Przysłowia w opowieściach ludowych

U Hausańczyków przysłowiami posługuje się tradycyjny bajarz⁸⁶ podczas snucia opowieści prozatorskich ( b r , l.mn. b r ai) lub bajek (t ts ìy , l.mn. t ts ìy y także: m r , l.mn. m r r ), których treść, będąca wypadkową tysięcy jednostkowych ustnych wykonań utworu, została współcześnie spisana i może być analizowana jako tekst kulturowy. Używanie przysłów przez bajarza ma funkcję mnemoniczną, służy objaśnieniu słuchaczom treści wywodu oraz uatrakcyjnia go pod względem estetycznym. Bajka należy do najstarszych gatunków oratury hausa i ma charakter alegoryczno-moralizatorski. Zwykle jej bohaterami są spersonifikowane zwierzęta, którym przypisane są stałe atrybuty i postawy, np. z ‘lew’ – sar i dabb b ‘król zwierząt’, symbol władzy i dostojeństwa; di ‘szakal’ – m mi daw

‘uczony z buszu’, błyskotliwość, rezolutność, sędzia zwierząt; z m ‘zając’ – sarkin gud

‘król ucieczki’, spryt (Piłaszewicz 1983: 15-23).

Bajka jako gatunek literacki w najogólniejszym sensie, podobnie jak przysłowie, ma charakter uniwersalny w skali świata i stanowi przedmiot porównań międzyjęzykowych i międzykulturowych. Analizując utwory folklorystyczne hausa i związki między gatunkami t ts ìy ‘bajka’ oraz arì m a ‘przysłowie’ można ocenić, że w tej

86 U Hausańczyków nie wykształciła się instytucja zawodowego bajarza. W tradycyjnych społecznościach opowiadaniem bajek parają się osoby obdarzone talentem w tym kierunku (Piłaszewicz 1983: 15).

105 zachodnioafrykańskiej tradycji literackiej miały miejsce analogiczne zjawiska, co w polskiej.

Podobnie jak staropolskie bajki i przysłowia, bajki i przysłowia hausa posługują się takimi samymi elementami obrazowania. Często treść bajki związana jest z konkretnymi przysłowiami, które zrośnięte są z treścią opowieści i mogą służyć jej przywoływaniu w innych wypowiedziach. Piłaszewicz (1983: 33) nazywa to funkcją odnośną arì m a .

Treści polskich bajek zostały przebadane pod kątem ich związków z przysłowiami.

Okazuje się, że przysłowia były traktowane jako tworzywo bajki szczególnie w okresie staropolskim (np. utwory Biernata z Lublina, Mikołaja Reja i in.). Przysłów używano jako tytułów bajek lub do wyrażenia płynących z nich morałów. Z pewnością w niektórych przypadkach przysłowie stanowiło bazę, na podstawie której dobudowano fabułę bajki, np.

Julian Tuwim napisał bajkę pt. „Skakanka” opartą na przysłowiu notowanym od połowy XIX w.: Gdyby óz a ie s a ała, toby óż i ie złamała. Innym razem morał bajki oderwał się od jej treści i zaczął funkcjonować samodzielnie jako przysłowie, np. tytuł bajki Biernata z Lublina: Kto wie e mówi, mało czy i oraz M. Błażewskiego: Czego ó ie da, owa ie ukuje oraz Ptasz iem słów o wyszedszy, wołem się ie wraca. Tekst literacki (bajka) to kontekst, w którym należy rozumieć przysłowia (morały), które mają w nich swoje korzenie.

Znajomość tych kontekstów pozwala na ich właściwą interpretację (Gnatkowska b.r.).

Pozycję najważniejszego dzieła w kanonie literatury hausa zajmuje antologia pt. Magana jari ce ‘Skarb w słowach zaklęty’ autorstwa rodzimego pisarza Abubakara Imama (pionier współczesnego pisarstwa i dziennikarstwa w języku hausa, polityk), której pierwszy tom ukazał się w 1937 r., a kolejne dwa w następnych latach. Książka była potem wielokrotnie wznawiana (1964, 1969, 1970, 1975, 1977, 1980, 1988, 1993), a jej fragmenty odnaleźć można na wielu stronach internetowych w formie teksu lub nagrań audio. To niekwestionowane arcydzieło literatury afrykańskiej stanowi zbiór opowieści, łączących motywy zaczerpnięte z hausańskiego folkloru, funkcjonującego wcześniej jedynie w przekazie ustnym, oraz klasyki arabskiej literatury – zbioru baśni z Orientu pt. arab. Alf layla wa-layla, znanego po polsku jako aś ie tysiąca i jed ej ocy. Znajdują się w nim także wątki z bajek i legend znanych w europejskim kręgu kulturowym, zadaptowane do realiów środowiskowych i kulturowych Hausa. Przysłowia służą w Magana jari ce m.in. organizacji dyskursu poprzez podział (segmentację) tekstu na rozdziały stanowiące oddzielne partie narracji w obrębie większej całości (konstrukcja szkatułkowa). Pełnią funkcję tytułów rozdziałów, które wskazują najważniejsze elementy ich treści lub zawierają morał z historii, którą dany rozdział opowiada. W trzytomowym zbiorze aż 48 z 83 tytułów rozdziałów, stanowiących samodzielne jednostki tekstu, jak i sam jego tytuł: M a j rì cē mają formę

106 przysłów. Cechy formalne przysłów hausa czynią z nich doskonałe tworzywo dla tytułów.

