Opisane przywileje w większości współcześnie nie istnieją. Nie ma już gór-niczej służby zdrowia, resort górnictwa nie buduje mieszkań dla górników, a ra-czej pozbywa się istniejących lokali. Przedsiębiorstwa górnicze nie prowadzą też samodzielnej infrastruktury wypoczynkowej czy sportowej dla swoich pracow-ników. Wszystkie te przywileje zostały stopniowo zniesione w okresie transfor-macji ustrojowej. Można jednak wskazać pewne przywileje, które istnieją do dziś dla pracowników górnictwa. Jak zasygnalizowano wcześniej, płace górni-cze były i nadal pozostają jednymi z najwyższych. Obrazuje to tabela 1.
Tabela 1 Średnie miesięczne płace brutto w spółkach węglowych oraz w kraju
Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie 2477 2691 2943 3102 Katowicki Holding Węglowy 4597 4771 5425 5500
Kompania Węglowa 4349 4558 5228 5247
Jastrzębska Spółka Węglowa
(płace wraz z „13” i „14”) 5166 5657 6303 6303 Źródło: Dane GUS.
W 2008 roku udział wynagrodzeń, ubezpieczeń społecznych i innych świadczeń dla pracowników w kosztach działalności operacyjnej górnictwa wy-niósł 50,3 proc., a samych wynagrodzeń 39,7 proc. Za tymi procentami kryło się odpowiednio około 7,8 mld zł i około 2,1 mld zł, co znaczy, że wynagrodzenia w górnictwie kosztowały ponad 9 mld zł − była to zdecydowanie największa po-zycja kosztowa21. Jest to związane z pewnymi przywilejami, takimi jak specjalne miesięczne wynagrodzenie w następującej wysokości:
− zatrudnionym pod ziemią − od 20% płacy zasadniczej po przepracowaniu 1 miesiąca do 60% płacy zasadniczej po przepracowaniu 15 lat,
− zatrudnionym w zakładach przeróbczych w ciągu technologicznym w kopal-niach − od 15% płacy zasadniczej po przepracowaniu roku do 40% płacy za-sadniczej po przepracowaniu 15 lat,
− pozostałym pracownikom zatrudnionym na powierzchni − od 10% płacy za-sadniczej po przepracowaniu roku do 25% płacy zaza-sadniczej po przepraco-waniu 15 lat22.
21 www.gazetaprawna.pl
22 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 roku w sprawie szczególnych przywilejów dla pracowników górnictwa – Karta górnika. Dz.U. 1982, nr 2, poz. 13 z późn. zm.
Przywileje związane z pracą w górnictwie – dawniej i dziś 177
Do okresu pracy, od którego zależy uprawnienie do specjalnego wynagro-dzenia, zalicza się wszystkie okresy zatrudnienia z wyjątkiem okresów pracy za-kończonych rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracow-nika oraz wygaśnięciem stosunku pracy wskutek porzucenia pracy.
Pracownikom górnictwa za długoletnią pracę przysługują także nagrody jubile-uszowe. Z okazji Dnia Górnika, który jest dniem wolnym od pracy i tradycyj-nym świętem górniczym, górnikom przysługuje nagroda w wysokości miesięcz-nego wynagrodzenia obliczomiesięcz-nego jak za urlop wypoczynkowy. Pracownikom górnictwa przysługuje ponadto tradycyjne „barbórkowe” w naturze lub ekwiwa-lencie pieniężnym stanowiącym równowartość świadczenia w naturze. Prócz tzw. barbórki, która jest trzynastą pensją, górnikom przysługuje czternasta pen-sja. Ponadto górnicy mają prawo do deputatu węglowego w naturze i ekwiwa-lencie pieniężnym lub tylko w ekwiwaekwiwa-lencie pieniężnym. Członkom rodziny pra-cownika zmarłego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej wypłaca się oprócz odprawy pośmiertnej przewidzianej w przepisach kodeksu pracy i jed-norazowego odszkodowania z tytułu śmierci pracownika, przewidzianego w prze-pisach o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, od-prawę pośmiertną w wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia23.
Czas pracy pracowników zatrudnionych w kopalniach głębinowych pod ziemią wynosi 7,5 godziny na dobę i 37,5 godziny na tydzień przy pięciodnio-wym tygodniu pracy, czyli jest krótszy niż ten regulowany przez kodeks pracy.
