Rosyjskie elity polityczne

Zmiana reżimu politycznego jest ściśle powiązana z przeobrażeniami w kręgu elit politycznych w kraju. Obserwując przemiany zachodzące w Estonii, a także w pozostałych państwach bałtyckich, należy zadać pytanie, jak silnie odejście od systemu komunistycznego i przejście w struktury demokratyczne wpłynę-ło na kształtowanie się nowych elit politycznych w tych krajach? W procesie

były słowa dotyczące zmiany nastawienia do nie-Estończyów, nietraktowanie ich jako problemu, lecz jako uczestnika w budowaniu i umacnianiu systemu demokratycznego.

32 D. Laitin, Identity in Formation: The Russian-Speaking Populations in the Near Abroad, Cornell University Press, 1998.

kształtowania się elit politycznych w tych państwach widoczne jest bowiem wykluczenie przedstawicieli rosyjskiej mniejszości narodowej z tych kręgów i pozbawienie ich możliwości piastowania wysokich stanowisk w państwie. Czy zatem zmiana systemu umożliwiła wprowadzenie na scenę polityczną państw bałtyckich nowych elit, czy pozwoliła mimo wszystko na kontynuację utrwalo-nych w poprzednim systemie wzorców? Zmiany w tym kręgu wywołane były przede wszystkim innymi potrzebami państwa, poszukującego nowych, wy-kształconych liderów politycznych, którzy będą umacniali zachodzące procesy demokratyzacji poprzez właściwą kontrolę instytucji państwowych. W Esto-nii, gdzie mniejszość rosyjska była drugą pod względem liczebności grupą et-niczną po ludności estońskiej, przejście od ideologicznie jednolitych, hierar-chicznie zorganizowanych elit politycznych, które funkcjonowały w oparciu o ustalenia przychodzące z Moskwy, ku nowym elitom narodowym, których podstawowym zadaniem było sprostanie zasadom budującej się demokracji wraz z gospodarką wolnorynkową i pluralizmem politycznym, było olbrzy-mim wyzwaniem. Nowi liderzy musieli bowiem sprostać zadaniu, by unieza-leżnić państwo od wpływów rosyjskich, stworzyć nowe instytucje państwowe oraz sprostać oczekiwaniom społecznym, co w warunkach tak widocznych po-działów etnicznych nie było łatwe. Jednak największym wyzwaniem była próba stworzenia takiego systemu elit, który umożliwiłby reprezentację wszystkich grup etnicznych zamieszkujących na terenie kraju, przy jednoczesnym zerwa-niu z przeszłością z okresu ZSRR.

Faktem jest, że każda zmiana systemowa wpływa na zmiany elit politycz-nych w danym kraju, jednak nie zawsze tak samo. Można zatem doszukać się kilku możliwości przesunięć i rotacji wśród przedstawicieli elit w państwie. Jednym z przyjętych rozwiązań jest oczyszczenie sceny politycznej z przedsta-wicieli starego reżimu i zastąpienie ich nowymi. Jednak, jeśli w kraju nie ma alternatywnej grupy przywódców, gotowych do przejęcia władzy, ciągłość elit jest dość trwała. Takie rozwiązanie jest zagrożeniem dla niepodległego pań-stwa, które na początku budowania swojej państwowości i niezależności musi borykać się z problemem oddania zbyt dużej władzy w ręce Rosjan zamiesz-kujących terytorium estońskie. Grupy etniczne należące do mniejszości naro-dowych wysuwają swoje żądania, które popierane są przez kraje macierzyste,

w tym przypadku Rosję33. Zdaniem przedstawicieli narodowości estońskiej,

zbyt duża liberalizacja prawa i powszechny dostęp do urzędów dla przedstawi-cieli mniejszości narodowych doprowadzi w konsekwencji do nieodwracalnej

33 J. Hughes, G. Sasse, Comparing and ethnic conflict in Post-Soviet transition states, [w:] Ethnicity and Territory in the Former Soviet Union: Regions in Conflict, eds J. Hughes, G. Sasse, London 2002, s. 4–10.

4. Mniejszość rosyjska w życiu politycznym Estonii

zależności estońskiej kultury i tradycji. Z drugiej jednak strony przedstawiciele mniejszości rosyjskiej, a także pozostałych grup etnicznych domagają się takiej konfiguracji elit politycznych, aby ich głos był również słyszalny, co w sytuacji ich trwałego zamieszkania na ziemiach estońskich wydaje się być zrozumiałym argumentem, ułatwiającym im funkcjonowanie w tej przestrzeni politycznej.

