kształtujący nierówności płacowe w Polsce
3. Wpływ struktury wynagrodzeń na poziom nierówności płacowych w Polsce
Zachodzące zmiany w strukturze wynagrodzeń w analizowanych latach przedstawiono jako zmiany relacji płac przeciętnych w poszczególnych grupach do przeciętnego wynagrodzenia osób pracujących. Poniżej przedstawiono relację do przeciętnych wynagrodzeń brutto różnych grup na podstawie PBW. Zatrud-nieni posiadający wykształcenie wyższe należeli do osób najlepiej zarabiających w ciągu całego badanego okresu. Osoby te otrzymywały średnio 143% przecięt-nego wynagrodzenia w roku 1996. W 2008 roku wielkość ta wynosiła już 158%.
Rozbieżności płacowe osób z wyższym wykształceniem w porównaniu do za-robków osób z co najwyżej gimnazjalnym poziomem edukacji są jeszcze
więk-sze. Wynagrodzenie pracowników drugiej grupy stanowiło 58% wynagrodzenia osób z wyższym wykształceniem w roku 1996, w roku 2008 stosunek ten spadł do 45%. Powstają coraz większe rozbieżności płacowe między osobami wyżej wykształconymi a pozostałymi grupami osób. Przeciętne płace wszystkich grup edukacyjnych w stosunku do płacy przeciętnej maleją. Wyjątek stanowi wyna-grodzenie osób z wyższym wykształceniem.
Znaczne zmiany w rozkładzie płac w czasie obserwuje się również między grupami zawodowymi. Najlepiej zarabiającą grupę zawodową w całym okresie badawczym stanowią wyżsi urzędnicy państwowi oraz dyrektorzy i kierownicy.
Statystycznie rzecz biorąc osoba, która znalazła się w tej grupie, zarabia 183%
przeciętnego wynagrodzenia w roku 1996 oraz 234% w roku 2008. Również płace specjalistów rosną, z 118% w 1996 roku do 137% w roku 2008. W pozo-stałych grupach zawodowych w analizowanym okresie przeciętne wynagrodze-nia maleją w stosunku do średniego wynagrodzewynagrodze-nia. Osoby zatrudnione przy pracach prostych zarabiają najmniej. Ich płaca stanowi zaledwie 67% płacy średniej w 1996 roku i różnica ta znacznie się pogłębia, spadając do około 58%
średniej płacy w 2008 roku. Analiza płac przeciętnych wskazuje na rosnące nie-równości płacowe. Można również zauważyć, iż zmienna, jaką jest grupa zawo-dowa, jest silnie pozytywnie skorelowana ze wskaźnikiem skolaryzacji (współ-czynnik korelacji tych dwóch zmiennych oscyluje w granicach 0,74-0,76).
W latach 1996-2006 zaobserwowano zmniejszające się różnice płacowe pomiędzy województwami. Region, w którym przeciętne płace są najwyższe, to województwo mazowieckie. W roku 1999 płace w tym województwie stanowiły 130% płacy przeciętnej w Polsce, a w kolejnych latach relacja ta wzrosła o oko-ło 5%, by w roku 2008 spaść z powrotem do 130%. Drugim województwem, gdzie pracownicy są najwyżej opłacani, jest województwo śląskie, ale również tutaj płace maleją w stosunku do płacy średniej (w 1999 roku przeciętna płaca w województwie śląskim wynosiła 107% płacy przeciętnej, zaś w roku 2008 już tylko 97%). W 1996 roku najmniej zarabiano w województwie lubelskim, pod-karpackim, warmińsko-mazurskim i lubuskim. Kolejne lata przyniosły wzrost płac w większości województw, wyrównując tym samym poziom nierówności płacowych. W 2008 roku nadal najgorzej byli opłacani pracownicy wojewódz-twa podkarpackiego i warmińsko-mazurskiego.
W badanym okresie płace brutto sektora publicznego przewyższały wyna-grodzenia sektora prywatnego. W roku 1996 stanowiły one 86% płac przecięt-nych, w sektorze publicznym były na poziomie 105%. W kolejnych latach róż-nice te malały, by zacząć ponownie wzrastać od roku 2002 i zatrzymać się na
Zmiany w rozkładzie nierówności płacowych… 163
poziomie 106% płacy średniej w sektorze publicznym i 95% w sektorze prywat-nym. Również płace netto według danych BAEL pokazują, że w badanych la-tach w sektorze publicznym zarabiano przeciętnie lepiej. Istnieje kilka przyczyn takich zmian w strukturze płac między sektorami. Dodatkowo rozkład poziomu wykształcenia w poszczególnych sektorach jest inny. W sektorze publicznym jest zatrudnionych więcej osób z wykształceniem wyższym, a mniej z zawodo-wym niż w sektorze prywatnym. W roku 1996 odsetek osób z wykształceniem wyższym wynosił 19% w sektorze publicznym i 8% dla sektora prywatnego.
Z kolei w sektorze publicznym pracowało blisko 43% osób z wykształceniem co najwyżej zawodowym, w sektorze prywatnym zaś około 58%. W kolejnych la-tach obserwuje się wzrost odsetka pracowników z wyższym wykształceniem w obu sektorach. Jednocześnie odsetek osób z wykształceniem zawodowym sys-tematycznie maleje. W 2008 roku 37% pracowników to osoby z wykształceniem wyższym, a 23% z wykształceniem co najwyżej zawodowym w sektorze pu-blicznym. Liczby te dla drugiego sektora wynosiły odpowiednio 17% i 44%.
W konsekwencji większy odsetek liczby osób z wykształceniem wyższym, prze-ciętnie lepiej zarabiających, powodował wzrost średnich wynagrodzeń w sekto-rze publicznym11.
Analiza wynagrodzeń według sektorów EKD nie wskazuje na znaczne zmiany w zróżnicowaniu płacowym ani wewnątrz, ani między grupami. W ana-lizowanym okresie najlepiej zarabiały osoby pracujące w górnictwie i kopalnic-twie – około 175% średniej pensji w roku 1996. Wielkość ta spadała, osiągając 147% średniego wynagrodzenia w roku 2008. Grupą, w której płace były umiar-kowane, osiągając 166% przeciętnej płacy w roku 2006, jest pośrednictwo fi-nansowe. W pozostałych grupach płace kształtowały się na poziomie 130%-90%
płacy średniej.
11 Pomimo że bezpośrednim celem tego badania nie jest analiza nierówności płacowych między kobietami a mężczyznami, istotność i powszechność tego problemu skłania do analizy robków ze względu na płeć respondentów. Okazuje się, że mimo deklaracji mających na celu za-chęcanie do wyrównania poziomu płac między kobietą a mężczyzną, nadal obserwuje się lukę pła-cową między tymi grupami pracowników. W latach 1996-2006 płaca kobiet stanowiła średnio 79- -83% płacy mężczyzn. Zob. B. Reilly: The Gender Pay Gap in the Transition Economies. A Survey of the Existing Literature. W: The Poverty Reduction and Economic Management Group – Eastern Europe and Central Asian Region. World Bank, Washington DC 2002; A. Newell, B. Reilly: The Gender Pay Gap in Transition from Communism. Some Empirical Evidence. „Economic Systems”
2001, Vol. 25, s. 287-304.