Liczba oraz rozmieszczenie

W przypadku Estonii, podobnie jak w pozostałych republikach bałtyckich, na Litwie i Łotwie, przemianom społecznym, politycznym i gospodarczym synchronicznie towarzyszyły problemy związane z istnieniem licznych grup mniejszości narodowych. Dotyczyło to przede wszystkich kwestii prawnych, takich jak: przyznawanie obywatelstwa, lecz także szeroko podjętej dyskusji na temat miejsca mniejszości w danym społeczeństwie. Analizując wielonarodo-wość odradzającego się na początku lat 90. XX w. państwa estońskiego, należy

podkreślić, iż sytuacja państw bałtyckich, a szczególnie Estonii i Łotwy1, była

bardzo złożona. Narody zamieszkujące ziemie estońskie, łotewskie i litewskie będące częścią imperium sowieckiego na początku lat 90. XX w. zmuszone zo-stały do poszukiwania swojej tożsamości narodowej w ramach nowego podzia-łu granicznego. Proces ten był unikalny, nie mający analogicznego w innym kraju europejskim w tym okresie. Przez lata budowania państwowości estoń-skiej, a także litewskiej czy też łotewskiej Rosjanie zamieszkujący te tereny do-świadczali i wciąż doświadczają dyskusji na temat ich miejsca w rozwijających się społeczeństwach poszczególnych państw. Choć silne więzi społeczne, kul-turowe i historyczne spajają społeczność Rosjan, są oni często marginalizowa-ni, a nierzadko całkowicie wykluczani z życia społecznego, kulturowego i po-litycznego swojej nowej ojczyzny. Wykluczenie społeczne związane jest przede wszystkim z brakiem uregulowania kwestii narodowości, która tutaj odgrywa szczególne znaczenie. Litwa już na początku odbudowy swojej państwowości unormowała kwestie narodowe poprzez przyznanie obywatelstwa wszystkim osobom mieszkającym na terenie kraju. W paszportach wydawanych obywate-lom Litwy nie była uwzględniana rubryka dotycząca narodowości, lecz jedynie obywatelstwa. Estonia i Łotwa nie wprowadziły korzystnych dla mieszkańców obydwu państw regulacji prawnych, pozbawiając ich tym samym pełnej party-cypacji w życiu społeczeństwa.

1 Zarówno Estonia, jak i Łotwa na początku swojej drogi ku niepodległości zmagały się z problemem bardzo licznej grupy ludności rosyjskojęzycznej, w której większość sta-nowili Rosjanie 30,3% (474,8 tys.) w Estonii oraz 34% (905,5 tys.) na Łotwie. Na Litwie sytuacja wyglądała zdecydowanie inaczej. Rosjanie stanowili 9,4% (344,5 tys.) społe-czeństwa kraju, Polacy zaś 7% (258 tys.), dane pochodzą z 1989 r., za: Nacyonalnyj

Przed II wojną światową Estonia2 była państwem względnie jednorodnym etnicznie. Według ostatniego sporządzonego przed II wojną światową po-wszechnego spisu ludności z 1934 r. Estończycy stanowili 88,1% mieszkańców kraju. Pozostałe niespełna 12%, czyli ponad 300 tys. mieszkańców, to przed-stawiciele pięciu największych grup mniejszościowych przebywających na

tym terytorium: Rosjanie, Niemcy, Szwedzi, Łotysze i Żydzi3. Liczba Rosjan

zamieszkujących Estonię w porównaniu z innymi grupami mniejszościowymi była zdecydowanie wyższa, co bezpośrednio skutkowało wyższym przyrostem

naturalnym przedstawicieli tej grupy etnicznej jeszcze pod koniec XIX w.4 Na

początku XX w. oraz bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej przy-rost liczebny Rosjan był coraz wyższy. Militarna klęska Rosji oraz wkroczenie Niemców na ziemie estońskie doprowadziły do ewakuacji osób pracujących na rzecz przedsiębiorstw i firm rosyjskich, co w konsekwencji wywołało olbrzymi spadek liczebności rosyjskiej grupy mniejszościowej. Zwrot w polityce migra-cyjnej Rosjan skutkował kolejnymi falami migracyjnymi na ziemie estońskie. Wzrastająca liczba Rosjan na tych obszarach spowodowana była masowymi ucieczkami z Rosji Radzieckiej, a jednym z docelowych miejsc osiedlenia była właśnie Estonia. Do 1922 r. przyrost liczby Rosjan na tych terenach przekro-czył 30% i przewyższył powiększenie populacji Estończyków w tym samym czasie. W okresie pierwszej estońskiej niepodległości przyrost przedstawicieli

rosyjskiej mniejszości narodowej był zdecydowanie wyższy od pozostałych5.