Otwarte przejście systemowe uważane jest za jedną z podstaw tworzenia się nowej demokracji. Instytucje demokratyczne, które powstają w wyniku nego-cjacji, mają większą możliwość wykreowania stabilnego systemu demokratycz-nego. Aby takie negocjacje mogły mieć miejsce, konieczne jest porozumienie i chęć współpracy między starymi i nowymi tworzącymi się elitami polityczny-mi w kraju. W przypadku Estonii, a także Łotwy i Litwy takie porozupolityczny-mienie nie było łatwe. Kraje w okresie dominacji sowieckiej pozbawione były możliwości wytworzenia form legalnie działającej opozycji, która obserwowałaby działania elit politycznych. Wszystkie tworzące się estońskie elity polityczne były starannie kontrolowane i rekrutowane na wzór systemu radzieckiego. Rekrutacja nowych członków przebiegała dwuetapowo, po pierwsze, dane osoby były mianowane na członków Patii Komunistycznej, w następnej kolejności mogli ubiegać się

o włączenie do systemu nomenklatury partyjnej34. Zatem, wszyscy ci, którzy

po-zostali w kręgu elit politycznych po procesie transformacji ustrojowej Estonii, stali się przeszkodą dla zmian, jakie w tej grupie były nieuniknione.

Rotację elit politycznych można wyjaśnić w następujący sposób: po pierw-sze, występuje zjawisko tzw. cyrkulacji elit, spowodowanej zniknięciem okre-ślonych liderów i przywódców politycznych z życia społecznego i politycznego kraju. Taka zmiana najczęściej wywołana jest przez innych liderów politycz-nych, którzy przy użyciu legalnych i nielegalnych metod próbują wyelimino-wać swoich rywali. Po drugie, według teorii społeczno-ekonomicznej zmiany w gospodarce państwa oraz w hierarchii struktur społecznych są bezpośrednią przyczyną wpływającą na zmianę elit politycznych. W pierwszym i drugim przypadku zmiany te są stopniowe, a wyłaniająca się klasa rządząca ma bez-pośredni wpływ na stabilność systemu politycznego i utrwalanie nowego

po-rządku w kraju35. W państwach transformujących system stare elity pozostają

u władzy, nie znikając z życia politycznego36. Takie rozwiązanie wyjaśnianie jest

34 W systemie rekrutacji szczególne znaczenie odgrywała lojalność partyjna. Po weryfi-kacji wielu przedstawicieli spośród członków bałtyckich elit politycznych zdobywało wysokie stanowiska w partii, stając się jednocześnie współtwórcami sowieckiego kie-rownictwa partyjnego.

35 A. Steen, The New Elites in the Baltic States: Recirculation and Change, „Scandinavian Political Studies” 1997, vol. 20.

36 Takie rozwiązanie widoczne było przede wszystkim w latach 1989–1991, kiedy większość krajów z regionu Europy Środkowej i Wschodniej przechodziło tranzycję i transformację

przez teorię potrzeb państwa. Według jej założeń, każde nowoczesne państwo potrzebuje ciągłości związanej z kwestiami biurokracji, nawet w sytuacji zmia-ny systemu. Zatem kompetentne osoby z doświadczeniem będące czynzmia-nymi kreatorami danego systemu mogą czynnie uczestniczyć w procesie kontynu-acji struktur biurokratycznych. Drugim wyjaśnieniem dalszego funkcjonowa-nia starych elit w nowej rzeczywistości politycznej są ich szerokie możliwości wzajemnej współpracy oraz zasoby finansowe. Uprzywilejowana kiedyś

pozy-cja pozwala im na podejmowanie nowych funkcji w powstającym systemie37.

Rotacja elit może być determinowana przez zmiany na tle społecznym, nowe zasady rekrutacji, kontakty i cechy nowych kandydatów, a także na podstawie zmieniających się poglądów dotyczących nowych kierunków politycznych. Ten proces w Estonii odbywał się na podstawie czterech aspektów. Po pierw-sze, czy nowe elity wytworzyły się ze struktur dawnej Partii Komunistycznej? Po drugie, czy osoby kandydujące zmieniły swoje stanowiska zawodowe? Po trzecie, jakie jest ich pochodzenie etniczne? Ostatnia kwestia dotyczyła grupy wiekowej, z której rekrutowali się nowiu członkowie.

