Po wojnie górnicy korzystali jeszcze ze świadczeń z systemu brackiego.
Podstawą zmiany sytuacji górników w zakresie ubezpieczenia było uchwalenie przez Radę Ministrów „Karty Górnika” 30 listopada 1949 roku12. Spowodowała ona likwidację odrębnych górniczych instytucji ubezpieczeniowych, przyznając górnikom, zwłaszcza zatrudnionym pod ziemią, wiele przywilejów w ramach ubezpieczenia ogólnego. W 1950 roku zlikwidowano Spółkę Bracką w Tarnow-skich Górach i Kasę Bratnią w Sosnowcu, a ich agendy przejął ZUS. W 1951 roku przy CZPW utworzono wydział zdrowia, potem Wojewódzką Poradnię Ochrony Zdrowia w Przemyśle Węglowym, której podporządkowano wszystkie placówki służby zdrowia w przemyśle górniczym13. Zapoczątkowało to proces organizacji górniczej służby zdrowia, która funkcjonowała do początków okresu transformacji ustrojowej.
Po wojnie dla zachęty i osiągnięcia wzrostu wydobycia organy władzy, par-tie polityczne i związki zawodowe silnie od nich zależne postawiły na poprawę warunków socjalno-bytowych środowiska górniczego. Wydziały socjalne powo-łano w centralnych zarządach przemysłowych i w zjednoczeniach. Współpracu-jąc ze związkami zawodowymi, miały się one zajmować zagadnieniami:
− bytowymi (ochroną i bezpieczeństwem pracy, opieką lekarską, ubezpiecze-niami społecznymi, aprowizacją, wczasami),
− kulturalno-oświatowymi,
− opieki nad rodziną14.
W poszczególnych dziedzinach polityki socjalnej tempo przemian i pomocy było bardzo zróżnicowane. Aprowizacja górników opierała się głównie na orga-nizacji wyżywienia w stołówkach, realizacji kartek i okazjonalnych przydziałów różnych artykułów konsumpcyjnych poza przysługującymi normami. Pod ko-niec 1946 roku ekwiwalent stołówkowy włączono do płac, a korzystanie ze sto-łówek było dobrowolne i płatne. Główną uwagę skupiano jednak na
12 „Karta Górnika” wprowadzała specjalne przywileje i wyróżnienia w zakresie płac, praw honorowych, opieki socjalnej i zdrowotnej, emerytur i wypoczynku. Od momentu wprowadzenia była uzupełniana, a przywileje poszerzane. Jednocześnie powiększał się krąg osób objętych przy-wilejami.
13 M.W. Wanatowicz: Ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w XIX i XX wieku. W: Śląsko-zagłębiowskie konfrontacje historyczne (XIX–XX wiek). Red. M.W.
Wanatowicz. UŚ, Katowice 1999, s. 30.
14 G. Szpor: Położenie górników w latach 1945-1949. Studia i materiały z dziejów woje-wództwa katowickiego w Polsce Ludowej. T. 12. Śląsk, Katowice 1978 , s. 187-188.
niu kartkowym. Od 1 kwietnia 1946 roku wprowadzono karty odzieżowe obej-mujące: odzież, bieliznę, obuwie i pościel15.
Należy zaznaczyć, że pomoc socjalna w zakresie aprowizacji w latach 1945-1948 była niezwykle istotna. W kolejnych latach – zależnie od sytuacji ekonomicznej – wracano do świadczeń w naturze, które przybierały różne for-my. Obciążały one fundusz płac, ale ich otrzymywanie często nie było uzależ-nione od wkładu pracy i w istocie miało charakter przywilejów socjalnych16.
21 lutego 1951 roku Prezydium Rządu podjęło uchwałę o poprawie warun-ków płac w górnictwie węglowym przez podniesienie stawek, premii oraz depu-tatu węglowego. Na podstawie tej uchwały powołano Oddziały Zaopatrzenia Robotniczego (OZR) przy kopalniach17. Prowadziły one stołówki, bufety, skle-py, punkty usługowe i gospodarstwa rolne, przyczyniając się do poprawy zaopa-trzenia górników i ich rodzin. Pod koniec lat pięćdziesiątych działalność OZR ograniczono, a placówki przekazano Miejskiemu Handlowi Detalicznemu. Jed-nakże w połowie lat sześćdziesiątych reaktywowano działalność OZR. Organi-zowano akcje dostaw ziemniaków do mieszkań, akcje witaminy po niższych ce-nach, wydawano posiłki regeneracyjne i wiele innych artykułów.
W celu mobilizacji środowiska górniczego i zapobieżenia niepokojom w la-tach siedemdziesiątych rząd rozszerzył uprawnienia płacowe w górnictwie. Po-nadto powiększono pule nagród, a w funduszu płac stworzono tzw. 13 pensję.
