Proces integracji społecznej

Początek lat 90. XX w. był okresem bardzo trudnym dla odradzającego się pań-stwa estońskiego. Od momentu powstania samodzielnego bytu państwowego Estończycy i Rosjanie tu zamieszkujący zmuszeni byli współtworzyć jeden organizm państwowy. Jednak nowo powstałe społeczeństwo było dalekie od zintegrowanego. Rosjanie mieszkający na terenie Estonii nie posiadali obywa-telstwa kraju, tym samym nie mieli pełni praw publicznych. Mimo to niewielu Rosjan zdecydowało się na opuszczenie Estonii i przeprowadzenie się do kraju

macierzystego12. Przeważająca większość Rosjan mieszkających w Estonii

zde-cydowała o pozostaniu w swoich domach w nowej rzeczywistości

geopolitycz-nej13. Choć rozdźwięk pomiędzy grupami etnicznymi zamieszkującymi

Esto-nię na początku lat 90. był wyraźnie widoczny, władze kraju nie przewidywały wdrożenia żadnego oficjalnego programu integrującego wszystkich mieszkań-ców odbudowującego się państwa.

Sytuacja stagnacji w kwestii scalania społeczeństwa estońskiego trwała przez wiele lat, zanim władze kraju zdecydowały o wdrożeniu programu, któ-rego głównym założeniem miała być integracja społeczności estońskiej bez względu na posiadane obywatelstwo i narodowość. Główne części pierwszego programu integracyjnego były opracowane przez elity estońskich szkół wyż-szych. Organizacje międzynarodowe podkreślały potrzebę stworzenia takie-go programu, jednak ich bezpośrednie zaangażowanie w kwestie formalne nie było znaczące. Należy jednak podkreślić, że bez pomocy finansowej ze strony Unii Europejskiej wprowadzenie programu byłoby dużo trudniejsze i mniej skuteczne14.

12 Głównymi powodami, dla których Rosjanie mieszkający w dawnych republikach ZSRR decydowali się na zmianę miejsca zamieszkania i powrót do Rosji, były przede wszystkim większe możliwości znalezienia pracy czy lepsze warunki mieszkaniowe. Najwięcej Rosjan powróciło do Rosji z Kazachstanu (1,4 mln), Ukrainy (0,8 mln) czy Uzbekistanu (0,6 mln). W porównaniu z tymi danymi liczba Rosjan, którzy powrócili do Rosji z Estonii, była niewielka, 2,9 tys. osób. Dla pozostałych krajów bałtyckich dane te wyniosły kolejno: 12,1 tys. dla Litwy oraz 5,3 tys. dla Łotwy. Szerzej: T. Heleniak,

Migration and restructuring in Post-Soviet Russia, „Demokratizatsiya” 2001, no 9(4),

s. 531–549, https://muse.jhu.edu/journal/674 (dostęp 23.08.2017).

13 Ch. Maimone, The Estonian Russian Divide: Examining Social Diversity in Estonia

with Cross-National Survey Data, Department of Political Science Stanford

Universi-ty, 2004, s. 1–2.

14 W 1996 r. Rada Europy rozpoczęła współpracę z estońskimi urzędnikami w celu pro-mowania integracji wewnątrz społeczeństwa, jednak zainteresowanie ze strony Rosjan zamieszkujących w Estonii było znikome.

Przy współpracy z Programem Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju15 Estonia rozpoczęła prace nad pierwszym programem integrującym Estoń-czyków i nie-EstońEstoń-czyków w kraju. Program, wprowadzony w 1997 r. pod

kierunkiem Reina Taggepera16, był konsultowany z wieloma osobami,

insty-tucjami, przedstawicielstwami mniejszości narodowych oraz organizacjami

pozarządowymi w celu skuteczniejszego realizowania jego założeń17.

Ponad-to, w czasie prac nad dokumentem powołano ministra ds. stosunków etnicz-nych, którym została Andra Veidemann, oraz komisję ekspertów ds. inte-gracji i kwestii demograficznych. Celem programu było wspieranie działań podjętych przez rząd Republiki Estońskiej w zakresie integracji Estończyków i nie-Estończyków w kraju. Takie działania miały prowadzić do stworzenia otwartego i w pełni stabilnego społeczeństwa. Dokument nie zawierał goto-wych analiz i planów, nakreślał jednak problem, jakim jest brak integracji społeczeństwa18.