Rosjanie stanowili wówczas 8,2% ogółu ludności Estonii. Liczba Niemców wówczas tu zamieszkujących nie była zbyt wysoka w porównaniu z Rosjanami. W latach 30. XX w. Niemcy stanowili 1,5% ludności, mniejszość szwedzka zaś 0,7%, Łotysze i Żydzi mniej niż 0,5%. Po II wojnie światowej w wyniku zmian politycznych liczba mniejszości narodowych zamieszkujących na terenie kraju zmniejszyła się drastycznie. Tym samych rdzenni Estończycy stanowili 97,3% populacji w kraju, tworząc hermetyczną pod względem etnicznym wspólnotę narodową. W latach 1970–1990 liczba mieszkańców Estonii bardzo wzrosła w porównaniu z innymi krajami o porównywalnym potencjale demograficz-nym. Łącznie wzrost liczebności mieszkańców wynosił ok. 17% w skali po-pulacji całego kraju. Liczba ludności zasiedlającej tereny zurbanizowane rosła

2 Przedwojenna Estonia była bardziej hermetyczna pod względem etnicznym niż jej są-siedzi – Łotwa czy Rosja Radziecka.

3 W 1934 r. Rosjanie liczyli 92,6 tys. osób, Niemcy 16,3 tys., Szwedzi 7,6 tys., Łotysze 5,4 tys., Żydzi 4,4 tys., przedstawiciele innych grup etnicznych zamieszkujących teryto-rium Estonii – 7,3 tys.

4 W latach 1881–1897 wzrost liczebny przedstawicieli rosyjskiej mniejszości narodowej wyniósł ok. 30%.

2. Mniejszość rosyjska w okresie tranzycji i transformacji Estonii

znacznie szybciej, niespełna 30% w skali kraju w porównaniu z mieszkańcami terenów wiejskim.

Początek lat 90. XX w. wprowadził Estonię w nową rzeczywistość politycz-ną, ekonomiczpolitycz-ną, a także społeczną. Zróżnicowana pod względem narodo-wościowym struktura społeczna wpłynęła na kształtowanie polityki zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej tego kraju. W tym czasie rdzenni Estończycy

stanowili niewiele ponad 61% mieszkańców6, dominującą mniejszością

naro-dową w kraju byli Rosjanie (30,3%), ponadto mieszkali tam również Ukraińcy, Białorusini, Finowie, Tatarzy, Łotysze, Polacy, Żydzi, Litwini, Niemcy, niewiel-ką grupę mniejszościową tworzyli również Szwedzi. Łącznie liczba wszystkich mieszkańców Estonii przed wkroczeniem na drogę transformacji systemowej

przekraczała 1,5 mln osób7. W dobie transformacji systemowej układ

naro-dowościowy społeczności zamieszkujących na ziemiach estońskich nie uległ drastycznym zmianom. Jednak zdecydowanie zmniejszyła się liczba mieszkań-ców w skali całego kraju. Liczba Estończyków zmniejszyła się o ponad 60 tys., jednak udział w skali całego społeczeństwa wzrósł do niemalże 66%.

Na początku drogi transformacyjnej w 1989 r. rdzenni Estończycy

stano-wili 61,5% ogółu społeczeństwa, Rosjanie zaś 30,5%, (474 834 osoby)8. Z

cza-sem procent rdzennych Estończyków w społeczeństwie rósł, przy stopniowym spadku liczby Rosjan. W 1995 r. Estończycy stanowili 64,2% społeczeństwa (957,2 tys.), Rosjanie zaś 28,7% (428,4 tys.). Pięć lat później, na początku 2000  r., Rosjanie stanowili grupę 351  178 osób, co w skali kraju oznaczało 25,6% społeczeństwa, Estończycy wówczas 67,9%. Dane te pokazują, że w cią-gu niespełna 11 lat od 1989 do 2000 r. z Estonii wyjechało 123 656 osób

naro-dowości rosyjskiej9. Wyjeżdżali przede wszystkim wojskowi oraz ich rodziny,

a także osoby znajdujące zatrudnienie w sektorze przemysłowym. W kolejnych latach tendencja wśród Rosjan do opuszania Estonii była coraz niższa. Spadek liczby ludności był także cechą charakterystyczną dla przedstawicieli innych mniejszości narodowych zamieszkujących na terenie kraju. Jednak zmniej-szenie liczby przedstawicieli innych narodowości nie był tak widoczny jak w przypadku mniejszości rosyjskiej. W okresie 11 lat transformacji populacja Estonii zmalała o ponad 200 tys. mieszkańców. Wynikało to przede wszystkim

6 W 1989 r. Estończycy stanowili 61,5% (963 281) mieszkańców Estonii, dane za Estoń-skim Urzędem Statystycznym, www.stat.ee (dostęp 16.06.2009).