Ze względu na szczególnie uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia warunki pracy czas pracy pracowników zatrudnionych w kopalniach głębinowych pod ziemią, w zależności od warunków pracy, wynosi 7 do 6 godzin na dobę.
Szczególne uprawnienia mają również górnicy w przypadku uzyskania uprawnień emerytalnych. Górnicza emerytura przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:
− ukończył 55 lat życia,
− ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 10 lat pracy górniczej,
− nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego albo złożył wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa24.
23 Ibid.
24 Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dz.U. 2009, nr 153, poz. 1227.
Wiek emerytalny może być obniżony do 50 lat w przypadku kobiet mają-cych co najmniej 20 lat, a mężczyzn co najmniej 25 lat pracy górniczej i równo-rzędnej, w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej. Ponadto prawo do górniczej emerytury, bez względu na wiek i zajmowane stanowisko, przysługuje pracow-nikom, którzy pracę górniczą wykonywali pod ziemią stale i w pełnym wymia-rze czasu pracy pwymia-rzez okres wynoszący co najmniej 25 lat25. Pracownik górnic-twa ma prawo do płatnego urlopu zdrowotnego na leczenie sanatoryjne lub wczasy profilaktyczno-lecznicze26.
Górnikowi należą się także: dodatki funkcyjne, premie regulaminowe, roz-liczenia za godziny nadliczbowe, dodatki za zmianę nocną oraz wczasy pod gru-szą. Z tytułu pracy w uciążliwych warunkach górnicy dostają posiłki regenera-cyjne. W branży przyjęło się, iż pracodawca zapewnia wysokokaloryczny posiłek całej załodze − nie tylko osobom pracującym pod ziemią, ale także pra-cownikom administracji. W 2006 roku po negocjacjach ze związkowcami prawo do posiłków finansowanych przez zakład pracy utraciło w samej KW ponad 5 tys. pracowników. Obecnie w większości kopalń posiłki nie są wydawane bez-pośrednio, ale w formie bonów, które można zrealizować w wybranych skle-pach, stołówkach lub bufetach. Pracownicy górnictwa mogą również liczyć na inne przywileje o charakterze honorowym (stopnie górnicze, szpady górnicze, odznaki jubileuszowe oraz tytuł honorowy Zasłużony Górnik Rzeczpospolitej Polskiej, zegarek pamiątkowy czy umundurowanie górnicze).
Podsumowanie
Przedstawione przywileje kształtowały przez wieki pozycję socjalno- -bytową, tradycję, kulturę i status społeczny górników. Mają one, jak wykazano, swoje początki już w dawnych czasach. Z czasem zwiększył się ich zakres, a udostępnianie ich szerszemu kręgowi odbiorców spowodowało niezadowole-nie pozostałej części społeczeństwa. Jednakże opisane przywileje, w znacznej części, w okresie transformacji ustrojowej zostały zlikwidowane. Wynikało to z wycofywania się kopalń z działalności socjalno-bytowej spowodowanego ko-niecznością racjonalizacji kosztów w związku z dostosowaniem się do wymo-gów gospodarki rynkowej. Z perspektywy zakładów górniczych zmiany te moż-na oceniać pozytywnie, gdyż ograniczono pozaprodukcyjne sfery działalności, które generowały znaczne koszty. Dla samych górników zmiany te spowodowa-ły jednak znaczne ograniczenie wypracowywanych przez wieki przywilejów.
25 Ibid., art. 50 e.
26 Rozporządzenie Rady Ministrów…, op. cit.
Przywileje związane z pracą w górnictwie – dawniej i dziś 179
PRIVILEGES CONNECTED WITH WORK IN MINING – FORMERLY AND NOWADAYS
Summary
Miners were one of the professional groups within which the earliest forms of privileges occurred. They were often called social security systems. They had their pio-neering character. These actions were connected with health care, provision of leisure and recreation. They also meant provision of flats and promise of higher income. At first miners had to provide themselves with these issues.
Since then employers have paid attention to the fact that achieving higher work ef-ficiency and life peace among miners many be caused by adding privileges. In the period of Polish People’s Republic the state itself carried out social policy towards mining in-dustry’s employees. Nowadays, many of these do not exist and those which remain are nothing unusual against the privileges of other professional groups.
Małgorzata Podogrodzka
Szkoła Główna Handlowa