W 1996 r. Ministerstwo Edukacji wraz z Estońskim Stowarzyszeniem So-cjologów powołało grupę badawczą pod nazwą Vera, której głównym zada-niem było stworzenie projektu, który zwróciłby uwagę estońskich badaczy społecznych na kwestie integracji ludności rosyjskiej. Na czele grupy stanęli M. Lauristin i M. Heidmets. W dniu 2 marca 1999 r. Riigikogu przyjął czte-rostronicowy dokument dotyczący integracji nie-Estończyków w tutejszym społeczeństwie. Jego twórcy za główny cel upatrywali integrację osób rosyj-skojęzycznych, uwzględniając kulturę, język i tradycję grup mniejszościowych. Do dokumentu dołączony został rządowy plan działania, który traktował wielokulturowość jako jeden z instrumentów integracji społecznej. Autorzy programu podkreślali, iż restrykcyjna polityka językowa oraz sztywne zasa-dy przyznawania obywatelstwa nie wspomagają procesów integracyjnych. Co więcej, w Estonii zdecydowanie widoczna jest dominacja kultury estońskiej

15 Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju jest globalną siecią działającą z ramie-nia ONZ od 1965 r. Celem programu jest pomoc merytoryczna, intelektualna, dzielenie się doświadczeniami oraz wsparcie finansowe dla krajów wprowadzających zmiany.

16 Rein Taggepera, estoński polityk i naukowiec w zakresie nauk o polityce, dwukrotnie bezskutecznie ubiegał się o urząd prezydenta Estonii, przez dwa lata od 2003 do 2005 r. związany był z partią Res Publica.

17 Dokument został przyjęty przez Riigikogu w dniu 10 czerwca 1998 r.

18 Grupa robocza przystąpiła do prac nad dokumentem 5 maja 1997 r. W okresie od 9 maja do 15 lipca 1997 r. odbyło się sześć spotkań roboczych. Szerzej: Government of Estonia, Office of the Minister for Population and Ethnic Affairs, Integrating Non-Estonians into

Estonian Society: Setting the Course, UNDP, Tallinn, September 15 1997, http://web.

5. Mniejszość rosyjska w życiu społecznym Estonii

nad prawami kulturowymi mniejszości narodowych, wymiar polityki

wielo-kulturowej jest niewidoczny19.

Przyjęcie takich rozwiązań zdecydowanie opóźniało, a następnie spowalnia-ło proces integracyjny społeczeństwa. Ludność rosyjskojęzyczna traktowana była jako zagrożenie dla stabilności państwa, tym samym relacje wewnątrzspo-łeczne nie były dobre. Położenie geograficzne kraju, doświadczenia histo-ryczne oraz strach przed utratą ciągłości państwowości estońskiej wpływały niekorzystne na stosunki w społeczeństwie Estonii, które pragnęło wyelimi-nować Rosjan i skłonić ich do powrotu do Rosji. Początkowo ciężar podejmo-wania najmniejszych prób integracji spoczywał jedynie na przedstawicielach mniejszości narodowych, którzy musieli dostosować się do zasad panujących

w społeczeństwie20. Z czasem rząd estoński rozpoczął wprowadzanie działań

integracyjnych na różnych płaszczyznach życia społecznego, a społeczność es-tońska stawała się coraz mniej hermetyczna dla innych grup etnicznych.

Program integracyjny przyjęty przez Estonię na lata 2000–2007 był stra-tegią systematyzującą działania rządu w zakresie integracji grup społecznych zamieszkujących w kraju. Dokument stanowił, iż Estonia jest społeczeństwem, w którym oprócz wspólnych cech łączących jednostki społeczne występuje wiele różnic na tle językowym i kulturowym. W pełni zintegrowana społecz-ność uznaje bowiem wszystkie swoje cechy zarówno te wspólne, jak i te odróż-niające poszczególne zbiorowości. Proces integracji w Estonii przyjął strukturę dwubiegunową. Z jednej strony miał wykazać ciążenie w stronę stworzenia zharmonizowanego społeczeństwa przede wszystkim poprzez promocję cech wspólnych, z drugiej strony przedstawiciele mniejszości narodowych mieli

prawo do zachowania i kultywowania własnej tradycji, kultury i języka21.

