuacja), co grozi byciem zmiażdżonym.

2.2.1.2 Metafora ŻYCIE TO PRZEZNACZENIE

Metafora wyższego rzędu ŻYCIE TO PRZEZNACZENIE jest obecna w przysłowiach hausa i polskich. Jej rozumienie opiera się na nieuchronności śmierci niezależnie od wysiłków podejmowanych w celu jej uniknięcia, np.

(62) Kibiy -r aj lì, s lkē b -y tsar t

strzała.F-GEN wyznaczony_czas_życia kolczuga.M 3SG.CONT.NEG chronić przed_nią

sai t w c

tylko 3SG.F.CPL przejść

65 Jest to tradycyjny sposób oddawania pokłonu władcy.

76

‘Przed strzałą przeznacznia nie chroni kolczuga, [strzała nic, jak tylko] ją przebije’

cf. pol. C oćbyś miał złotą s rzy ię, śmierci się ie wywi iesz.

Przysłowie hausa posługuje się obrazowaniem nawiązującym do dawnych technik wojennych. Symbolem szukania ochrony przed śmiercią jest s ē ‘kolczuga’, której zadaniem było osłanianie ciała wojownika przed ‘strzałą’ (kibiy ), która symbolizuje śmierć ( ibiy r aj ì ‘strzała przeznaczenia’). Ze względu na ważne miejsce jakie zajmuje w kulturze Hausa tradycja militarna wyrazy s ē ‘kolczuga’ i ibiy ‘strzała’ można uznać za słowa-klucze. Konstruują one domenę źródłową metafory zawartej w tym przysłowiu:

PRZEZNACZENIE TO UGODZENIE STRZAŁĄ MIMO OCHRONY. Doświadczenie życiowe uczy, że strzała normalnie nie może przebić kolczugi. Jeśli to się zdarzy i człowiek umrze, dla Hausańczyka jest to wyraźnie akt wynikający z PRZEZNACZENIA (które zajmuje poczesne miejsce w doktrynie muzułmańskiej).

Dla porównania, w polskim odpowiedniku tego przysłowia jest metafora PRZEZNACZNIE TO UMRZEĆ MIMO BOGACTWA.Złota s rzy ia symbolizuje bezużyteczność dóbr materialnych w walce ze śmiercią. Przysłowie implikuje nieuchronność śmierci.

2.2.1.3 Metafora ŻYCIE TOKONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW

Rozszerzenie metafory ŻYCIE TO KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW jest realizowane w przysłowiach hausa i polskich jako odrzucenie (pozornie niedobrej) opcji i w konsekwencji pozostanie z drugą (gorszą) opcją jako jedyną. Te opcje, będące domeną źródłową KONSEKWENCJI PODEJMOWANYCH WYBORÓW, są konceptualizowane inaczej w każdym z języków:

(63) An i c -n birì an ci dil

IMPERS.CPL odmawiać jedzenie-GEN małpa IMPERS.CPL jeść szakal

‘Odmówiono zjedzenia małpy, zjedzono szakala’

cf. pol. Nie c ciało się osić tecz i, trzeba osić worecz i.

Przysłowie hausa zawiera zatem metaforę: KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW TO ODMÓWIENIE ZJEDZENIA MAŁPY I KONIECZNOŚĆ ZJEDZENIA SZAKALA. Obraz trudnej sytuacji kreowany jest w przysłowiu za pomocą słów-kluczy birì ‘małpa’ i di ‘szakal’. Oba zwierzęta są w kulturze Hausa traktowane raczej pogardliwie i uznawane za nieczyste rytualnie dla muzułmanów. O ile małpa bywa jadana przez rodzimowierców w Nigerii, mięso

77 szakala na ogól nie jest spożywane przez ludzi. Stąd podjęcie decyzji o odmowie zjedzenia małpy i bycie zmuszonym do zjedzenia szakala jest synonimem złego, błędnego wyboru. W polskim przysłowniu natomiast koncept pozostaje ten sam, ale inne są słowa-klucze stanowiące wykładniki domeny źródłowej: teczka, która symbolizuje edukację i pracę umysłową oraz woreczki odsyłające do pracy fizycznej. Przysłowie mówi, że niechęć do edukacji i unikanie aktywności umysłowej prowadzi do pozostania z tylko jedną opcją – podjęcia pracy fizycznej (KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW TO ODMÓWIENIE EDUKACJI I W KONSEKWENCJI WYKONYWANIE PRACY FIZYCZNEJ). Za przysłowiem kryje się obiegowa opinia, zgodnie z którą trud pracy fizycznej jest bardziej uciążliwy dla człowieka niż praca umysłowa.

