„Mniejszość narodowa” jako pojęcie nie zostało jeszcze jednolicie sklasyfiko-wane. Na gruncie prawa międzynarodowego nie wytworzono jednej, legalnie funkcjonującej definicji tego terminu. Ujęcie określenia mniejszości narodowej na gruncie prawnym jest zatem bardzo nieostre i wielopłaszczyznowe. Pierw-sze regulacje prawne dotyczące mniejszości pojawiły się po I wojnie świato-wej i były ściśle związane z ustaleniami Traktatu Wersalskiego z 28 czerwca
1919 r.12 Kwestie ochrony i praw mniejszości narodowych wielokrotnie
oma-wiane były także na posiedzeniach ONZ, Rady Europy, a także KBWE. Spośród wielu dokumentów stanowiących o statusie i prawach mniejszości narodowych Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela jest podstawowym ak-tem prawnym odnoszącym się do tych kwestii. Mimo to nie zawiera jednolitej i spójnej definicji mniejszości narodowych, która mogłaby stanowić wykładnię
na gruncie prawa13. W dokumentach o charakterze międzynarodowym obok
określenia „mniejszość narodowa” używana jest także terminologia
mniejszo-ści etnicznych, religijnych i językowych14. Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu
18 grudnia 1992 r. przyjęło deklarację o prawach osób należących do mniej-szości narodowych, etnicznych, religijnych i językowych. Dokument odnosi się do wszystkich wymienionych rodzajów grup mniejszościowych łącznie lub
w zdecydowanie większym stopniu zmagają się z określeniem i podtrzymaniem własnej tożsamości. Szerzej: S. Sulowski, Nowa tożsamość i nowa polityka zagraniczna Niemiec:
między tradycją państwa narodowego a imperatywem integracji, [w:] Nowa tożsamość...
12 W. Michowicz, Polska wobec traktatu i procedury mniejszościowej w latach 1920–1934, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1960, ser. I, z. 15.
13 B. Mikołajczyk, Mniejszości w prawie międzynarodowym, Katowice 1996, s. 34–35.
14 Takie określenia grup mniejszościowych zostały zawarte w art. 27 Międzynarodowe-go Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, dokument przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 19 grudnia 1968 r. w Nowym Jorku.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
wykorzystywane są określenia „mniejszości narodowe i etniczne”. Wymienne używanie tych dwóch nazw prowadzi jednak do niejasności interpretacji za-gadnienia. Pojęcia „mniejszość etniczna” i „mniejszość narodowa” nie są bo-wiem jednoznaczne i nie mogą być używane wymiennie przy określeniu tej samej grupy mniejszościowej. Termin „mniejszość etniczna” jest pojęciem
szerszym niż „mniejszość narodowa”15.
W dokumentach i aktach prawa międzynarodowego stosowane jest po-wszechnie określenie „mniejszość etniczna” lub „pochodzenie etniczne”, jed-nak w wielu umowach o charakterze dwustronnym lub wielostronnym uży-wane jest określenie „mniejszość narodowa” lub „pochodzenie narodowe”. Takie rozgraniczenie nie może być jednak przyjęte za powszechnie obowią-zującą regułę. UNESCO w swojej konwencji dotyczącej zwalczania dyskrymi-nacji w oświacie używa określenia mniejszości narodowych. Konwencja Praw Dziecka stanowi o poszanowaniu praw dzieci bez względu na ich pochodzenie narodowe czy etniczne. Należy zatem rozgraniczyć, że mniejszość narodowa zamieszkuje teren obcego państwa, utożsamiając się jednocześnie i utrzymując więzi ze swoim krajem macierzystym. Mniejszość etniczna, za rozważaniami Marka Waldenberga, jest mniejszą pod względem liczebnym grupą danego społeczeństwa, jednak w odróżnieniu od mniejszości narodowej, podobnie jak większość społeczeństwa utożsamia się z zamieszkiwanym terytorium,
traktu-jąc je jako własne16. Silne utrwalenie pojęcia mniejszości narodowej
charakte-rystyczne dla kontynentu europejskiego ma bezpośredni związek ze szczególną sytuacją, która w wyniku wielu przemian historycznych zaistniała w Europie. Częste zmiany granic państwowych oraz związane z tym przemieszczenia licz-nych grup narodowych wpłynęły bezpośrednio na silniejsze utrwalenie tego pojęcia, które w pełni oddaje zarówno stan faktyczny, jak i prawny tych grup. Warto zatem odnotować, iż w europejskich aktach prawnych, tj. Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.17
czy dokumentach opracowanych przez Radę Europy, powszechnie używane są
pojęcia „mniejszość narodowa” i „pochodzenie narodowe”18.