Pro-gram zakładał zatem stworzenie społeczności w wymiarze wielokulturowym, które charakteryzuje zdecydowany pluralizm kulturowy. Fundament tej spo-łeczności stanowi jednak przede wszystkim zachowanie i rozwój estońskiej kultury. Cechą wspólną społeczności estońskiej były wartości wynikające z za-sad demokracji, a także ogólnodostępna strefa informacji, znajomość języka

19 V. Pettai, Estonia and Latvia: International influences on citizenship and minority

inte-gration, [w:] Democratic Consolidation in Eastern Europe: International and Transna-tional, eds J. Zielonka, A. Pravda, Oxford, New York 2001, s. 271–275.

20 Początkowo system panujący w Estonii określany był mianem etnicznego systemu kon-troli. Szerzej: V. Pettai, K. Hallik, Understanding processes of ethnic control:

segmenta-tion, dependency and co-optation in post-communist Estonia, „Nations and Nationalism”

2002, no 8.

21 M. Luik, Integration of society and protection of minorities in Estonia, [niepublikowane materiały konferencyjne z 13. konferencji Migracje w krajach nordyckich, listopad 2004, Dania], s. 3–6.

estońskiego i instytucje państwowe. Ponadto program zakładał, iż znajomość historii i kultury estońskiej będzie także spoiwem wielokulturowego społeczeń-stwa. Religia, tradycje rodzinne i narodowe, a także język narodowy zostały za-liczone do prywatnej sfery życia, a więc nie muszą być one wspólne dla ogółu społeczeństwa. W praktyce oznaczało to, że każdy mieszkaniec kraju miał pra-wo do własnego kultu religijnego, przestrzegania własnych tradycji i kultury, z zachowaniem prawa do używania języka narodowego w życiu prywatnym.

Strategia integracyjna przyjęta na okres od 2000 do 2007 r. była programem obejmującym wyznaczone obszary życia społecznego. Pierwsza płaszczyzna dotyczyła integracji lingwistyczno-komunikacyjnej, dążąc do wykształcenia sfery informacyjnej, której głównym narzędziem byłby język estoński, z

zacho-waniem różnorodności kulturowo-językowej i wzajemnej tolerancji22. Drugi

obszar dotyczył integracji prawno-politycznej. W ten sposób rząd próbował zmniejszyć liczbę osób zamieszkujących kraj bez obywatelstwa oraz stworzyć

zbiorowość, która byłaby w pełni lojalna wobec państwa23. Trzecia płaszczyzna

dotyczyła działań na polu gospodarczo-ekonomicznym. Szereg działań pod-jętych w tym obszarze miał służyć zwiększeniu konkurencyjności i

mobilno-ści społeczeństwa bez względu na pochodzenie etniczne i język narodowy24.

22 Stworzenie płaszczyzny lingwistyczno-komunikacyjnej w ramach programu integra-cyjnego wynikało z faktu, iż wielu nie-Estończyków było wyłączonych z życia społecz-nego z powodu braku znajomości języka estońskiego. Powstanie jedspołecz-nego, wspólspołecz-nego środowiska językowego wspomaga proces integracji oraz stworzenie przyjaznych wa-runków do promocji kulturowej i językowej tożsamości grup mniejszościowych. Ob-szar dotyczący integracji lingwistyczno-komunikacyjnej zakładał zatem stworzenie systemu edukacji, w którym nauczyciele byliby dobrze przygotowani do pracy z ucznia-mi o wielokulturowej przynależności, co z kolei ucznia-miało zwiększyć możliwości uczenia języka estońskiego przez przedstawicieli mniejszości narodowych. Zmiany dotyczyły także postrzegania nie-Estończyków. Szeroko rozpowszechniane myślenie i traktowa-nie ,,traktowa-nie-Estończyka jako problem” zostało skierowane w stronę myślenia o nich jako osobach wspierających Estonię. Szerzej: Integracja w społeczeństwie estońskim, program państwowy, przyjęty przez rząd Estonii w dniu 14 marca 2000 r.