2.2.1.4 Metafora ŻYCIE TO WYKORZYSTYWANIE OKAZJI

Metafora ŻYCIE TO WYKORZYSTYWANIE OKAZJI obecna jest w przysłowiach poprzez swoje rozszerzenia – podrzędne w stosunku do tej metafory. W języku hausa i polskim odnaleźć można parę przysłów zawierających metaforę WYKORZYSTYWANIE OKAZJITOKUCIE ŻELAZA:

(64) Tun -d z f ak n b gi ar

gdy gorąco IMPERS.HABIT uderzać żelazo

‘Uderza się w żelazo, gdy jest gorące’

cf. pol. K j że azo, pó i orące.

Powyższe paremie, pomimo różnic strukturalnych między językami, są niemal idealnymi synonimami. Posługują się takim samym obrazowaniem, poprzez użycie tego samego słowa kluczowego ar ‘żelazo’ i że azo. Można to wytłumaczyć faktem, że kowalstwo jest techniką obróbki metali znaną powszechnie na całym świecie. Przysłowie mówi o okazjach w życiu, które mogą być wykorzystane tylko w pewnym momencie, który nie trwa długo (podobnie jak metal, który można kształtować tylko, gdy jest gorący).

Metafora ŻYCIE TO WYKORZYSTYWANIE OKAZJI może mieć też inne rozszerzenia, np.

WYKORZYSTYWANIE OKAZJI TO PODEJMOWANIE WYSIŁKU. W języku hausa i polskim zidentyfikować można parę przysłów zawierającą ten koncept (PODEJMOWANIE WYSIŁKU), które nie są równoważne na poziomie domeny źródłowej (leksyki):

(65) Z m b -y k muw d g z une

zając.M 3SG.M.CONT.NEG złapanie z bycie_siedzącym

78 dosł. ‘Zając nie zostanie złapany z pozycji siedzącej’

‘Nie można osiągnąć sukcesu bez żadnego wysiłku’

cf. pol. Najtrudniejszy pierwszy krok.

W powyższych przykładach domenami źródłowymi są: WSTANIE Z POZYCJI SIEDZĄCEJ (W CELU ZŁAPANIA ZAJĄCA) w przysłowiu hausa, a w języku polskim PIERWSZY KROK (NA DRODZE DO CELU). Mówą one o tym, że życie wymaga podejmowania określonych działań (wiążących się z wysiłkiem), gdy ma się na to szansę.

Z m ‘zając’ jest zwierzeciem trudnym do złapania ze względu na umiejętność szybkiego przemieszczania się. W rzeczywistości dononanie tego stanowi nie lada wyczyn. Przysłowie zawiera obserwację, że aby dogonić zająca trzeba najpierw wstać z miejsca (podjąć wysiłek).

Akcent w przysłowiu położony jest na wykorzystanie szansy od losu i rozpoczęcie działań.

Paremia polska z kolei mówi o postawieniu pierwszego kroku, po którym nastąpią kolejne i doprowadzą do zamierzonego celu. Podkreślony jest trud (cf. „najtrudniejszy”) z jakim wiąże się podjęcie wysiłku (rozpoczęcie działania).

2.2.1.5 Wnioski

Analiza korpusu 1505 przysłów pochodzących ze zbioru a sa a d e a ɗaya [„Hausa w pigułce, tom pierwszy”] (Yunusa 1977) pozwoliła wybrać przykłady paremii zawierających różne strategie mapowania metaforycznego ŻYCIA, w których wyeksponowane są poszczególne jego aspekty, takie jak: ZMIENNOŚĆ, PRZEZNACZENIE, KONSEKWENCJE PODEJMOWANYCH WYBORÓW, WYKORZYSTYWANIE OKAZJI. Przedstawione domeny docelowe, z wyjątkiem ostatniej z wymienionych, wskazują na decydujące znaczenie losu (przeznaczenia) i wydarzeń od człowieka niezależnych na jego życie (postawa bierności).

Życie w przysłowiach hausa postrzegane jest raczej w kategoriach egzystencjalnych niż poszukiwania wyzwań.