Zresztą cała antologia przepełniona jest setkami przysłów, zwrotów przysłowiowych i pokrewnych im związków frazeologicznych. Dla Hausańczyków bowiem umiejętne i obfite używanie przysłów (oraz innych niedosłownych sposobów formułowania myśli) przez pisarza świadczy o jego kunszcie (Piłaszewicz 1983: 23, 28-29, 166). Środki językowe zawarte w tekście Magana jari ce były przedmiotem analiz formalnych i semantycznych (Muhammad 2015).

Tytuły opowieści i bajek zawartych w Magana jari ce pełnią jednocześnie rolę morałów, które odnoszą się do treści danej jednostki (segmentu) tekstu. Polski przekład antologii (Pawlak 2021) dostarcza dowodów na wykorzystanie przez pisarza hausa właściwości przysłów, jaką jest ich wieloznaczność, uzależniona od ich interpretacji w danym kontekście.

W oryginalnym tekście hausa przysłowie pełniące rolę tytułu całej antologii (M a j rì cē) cytowane jest wielokrotnie w zróżnicowanych kontekstach i z tego powodu każdorazowo wymagało w polskim przekładzie reanalizy użycia. W efekcie przysłowie Magana jari ce jako tytuł antologii zostało przetłumaczone jako arb w słowac za ęty, co stanowi zręcznie skonstruowany równoważnik zdania o poetyckiej stylizacji, wyrażający podstawową treść oryginału. Jednakże przysłowie M a j rì cē tłumaczone jest za każdym razem inaczej, gdy pełni rolę tytułu opowieści rozpoczynających każdy z trzech jej tomów. Tłumacz starał się bowiem przełożyć to przysłowie tak, aby nawiązywało do głównej myśli (morału) danego segmentu tekstu:

(a) tom pierwszy: Mądre słowo jest warte ażdyc pie iędzy (Pawlak 2021: 23) Podkreślona jest niematerialna wartość słowa mówionego.

(b) tom drugi: łowo jest darem ort y (Pawlak 2021: 163)

Nacisk położony jest na korzyści życiowe, płynące z postępowania zgodnie z tradycyjnymi wartościami, przekazywanymi przez ludową mądrość zachowaną w przekazie ustnym.

(c) tom trzeci: W słowac za ęty jest s arb (Pawlak 2021: 401)

Najważniejszą myślą wyrażoną w tym segmencie jest to, że ogromna wartość mądrości ludowej nie jest dostępna w sposób bezpośredni, ale wymaga odkrycia. Tytuł rozdziału rozpoczynającego ostani tom, będący niemal identyczny, co tytuł całej książki, stanowi domknięcie klamry kompozycyjnej antologii.

107 Morał, który przeważnie wyrażony jest w paremicznym tytule danej bajki hausa, służy jej identyfikacji przez słuchaczy (czytelników), np.

(94) In All h y t imak-ē k , kai kuma,

jeśli Bóg 3SG.M.CPL pomagać-DOPRON.DO.2SG.MPRON.INDEP.2SG.M także

k t im k-i na b y g rē k

2SG.M.SBJV pomagać.IMPER-IOPTCL.GEN plecy wobec.DOPRON.DO.2SG.M

(Imam 1937: III, 22)

‘Allah przychodzi z pomocą tobie, więc i ty bądź pomocny dla innych’

(Pawlak 2021: 417).

W cytowanej bajce to samo przysłowie w formie zmodyfikowanej (pseudoprzysłowia⁸⁷) pojawia się jako morał-podsumowanie pod koniec tego segmentu tekstu antologii:

[A adari] ya wa ta, ya ce: „Was , yau an nuna mini gargaɗi. Lalle wanda Allah ya taimaka, shi ko ya ƙi taimakon na baya gare shi, kome ya same shi ba shi da kaito ”

(Imam 1937: III, 24)

- Dziś dostałem dobrą nauczkę – pomyślał [wół]. – Szczera to prawda, gdy mówią, że ten, komu Allah okazuje łaskę, nie może odmówić pomocy słabszemu, bo inaczej nikt jemu nie okaże nawet współczucia, gdy przydarzy się coś złego.