23 Potrzeba stworzenia płaszczyzny integracyjnej o charakterze prawno-politycznym wy-nikała z faktu, iż znaczna część społeczeństwa estońskiego nie posiadała obywatelstwa kraju. Obszar ten zakładał zatem usprawnienie procesu naturalizacji oraz zwiększenie politycznej integracji Estończyków i nie-Estończyków, poprzez przyznanie większego spektrum praw. Ponadto zwiększenie partycypacji przedstawicieli grup nieestońskich w strukturach organizacji politycznych.

24 Stworzenie obszaru integracji w zakresie gospodarczo-ekonomicznym zakładało zni-welowanie różnic między bogatymi i biednymi, między tymi, którzy odnieśli sukces zawodowy lub nie, według linii podziału etnicznego. Działania te mogły zostać podjęte dzięki zniesieniu barier ograniczających konkurencyjność nie-Estończyków na rynku pracy oraz zmiejszeniu ich regionalnej izolacji. Przykładem obniżenia poziomu życia

5. Mniejszość rosyjska w życiu społecznym Estonii

Strategia integracyjna nie odnosiła się bezpośrednio do kwestii legislacyjnych, jednak, aby wskazane płaszczyzny: integracji, lingwistyczno-komunikacyjna, prawno-polityczna oraz gospodarczo-ekonomiczna, mogły zostać w pełni zre-alizowane, wymagana była spójność aktów prawnych w tym zakresie. W celu zwiększenia skuteczności procesów integracji konieczna była również koordy-nacja w zakresie innych planów rozwoju o charakterze regionalnym czy

spo-łeczno-gospodarczym25.

Program integracyjny składał się z czterech części. Po pierwsze, z części edukacyjnej, której głównym założeniem było, aby uczniowie kończący pod-stawowy poziom edukacji władali językiem estońskim na poziomie średnio za-awansowanym. W zakresie edukacji nastolatków planowano, że po ukończeniu średniego szczebla edukacji powinni oni władać językiem estońskim w stopniu komunikatywnym, czyli wystarczającym w życiu codziennym i zawodowym. Po drugie, program zakładał edukację mniejszości narodowych w ich ojczystym języku, w zakresie kulturowym i językowym. Trzecią część programu stanowiły kwestie dotyczące edukacji dorosłych nie-Estończyków w zakresie języka es-tońskiego, aby ich kompetencje społeczne i kulturowe były wyższe. Po czwarte,

dokument stanowił o aspektach potrzeb społecznych poszczególnych grup26.

Przyjęty program realizowany był przy współpracy z wieloma instytu-cjami państwowymi i organami władzy lokalnej, ageninstytu-cjami rządowymi oraz uczelniami wyższymi. Środki finansowe przyznane w ramach reali-zacji programu pochodziły zarówno za źródeł krajowych, jak i z przewi-dzianych na ten cel źródeł pomocy zagranicznej27. Budżet programu wy-niósł 493 925 000 koron estońskich28. Wdrożenie programu integracyjnego w Estonii było konieczne i jak najbardziej pożądane społecznie. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że w kraju powstały dwa społeczeństwa, estoń-sko- i rosyjskojęzyczne, co było groźne z punktu widzenia bezpieczeństwa

społeczeństwa był region Ida-Viru, czego powodem była słaba znajomość języka estoń-skiego oraz brak zmian społeczno-gospodarczych.

25 Program integracyjny o podobnym charakterze wprowadziła Łotwa, ramowym doku-mentem programu była Integracja społeczna na Łotwie, szerzej: The Framework

Docu-ment on Integration of Society in Latvia, Embassy of Latvia in Washington, http://www.

latvia-usa.org/ (dostęp 05.02.2012).

26 W ramach części programu dotyczącej potrzeb społecznych wyróżniono trzy płaszczy-zny działania. Po pierwsze, mieszkańcy Estonii, bez względu na posiadane obywatel-stwo, aktywnie uczestniczący w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Po drugie, postawa społeczna zarówno Estończyków, jak i nie-Estończyków przyczynić się może do osiągania głównych celów programu państwowego. Po trzecie, należy objąć szcze-gólną opieką ludność ze szczególnymi potrzebami społecznymi.