Dodatkowo wprowadzono słynne sklepy „G” zaopatrywane w deficytowe towa-ry. Szeroko rozprowadzano również talony na samochody, dotowano wczasy za-graniczne, udzielano preferencyjnych kredytów na budownictwo indywidual-ne18. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych znaczna część społeczeństwa oceniała negatywnie górnicze przywileje, ponieważ nie były rozpowszechnione informacje o trudzie górniczej pracy.
Wydarzenia sierpniowe i znaczny spadek wydobycia u progu nadchodzącej zimy spowodowały wydanie uchwały Rady Ministrów 199/81 z 11 września 1981 roku. Gwarantowała ona wynagrodzenie za pracę w wolne soboty, niedzie-le i święta. Korzystało z tego 360-420 tys. górników oraz członków ich rodzin,
15 Ibid., s. 226.
16 M. Mitręga: Polityka socjalna wobec górników węgla kamiennego. Fundacja im. Friedri-cha Eberta, Katowice 1994, s. 93.
17 Dzieje górniczego ruchu zawodowego w Polsce 1945-1987. T. 3. Red. J. Kantyka. Śląski Instytut Naukowy, Katowice 1990, s. 173-174.
18 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik: Historia Śląska. UE, Wrocław 2002, s. 522; M.S. Szczepański: Wielkomiejska klasa robotnicza i górnośląscy górnicy: hegemon bez przyszłości? W: Górniczy etos. Tradycja i współczesność. Stowarzyszenie Thesaurus Silesiak, Lę-dziny 2006, s. 45 i nast.
Przywileje związane z pracą w górnictwie – dawniej i dziś 175
tj. około 1,8 mln osób. Towary rozprowadzano przez Przedsiębiorstwo Zaopa-trzenia Górniczego (PZG) i były one znacznie tańsze. Działo się to na skutek możliwości korzystania PZG z centralnych funduszy dewizowych19.
W omawianej dekadzie lat osiemdziesiątych doszło też do załamania rynku podstawowych artykułów żywnościowych, co spowodowało powrót systemu kartkowego. Przydziały dla pracowników górnictwa były wyższe niż dla innych grup zawodowych. Dodatkowo górnicy mogli nabywać artykuły żywnościowe w sklepach prowadzonych przez PZG w zamian za wynagrodzenie w wolne dni.
Wrócono również do posiłków regeneracyjnych, uruchomiono stołówki zakła-dowe oraz inne formy pomocy. Wysiłki te podejmowano w celu poprawy kon-dycji fizycznej górników i załagodzenia narastających konfliktów społecznych.
W okresie PRL-u praca w kopalniach była również związana z szybszą możliwością uzyskania własnego mieszkania. Poszczególne zjednoczenia ów-cześnie funkcjonujące posiadały liczne zasoby mieszkaniowe, które udostępnia-ły swoim pracownikom. W roku 1989 w zasobach przemysłu węglowego znaj-dowało się 13 tys. budynków, tj. 186,8 tys. mieszkań. Z upływem lat w okresie transformacji ustrojowej baza mieszkaniowa posiadana przez kopalnie ulegała likwidacji. W 1996 roku zasoby mieszkaniowe w kopalniach węgla kamiennego wyniosły już tylko 10 938 budynków, zaś na koniec 2005 roku przedsiębiorstwa górnictwa węgla kamiennego dysponowały już tylko 3586 budynkami mieszkal-nymi20.
Stale rosło też w rozpatrywanym okresie zainteresowanie wczasami, w związku z czym podejmowano coraz to nowsze rozwiązania dotyczące rozbu-dowy górniczej bazy wczasowej. W roku 1967 górnictwo dysponowało już 200 obiektami o łącznej liczbie 14 tys. miejsc. W większości były to nowoczesne, dobrze wyposażone obiekty, o wyższym standardzie niż ośrodki FWP. Dodat-kowo organizowano ośrodki kempingowe oraz obozy pod namiotami. Wiele wy-siłku włożono też w organizację wyjazdów sanatoryjnych dla górników.
Działalność socjalna w zakresie wypoczynku w okresie transformacji ustro-jowej w zasadzie się nie zmieniła, ale w sposób radykalny została ograniczona wysokość funduszu socjalnego, a także skurczyła się własna baza wypoczynko-wa. Infrastruktura ta, będąca dotąd własnością poszczególnych kopalń, również została poddana prywatyzacji.
19 M. Mitręga: Op. cit., s. 98 i nast. Pozostali mieszkańcy regionu (około 2,3 mln osób) nie mieli takich możliwości, co sprzyjało narastaniu antagonizmów.
20 H. Dźwigoł: Model restrukturyzacji organizacyjnej przedsiębiorstwa górnictwa węgla ka-miennego. Difin, Warszawa 2007, s. 108.