(Pawlak 2021: 419).

Dodatkowo jeszcze paremie pojawiają się w ustach bohaterów bajki jako elementy dialogów, co stanowi element strategii komunikacji niebezpośredniej znanej z potocznego języka hausa, np. w poniższym fragmencie:

Jaki ya ce: „Wayyo A a , ɗan uwana, ka taimake ni. Ƙarfina ya are ”

A adari ya ce: „Wa e ɗan uwan naka? Ni ban gama kame da kai ba. Ni ɗan uwana doki ne. Yaro da ganin birni ya san ya fi garinsu.

Ja i ya ce: „Kada kaza ta yi murna don ta ga ana jan han n ‘ ar uwa a a”

A adari ya yi s ewa, ya ce : „ a a hauka da naɗe-naɗe mutuwa ta ga ladani. Kai, mai goshi, ba ka sani ba an ce jifa ta wuce kanka ko kan wa ta faɗa?”

Da ma arfin jaki ya are, tafiya dai yake yi ba ya ko gani, ga yunwa, ga kaya, ga ubansu duka. Yana cikin tafiya ya sa afa wani rami bai gani ba, sai ga shi rikica kasa kaya sun danne kan.

(Imam 1937: III, 22)

- Na Allaha, bracie, pomóż! Padam z wyczerpania. – jęknął osioł.

- Kto tu niby jest twoim bratem? – oburzył się muł. – W niczym nie jestem do ciebie podobny i nie spoufalaj się ze mną. Ja jestem bratem konia! To takie oczywiste, jak w powiedzeniu „Każde dziecko, widząc miasto otoczone murem wie, że jest ono potężniejsze od małej osady”.

- Niech kura nie cieszy się zbytnio widokiem patroszonej siostry – odciął się osioł, a muł zaniósł się chrapliwym śmiechem.

87 Pseudoprzysłowia to formacje o charakterze przysłów, naśladujące je na poziomie strukturalno-semantycznym i operujące niektórymi tradycyjnymi markerami stylistycznymi, wyrażające podobne idee co przysłowia (właściwe) (Konstantinova 2015: 283).

108

- Patrzcie, oto głupota z widmem śmierci szuka swego wybawiciela. Ty, brodaczu, nie wiesz, że się mówi, że jak cios nie trafi w twoją głowę, to skąd wiadomo, że był wymierzony w ciebie?

I gdy muł w dalszym ciągu się wymądrzał, osioł całkowicie opadł z sił. Ledwo wlókł nogę za nogą. Nic już nie widział, a do tego jeszcze brzuch z głodu przyległ do grzbietu.

(Pawlak 2021: 417-418)

(95) Y r d gani-n bir ni y san y fi g ri-ns

chłopiec gdy widzenie-GEN gród.M 3SG.M.CPL wiedzieć-DO 3SG.M.CPL przewyższać miasto-ich

dosł. ‘Chłopiec widząc [warowny] gród, wie, że przewyższa on ich [tj. jego] miasto’

‘Każde dziecko, widząc miasto otoczone murem wie, że jest ono potężniejsze od małej osady’

(96) Kad k z t yi m r n don t ga

NEG.SBJV kura 3SG.F.SBJV robić przyjemność z_powodu 3SG.F.CPL widzieć-IO

an j -n hanji-n ‘yar -uw t t

IMPERS.CONT ciągnięcie-GEN jelita-GEN siosta jej

‘Niech kura nie cieszy się zbytnio widokiem patroszonej siostry’

(97) d naɗ -naɗ mutuw t ga l d n

szaleństwo z owijanie śmierć.F 3SG.F.CPL widzieć.IO muezin

dosł. ‘Szaleństwo owinięte [w] śmierć zobaczyło muezina’

‘Głupota z widmem śmierci szuka swego wybawiciela’

(98) J f t wuc k -nk k k -n w t f ɗ ?

coś_rzuconego.F 3SG.CPL minąć głowa-twoja czy głowa-GEN starszy_brat 3SG.F.CPL spadać

dosł. ‘[Skoro] rzucony przedmiot ominął twoją głowę, [to] czy spadł na głowę starszego brata?’

‘Jak cios nie trafi w twoją głowę, to skąd wiadomo, że był wymierzony w ciebie?’

W powyższym fragmencie uosobione zwierzęta wykazują się elokwencją (aza c ), rozumianą jako umiejętne posługiwanie się aluzją w wyrażaniu swoich myśli i krytykowaniu postawy przeciwnika. Ten przykład obrazuje zakorzeniony w kulturze i języku hausa sposób myślenia odnoszący się do formy ustnego komunikowania się, który można opisać za pomocą ciągu metaforycznego: DYSKUSJA TO WALKA, w której PRZYSŁOWIA TO ARGUMENTY.