Porównywanie przysłów w językach związanych z różnymi kulturami ujawnia różnice i podobieństwa w sposobach konceptualizacji wspólnych konceptów przysłów. Kognitywna analiza przysłów ujawniła dystans między językami i kulturami – Hausa i polską. Porównanie przysłów hausa z ich semantycznymi odpowiednikami z języka polskiego potwierdziło, że chociaż reprezentują one w równym stopniu uniwersalne domeny docelowe, to ich domeny źródłowe przeważnie nie są takie same. Zaprezentowano szereg przykładów, które pokazują użycie odmiennych słów-kluczy kultury do konceptualizacji domeny źródłowej, np. as

‘ziemia, brud’ w hausa, a wóz po polsku w parze przysłów: (61) m a w a

79 d ba, wata r a as sai w t ‘Nie zawsze śpi się w łóżku, czasami śpi się nawet na ziemi’ i pol. Raz na wozie, raz pod wozem do mapowania BYCIA W DOBREJ LUB ZŁEJ SYTUACJI jako domeny źródłowej ZMIENNOŚCI. Zauważono jednak, że im bardziej poszczególne słowa-klucze są zakorzenione w danych kulturach, tym częściej podobne pod względem treści przysłowia funkcjonują w ich językach. Przykłady pokazały, że kultura Hausa i polska dzielą tradycję kowalską, która dostarcza słowo-klucz ( ar ‘żelazo’ i że azo) do kodowania domen źródłowych metafor odnoszących się do ŻYCIA: (64) d z a b i ar ‘Uderza się w żelazo, gdy jest gorące’ i pol. K j że azo, pó i orące.

Ze względu na stopień podobieństwa konstytutywnych elementów struktury metaforycznej w postaci domeny źródłowej (treści) i docelowej (przekazu) wyróżnić można trzy kategorie przysłów (Zając 2019d):

- synonimiczne; jest to najwyższy stopień podobieństwa. Zarówno domena źródłowa, jak i docelowa są takie same w obu językach, np. (57) b d m tȗm y s , s z i ìrb ‘Co człowiek posiał, to będzie żąć’ i pol. Co człowie posieje, to i żąć będzie. W tej kategorii jest także wiele przysłów niemetaforycznych, których domeny się pokrywają, np. (1) ì a ì y i m ‘Profilaktyka jest lepsza od lekarstwa’ i pol. Lepiej zapobie ać iż eczyć, (2) M tamb y b y ɓ t ‘Pytający nie błądzi’ i pol. Kto pyta, ie błądzi. W parze języków hausa-polski przysłowia synonimiczne stanowią przypuszczalnie stosunkowo niewielką część zasobu przysłów tych języków. Dotychczas udało mi się zidentyfikować i zweryfikować jedynie 14 par hausa-polskich przysłów synonimicznych (Zając 2018a).

- ekwiwalentne (semantycznie); mają te samą domenę docelową (koncept), ale inną źródłową (treść), przywołują inne obrazy, np. (62) Kibiy r aj ì, s ē b y tsar t sai t w c ‘Przed strzałą przeznacznia nie chroni kolczuga, [strzała nic, jak tylko] ją przebije’ i pol.

C oćbyś miał złotą s rzy ię, śmierci się ie wywi iesz oraz (63) A i c birì a ci di

‘Odmówiono zjedzenia małpy, zjedzono szakala’ i pol. Nie c ciało się osić tecz i, trzeba osić worecz i

- unikatowe; są to przysłowia niepodobne. Zarówno ich domena źródłowa, jak i docelowa jest charakterystyczna dla jednego języka i nie udaje się znaleźć ich odpowiedników w drugim języku, np.

(66) Rab arn d mak m

oddzielić poganin PTCL broń

dosł. ‘Oddziel poganina od broni’

‘Zmniejszyć szkodę’.

80 Paremia jest echem dawnych wojen religijnych i rajdów Hausa na ludność niemuzułmańską w celu chwytania niewolników. Zawiera ono metaforę ZMNIEJSZENIE SZKODY TO ODDZIELENIE POGANINA OD BRONI.Zabranie broni poganinowi jest postrzegane pozytywnie, gdyż zmniejsza jego możliwości czynienia szkód wobec muzułmanów. Tego przysłowia używa się, gdy ktoś otrzymał rekompensatę, na której mu nie zależało (Yunusa 1977: 40).

W przypadku paremii unikatowych, niekiedy w języku polskim można znaleźć przysłowie o przeciwnym znaczeniu do paremi hausa, np.

(67) M gan j rì cē⁶⁶

mówienie.F skarb COP.F

dosł. ‘Mówienie to kapitał’

‘Skarb [jest] w słowach zaklęty’

cf. pol. Mowa jest srebrem, a milczenie złotem.

Powyższe przysłowie świadczy o tym, że w kulturze Hausa MÓWIENIE jest wartościowane pozytywnie jako nośnik mądrości, co związane jest z bogatą tradycją literatury ustnej. Polska paremia natomiast zawiera negatywne wartościowanie MÓWIENIA, które kojarzone jest przede wszystkim z nadmierną gadatliwością, która może prowadzić do negatywnych konsekwencji.