27 Integracja w społeczeństwie…

kraju. Zjawisko to było szczególnie niebezpieczne także z powodu braku lub ograniczenia możliwości do samorealizacji jednostek podchodzących ze środowiska rosyjskojęzycznego, co przekładało się na wzrost poziomu bezrobocia i przestępczości w kraju. Z drugiej jednak strony badania socjo-logiczne przeprowadzone w Estonii w styczniu 1999 r. pokazały, że mimo wielu różnic i wewnętrznych niepokojów społecznych ludność estońska osiągnęła wyższy poziom wzajemnych relacji, przechodząc w fazę tolerancji i wzajemnej aklimatyzacji29. Należy podkreślić, iż kształt, jaki obrał proces integracji estońskiego społeczeństwa, zależał od dwóch ważnych procesów. Po pierwsze, należało stworzyć społeczeństwo jak najbardziej zharmoni-zowane pod względem używanego języka i posiadanego obywatelstwa. Po drugie, utrzymanie różnic kulturowych i językowych ze względu na pocho-dzenie było wymogiem koniecznym30.

Strategia integracyjne przyjęta przez Estonię w latach 2000–2007 była skierowana w stronę stworzenia wielokulturowego i zróżnicowanego społe-czeństwa z zachowaniem zasad demokratycznego państwa prawa. Proces in-tegracji społecznej jest długotrwały, wymaga także regularnego wsparcia ze strony państwa, ponieważ jest niezwykle kosztowny, nie tylko w aspekcie fi-nansowym, ale i społecznym. Aby integracja społeczeństwa mogła zakończyć się powodzeniem, nie wystarczy stworzenie planu na poziomie państwowym, należy przede wszystkim przekonać społeczeństwo, iż jest to proces niezbędny do dalszego, prawidłowego rozwoju państwa. Według W. Kymlickiej, należy zwrócić uwagę jeszcze na jeden aspekt. Dla niektórych przedstawicieli mniej-szości narodowych poruszanie się między poszczególnymi kulturami może być zdecydowanie trudniejsze, a czasami wręcz niemożliwe, ze względu na bariery

wynikające z różnic społecznych, a także technologicznych31. Zatem zasady

in-tegracji społecznej przyjętej przez Estonię w latach 2000–2007 zdecydowanie sprzyjały budowie wielokulturowego społeczeństwa, jednak z zachowaniem kultury estońskiej jako dominującej. Mimo podjętych prób zmierzających w kierunku zrównania statusu społecznego ludności, hierarchia kulturowa na-dal obowiązywała. Wszystkie kultury są równe, ale to kultura estońska podlega największej ochronie32.

29 I. Pettai, I. Proos, Integratsioon kui kokkulepe kahe rahvusrühmavahe, Estonia Open So-ciety Institute, Tallin 1999.

30 Prawo do zachowania własnej kultury i języka oznaczało promocję danej grupy społecznej.

31 W. Kymlicka, Multicultural Citizenship. A Liberal Theory of Minority Rights, Ox-ford 1995, s. 85.

32 Takie założenia wynikają przede wszystkim z preambuły Konstytucji, iż „państwo gwarantuje ochronę estońskiego narodu, kultury i języka na przestrzeni dziejów”.

5. Mniejszość rosyjska w życiu społecznym Estonii

Wyniki wdrożenia pierwszego programu integracyjnego pokazały, że Esto-nia zdecydowanie usprawniła proces nauczaEsto-nia języka estońskiego, co

przeło-żyło się na zmniejszenie liczby bezpaństwowców w kraju33, ponieważ wymóg

złożenia egzaminu w języku estońskim był łatwiejszy do zrealizowania34. Jednak

podziały społeczne i ekonomiczne w kraju nie zostały zlikwidowane, tak jak to pierwotnie planowano. Brak regionalizacji we wdrażaniu programu spowodo-wał, że realne warunki życia mniejszości narodowych nie były wzięte pod

uwa-gę35. Doprecyzowanie potrzeb poszczególnych regionów, a także

przedstawie-nie regionalnych płaszczyzn integracyjnych jest bardzo ważne dla skutecznego przeprowadzenia procesu integracji. Ponadto wprowadzenie edukacji w zakre-sie wzajemnej tolerancji pomogłoby w dwutorowym procezakre-sie, angażującym za-równo grupę mniejszości, jak i większości społeczeństwa.