Poddając analizie estońską scenę polityczną z okresu transformacji syste-mowej, należy zadać pytanie: w jakim stopniu stare elity polityczne utrzyma-ły swoją pozycję w nowym systemie władzy? Analiza estońskich elit politycz-nych pokazuje, że liczba osób, które były członkami Partii Komunistycznej w poprzednim systemie i nadal uczestniczyły w tworzeniu polityki państwa po transformacji, osiągnęła 53%. Jeśli pod uwagę wzięci zostaną

przedstawi-ciele Młodzieży Komunistycznej, liczba ta podniesie się do 73%38. Dane te

pokazują, że duża grupa byłych przedstawicieli komunistycznych nadal pia-stowała elitarne stanowiska w kraju. Mimo to, przedstawiciele państwa, któ-rzy zostali wyłonieni w wyniku wyborów z 1992 r. do estońskiego Riigikogu,

w większości nie byli członkami dawnej nomenklatury partyjnej39.

Propor-cje uległy zmianie podczas kolejnych wyborów parlamentarnych w 1995 r.

systemu, jednak dawni przywódcy i liderzy polityczni wciąż widoczni byli w kręgu elit politycznych poszczególnych państw.

37 W państwach podzielonych etnicznie takich jak Estonia proces tworzenia nowych elit politycznych był ściśle powiązany z odbudową państwa, przejęciem kontroli nad insty-tucjami oraz umacnianiem narodowości rdzennych Estończyków.

38 Dla porównania na Łotwie liczba osób z byłego systemu współtworząca nowe struktu-ry ustrojowe osiągnęła wynik wyższy niż w Estonii, bowiem 63%, przy uwzględnieniu członków Młodzieży Komunistycznej 75%. Na Litwie wskaźnik ten był niższy: odpo-wiednio 48% dla członków Partii Komunistycznej, z przedstawicielami z młodszego pokolenia 58%.

39 W parlamentach łotewskim i litewskim sytuacja wyglądała odwrotnie. Większość członków 100-osobowego Saeima oraz 141-osobowego Seimas posiadało korzenie ko-munistyczne.

4. Mniejszość rosyjska w życiu politycznym Estonii

Czynnik czasu wydawał się być zatem zdecydowanie korzystny dla byłych przywódców komunistycznych, których wybór na przedstawicieli państwa Estończycy zaakceptowali.

Interesującym zjawiskiem jest ciągłość zawodowa osób piastujących wyso-kie stanowiska wyso-kierownicze przed i po zmianie systemowej. W Estonii tenden-cja do utrzymywania zajmowanych wcześniej stanowisk jest bardzo silna. 55% osób, które były powiązane ideologicznie i zajmowały określone stanowiska kierownicze w państwie, utrzymało swoje posady, co więcej, uczyniło to też 44% osób, które nie były powiązane przez instrumenty ideologiczne. Połącze-nie uprzedPołącze-niego niskiego statusu w pracy zawodowej z członkostwem w Par-tii Komunistycznej nie dawało możliwości awansu zawodowego w nowym reżimie politycznym. W Estonii tylko 1% takich osób zdołał podnieść swój

sta-tus40. Zmiany w kręgu elit politycznych w tym kraju pokazują, że kwestie ideo-

logiczne nie odgrywały tak istotnej roli jak przynależność etniczna, kluczowa z punktu widzenia Estończyków. Wśród przedstawicieli nowych elit znaleź-li się przede wszystkim reprezentanci czterech aktywnych grup społecznych. Po pierwsze, byli to rdzenni Estończycy, po drugie, przedstawiciele zamożnej i średniej klasy Rosjan, po trzecie, estońscy członkowie Partii Komunistycz-nej, ostatnią grupę stanowili komuniści, którzy w pewnym momencie wyra-zili sprzeciw wobec polityki Moskwy. Procentowo skład elit estońskich zdo-minowany był przez rdzennych etnicznie mieszkańców: 90% to Estończycy, 8% Rosjanie, mimo że w skali kraju mniejszość rosyjska stanowiła ponad 30%. Dla porównania, na Łotwie skład elit politycznych był zdecydowanie bardziej różnorodny: Łotysze stanowili 82%, Rosjanie 10%. Najmniej zróżnicowany był

skład etniczny elit na Litwie, gdzie Litwini stanowili 96% elit w kraju41.