7 1 565 662 mieszkańców, dane za Głównym Urzędem Statystycznym Estonii, http:// www.stat.ee/ (dostęp 20.04.2009).

8 W 1989 r. Estonię zamieszkiwały 1 565 662 osoby, w roku 2005 liczba ta spadła do 1 391 000.

9 M. Patyna, Problem integracji Rosjan w Estonii w latach 1989–2005, [w:] Wybrane

ze spadku liczby urodzeń w kraju. Zjawisko to było charakterystyczne dla wszystkich krajów zarówno z regionu Europy Zachodniej oraz demokraty-zującej się Europy Środkowej i Wschodniej. W czasie kolejnych lat przemian społecznych, politycznych i gospodarczych struktura narodowościowa Estonii nie uległa znaczącym zmianom. Przyrost ludności rdzennie estońskiej nadal postępował w stosunku procentowym, jednak nie był on już tak widoczny jak u progu XXI w., wyniósł niespełna 1% w skali kraju. Z drugiej jednak

stro-ny podtrzymana została tendencja do spadku liczebnego Estończyków10 oraz

grup mniejszościowych. Spadek liczby Rosjan zarysował się porównywalnie

do spadku liczby Estończyków11. Podobnie następowały zmiany wśród innych

grup narodowościowych na terenie Estonii.

Tabela 2.1.1. Skład narodowościowy Estonii w roku 1989 i 2000

Narodowość ^{1989 2000} liczba % liczba % Estończycy 963 281 61,5 930 219 67,9 Rosjanie 474 834 30,3 351 178 25,6 Ukraińcy 48 271 3,08 29 012 2,1 Białorusini 27 711 1,769 17 241 1,3 Finowie 16 622 1,061 12 195 0,89 Tatarzy 4 058 0,259 2 582 0,19 Łotysze 3 135 0,2 2 330 0,17 Polacy 3 008 0,192 2 193 0,16 Żydzi 4 613 0,295 2 145 0,156 Litwini 2 568 0,164 2 116 0,154 Niemcy 3 466 0,221 1 870 0,136 Szwedzi 297 0,019 300 0,021 Inne narodowości 13 798 0,888 15 347 1,98

Łączna liczba mieszkańców 1 565 662 1 370 052

Źródło: Główny Urząd Statystyczny Estonii, http://www.stat.ee/ (dostęp 20.04.2009).

10 Procentowy udział Estończyków wzrósł z 67,9 do 68,8%.

2. Mniejszość rosyjska w okresie tranzycji i transformacji Estonii

Tabela 2.1.2. Populacja Estonii w latach 2000–2010

Rok Liczba ludności

Procentowy spadek liczby ludności 2003 1 408 556 2004 1 332 893 –5,37 2005 1 332 893 0 2006 1 324 333 –0,64 2007 1 315 912 –0,64 2008 1 307 605 –0,63 2009 1 299 371 –0,63 2010 1 332 089 +0,45 2015 1 313 271 –0,29 2016 1 315 950 –0,26 2017 1 317 800 +0,14

Źródło: Główny Urząd Statystyczny Estonii, http://www. stat.ee/ (dostęp 20.04.2011, 05.02.2017).

Populacja Estonii w dobie transformacji zdecydowanie zmalała. U pro-gu tych przemian kraj liczył ponad 1,5 mln mieszkańców. W kolejnych la-tach wielkość populacji ulegała zmniejszeniu, w 2003 r. było to niewiele

po-nad 1,4 mln mieszkańców12. W kolejnych latach liczba ta oscylowała wokół

1,3 mln osób, jednak dane z czerwca 2009 r. pokazały, że Estonię

zamieszki-wało już mniej niż 1,3 mln13. W kolejnych latach nastąpił niewielkie

powięk-szenie populacji. W ostatnich trzech latach widoczny jest niewielki wzrost liczby mieszkańców, co spowodowane jest zahamowaniem procesów migra-cyjnych14.