W kwietniu 2008 r. rząd Estonii przyjął kolejny program integracyjny, za-planowany na lata 2008–2013. Koncepcja nowego programu była zbliżona do poprzedniej strategii integracyjnej. Według przyjętych założeń, integracja spo-łeczna to budowanie przyjaznych i bezpiecznych warunków do wspólnej eg-zystencji, której podstawy oparte są na obustronnej akceptacji i poszanowaniu odmiennej narodowości. Co więcej, integracja to proces, w którym wszyscy członkowie społeczności mają równe szanse, by uczestniczyć w życiu społecz-nym kraju bez względu na pochodzenie i język ojczysty. Strategia integracyjna przyjęta przez Estonię w 2008 r., podobnie jak pierwsza przyjęta w 2000 r., zakładała, że ten proces jest długofalowy i dotyczy wielu aspektów życia społe-czeństwa. Najważniejszym zadaniem programu było stworzenie takich warun-ków i relacji społecznych, by wszyscy mieszkańcy Estonii, niezależnie od faktu, czy posiadają obywatelstwo estońskie, czuli się bezpiecznie w miejscu swojego zamieszkania i mogli podejmować kroki w celu pozyskania obywatelstwa kraju. Program miał zatem pomóc w udoskonaleniu kwalifikacji językowych i wska-zaniu najważniejszych dla państwa praw, które zawarte były przede wszyst-kim w konstytucji. Podjęte działania miały doprowadzić do stworzenia jed-nego, spójnego organizmu społecznego złożonego z aktywnie uczestniczących w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym mieszkańców, a następnie

Szerzej: R. Vetik, Democratic Multiculturalism: A New Model of National Integration, Mariehamn 2001.

33 W okresie od 1992 do października 2009 r. ponad 150 tys. osób uzyskało obywatelstwo Estonii.

34 Corocznie 3 tys. osób mogło podjąć bezpłatną naukę na specjalnie zorganizowanych kursach przygotowujących do otrzymania obywatelstwa.

35 Warunki życia przedstawicieli mniejszości narodowych różnią się znacząco w poszcze-gólnych regionach kraju. Region północno-wschodni jest zdecydowanie najuboższy w stosunku do pozostałych.

obywateli36. Założenia programu dotyczyły sześciu obszarów, których wyko-nalność miała umocnić proces integracyjny społeczeństwa. Do nich zaliczono:

edukację37, budowanie postaw tolerancyjnych z uwzględnieniem roli dialogu

międzykulturowego i mediów, proces naturalizacji i politycznej tożsamości, pomoc dla najbardziej potrzebujących grup społecznych, nadzór nad rynkiem

pracy oraz aktywne włączenie samorządów lokalnych w proces integracyjny38.

Wprowadzanie nowej strategii integracyjnej oznaczało duże zmiany dla Es-tonii. Przede wszystkim rząd podejmował działania redukujące skutki kryzy-su gospodarczego, ponadto kraj przystąpił do bezwizowej strefy Schengen, co wiązało się ze zwiększeniem możliwości zatrudnienia nie tylko Estończyków, ale także Rosjan i bezpaństwowców zamieszkujących na podstawie zezwolenia na stały pobyt. Jednak jednym z najważniejszych aspektów dotyczących relacji estońsko-rosyjskich był kryzys kwietniowy z 2007 r. Zamieszki związanie z Po-mnikiem Brązowego Żołnierza wywołały wiele kontrowersji zarówno po stronie estońskiej, jak i rosyjskiej, angażując środowisko międzynarodowe. Wszystkie te wydarzenia sprawiły, że wprowadzenie nowych rozwiązań integracyjnych było trudniejsze niż w 2000 r. Co więcej, Estonia jako członek organizacji międzyna-rodowych, takich jak Unia Europejska, Rada Europy i NATO, zobligowana była

do przestrzegania regulacji wynikających ze statusu członkowstwa39.

Społeczeństwo estońskie stało się także bardziej wymagające, ponieważ postulaty, by osiągnąć poziom rozwoju porównywalny z krajami Europy Za-chodniej, stawały się coraz większe. Wiązało się to także ze stopniowym bo-gaceniem się społeczeństwa, zarówno rdzennych Estończyków, jak i przed-stawicieli mniejszości narodowych. Zwiększenie oczekiwań społeczeństwa