W Estonii przedstawiciele ugrupowań rosyjskich zostali usunięci z central-nych instytucji państwa, Riigikogu, państwowej administracji czy wymiaru sprawiedliwości. Na Litwie Rosjanie, a także przedstawiciele mniejszości pol-skiej, mieli swoją reprezentację w elitach politycznych kraju. Przypadek Łotwy był porównywalny z Estonią, jednak większa liczba reprezentantów rosyjskiej mniejszości narodowej znalazła się w kręgu elit politycznych. Cechą wspólną państw bałtyckich jest wyeliminowanie przedstawicieli mniejszości rosyjskiej z administracji państwowej oraz sądownictwa. Władza została skonsolidowa-na w rękach rdzennych grup etnicznych, skonsolidowa-nawet jeśli jej przedstawiciele współ-tworzyli struktury systemu komunistycznego w kraju przed transformacją.

40 Wysoki procent awansu zawodowego odnotowany został na Łotwie – 15%. Na Litwie było to 3% społeczeństwa.

41 A. Steen, Do elite beliefs matter? Elite and economic reforms in the Baltic States and Russia, [w:] Comparative Studies of Social and Political Elites, eds F. Engelstad, T. Gulbrandsen, Oslo 2007, s. 76–81.

Ważnym aspektem dotyczącym zmian w środowisku elit politycznych w kra-jach transformujących jest młode pokolenie, które w wielu przypadkach było siłą napędzającą transformację systemu. Jego zaletą było wykształcenie oraz

brak zahamowań psychologicznych i społecznych do walki o przemiany42.

Zatem zmiana sytemu pociągnęła za sobą zmianę pokoleniową. W Estonii średni wiek przedstawicieli administracji państwowej po transformacji

wyno-sił 43 lata43. Pracownicy tego sektora w wieku od 24 do 44 lat stanowili ponad

52% tu pracujących44. Rekrutacja ludzi młodych, bez powiązań z dawnym

sys-temem, jest ważnym elementem tworzenia elit politycznych w państwie. W Es-tonii, podobnie jak w pozostałych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, nie nastąpiły gwałtowne zmiany elit politycznych w momencie przekształceń systemowych. W przypadku przechodzenia z systemu autorytarnego na de-mokratyczny widoczna była potrzeba ciągłości władzy w określonych obsza-rach życia polityczno-społecznego. Jednak takim wnioskiem nie można ob-jąć wszystkie kraje transformujące system. W Estonii wytworzyła się bardzo szczególna sytuacja, która zdominowana była przede wszystkim przez podziały etniczne, a tym samym częściowe odsunięcie Rosjan od procesu decyzyjnego i stopniowe wykluczanie ich z kręgu elit politycznych kraju. Jako jedyny kraj bałtycki przyjęła tak ostre regulacje prawne wykluczające przedstawicieli rosyj-skiej mniejszości narodowej z życia politycznego państwa. Podłożem takiego zachowania był przede wszystkim mniejszy poziom integracji między Estoń-czykami i Rosjanami w okresie sowieckim, ponadto konsekwencje historycz-nych doświadczeń związahistorycz-nych z okresem dominacji Rosjan na tych terenach. Podstawowym dylematem Estonii, a także Łotwy, jest obawa przed zagroże-niem ze strony rosyjskiej w dziedzinie rodzimej kultury i tradycji, a także utra-ty częściowej niepodległości. Zdaniem Estończyków, pięćdziesięcioletni okres rusyfikacji wywołał zbiorowy niepokój społeczny, którego nie można ignoro-wać. Jednak wykluczenie Rosjan nie pozwoli na rozwiązanie estońskich pro-blemów powiązanych z nimi.

42 Średnia wieku wśród przedstawicieli KC Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego była dość wysoka. W 1981 r. średni wiek działaczy wynosił 67 lat, w kolejnych stopnio-wo się zmniejszając. W 1991 r. tuż przed rozpadem ZSRR wynosił 56 lat.

43 Na Litwie i Łotwie średnia wieku wśród przedstawicieli administracji państwowej była nieznacznie wyższa i wynosiła 46 lat.

44 Porównywalnie wskaźnik ten rysował się na Litwie, gdzie 50% pracowników admi-nistracji wyższego szczebla było w przedziale wiekowym do 44 lat, na Łotwie jednak tylko 37%. Dane te były porównywalne do struktury wiekowej elit politycznych w Eu-ropie Zachodniej. W Szwecji urzędnicy wyższego szczebla stanowili 32%, w USA 37%, w Niemczech 30%, zaś w Wielkiej Brytanii zaledwie 10%.

4. Mniejszość rosyjska w życiu politycznym Estonii