Dane przytoczone za Głównym Urzędem Statystycznym Estonii pokazują, że procent Rosjan zamieszkujący ziemie estońskie jest znaczący w kształtowa-niu składu narodowościowego kraju. Według tych danych w 2007 r. mieszka-ło 25,6% Rosjan (351 178), Estończycy w tym samym czasie stanowili 68,6%

12 W czerwcu 2003 r. populacja Estonii wynosiła 1 408 556 osób, w kolejnych latach wciąż malała, w czerwcu 2011 r. liczba mieszkańców kraju wynosiła 1 282 963.

13 Dane za Głównym Urzędem Statystycznym Estonii, http://www.stat.ee/ (dostęp 21.04.2009).

14 A. Włodarska-Frykowska, Ethnic Russian minority in Estonia, „International Studies, Interdisciplinary Political and Cultural Journal” 2016, vol. 18, no 2, s. 153–164.

(921 068), dla porównania ogółem w kraju zamieszkiwało 1 315 912 osób. Porównując te dane z okresem akcesji Estonii do Unii Europejskiej, Rosja-nie stanowili wówczas 25,7%, Estończycy zaś 68,4% społeczeństwa. W stycz-niu 2010 r. Rosjanie stanowili 25,5%, Estończycy natomiast 68,8% populacji w kraju. Przedstawione powyżej dane pokazują, jak silne podziały naro-dowe występują we współczesnej Estonii. Liczba ludności rosyjskiej w tak niewielkim pod względem liczby mieszkańców kraju jest wciąż znacząca. Choć statystyki, po uwzględnieniu błędu statystycznego, pokazują, że pro-centowa liczba Rosjan zamieszkujących Estonię spada, to jednak spadek ten

jest niewielki i oscyluje wokół 0,1% rocznie15. Mniejszość rosyjska w

Esto-nii jest zatem wciąż silną pod względem liczebnym grupą społeczną, która stanowi ponad 1/4 społeczeństwa estońskiego. Według danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych populacja Estonii w dniu 1 grudnia 2011 r. wynosiła

1364 tys. osób, są to wszyscy zarejestrowani mieszkańcy kraju16. Mimo, iż

od uzyskania niepodległości przez Estonię minęły już ponad dwie dekady, nadal 120 650 mieszkańców kraju posiada inne niż estońskie obywatelstwo. Najliczniejszą grupę stanowią Rosjanie, ponad 95 440 osób, następnie

Ukra-ińcy, Finowie, Łotysze, Litwini i Białorusini17. Ponadto bardzo liczną grupą

są bezpaństwowcy, którzy pod koniec roku 2011 stanowili 6,9% populacji kraju (94 654 osoby).

Na rysunku 2.1.1 pokazano proporcje społeczeństwa estońskiego z grud-nia 2011 r. Choć różnią się one zdecydowanie od danych ukazujących spo-łeczeństwo estońskie na początku drogi tranzycji i transformacji systemowej w 1992 r. (rysunek 2.1.2), wiele kwestii dotyczących przede wszystkim oby-watelstwa i procesu naturalizacji pozostaje nadal nieuregulowanych. Ewolu-cja społeczeństwa estońskiego pokazuje, iż coraz większa grupa mieszkańców posiada obywatelstwo kraju, nie mniej jednak wiele osób nadal pozbawionych jest tego przywileju, mimo iż tak jak pozostali mieszkańcy nierzadko od poko-leń zamieszkują te tereny.

15 Wśród przedstawicieli pozostałych grup mniejszościowych widoczne były podobne tendencje. Ukraińcy zarówno w roku 2000, jak i 2010 stanowili 2,1% społeczeństwa. Liczba Białorusinów w ciągu 10 lat zmniejszyła się o 0,1%, z 1,3 do 1,2% populacji Es-tonii, Finów z 0,89 do 0,8%. Podobne tendencje widocznie były wśród przedstawicieli mniejszości litewskiej, łotewskiej, polskiej czy niemieckiej.

16 Dane ze Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Estonii, http://www.siseministeerium. ee/ (dostęp 20.01.2012).

17 Ukraińcy stanowią grupę ok. 5250 mieszkańców Estonii, Finowie ok. 4250, Łotysze ok. 2540, Litwini ok. 1756, Białorusini ok. 1480.

2. Mniejszość rosyjska w okresie tranzycji i transformacji Estonii

Rysunek 2.1.1. Ludność Estonii w 2011 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Estonii, http://www.siseministeerium.ee/ (dostęp 03.01.2012).

Rysunek 2.1.2. Ludność Estonii w 1992 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Estonii, http://www.siseministeerium.ee/ (dostęp 03.01.2012).