W ustawodawstwie państw europejskich po II wojnie światowej terminy „mniejszość narodowa” i „mniejszość etniczna” powszechnie używane są obok
15 B. Mikołajczyk, Mniejszości…, s. 15.
16 M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowej i
Wschod-niej: dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000, s. 26.
17 Art. 14 dokumentu stanowi o zakazie dyskryminacji, odwołując się jednocześnie, iż po-chodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do grupy mniejszościowej nie może być powodem dyskryminacji jednostki.
siebie19. Ochrona przedstawicieli mniejszości zapewniona jest także na pozio-mie konstytucyjnym. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z kwietnia 1997 r.
stanowi o tym w art. 3520. W ustawie federalnej Austrii przyjętej 7 lipca 1976 r.,
stanowiącej o grupach etnicznych, używane jest powszechnie określenie „gru-py etniczne i ich członkowie”. Jednym z dokumentów, uważanym za nowo-czesny i w sposób szczegółowy omawiający prawa mniejszości narodowych, jest węgierska ustawa o prawach mniejszości narodowych i etnicznych przyjęta 3 lipca 1993 r. Dokument obejmuje i stanowi o wszystkich obywatelach Re-publiki, którzy uważają się za przedstawicieli grupy ludności mniejszościowej
pod względem narodowym czy etnicznym21.
Ponieważ sytuacja ludności zaliczanej do grup mniejszościowych jest różna i wynika przede wszystkim z odmiennej ochrony prawnej w poszczególnych państwach, nie udało się zbudować jednej, spójnej i wspólnej dla wszystkich definicji mniejszości. Z jednej strony termin „mniejszość narodowa” ozna-cza określoną grupę ludności, która legitymuje się długą historią trwałego za-mieszkania na terenie określonego państwa, z drugiej zaś mniejszością można nazwać różnorodne grupy migrujące, czyli osoby wędrujące w poszukiwaniu
pracy oraz uchodźców22. Jak stanowi Wysoki Komisarz ds. Mniejszości
Na-rodowych, przynależność do grupy mniejszości narodowej jest kwestią bar-dzo indywidualną. Istnienie mniejszości narodowych lub etnicznych na da-nym obszarze nie jest zależne od decyzji państwowych. O przynależności do grupy mniejszościowej decydują określone kryteria, takie jak język, rasa czy religia. Ważną rolę odgrywa także czynnik samoidentyfikacji, utożsamienia się z odmienną grupą narodową lub etniczną. Przynależność do grupy mniej-szościowej zależy od woli osób, które uważają się za odmienne od większości w aspekcie kulturowym, społecznym, a przede wszystkim narodowym.
Ponad-19 Jednym z takich dokumentów jest łotewska ustawa z 19 marca 1991 r. O
nieograniczo-nym rozwoju i prawie do autonomii mniejszości narodowych i etnicznych.
20 Art 35 Konstytucji RP stanowi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Mniej-szości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”.
21 Ustawa węgierska stanowi, ,,że harmonijne współżycie mniejszości narodowych i etnicz-nych z narodem stanowiącym większość jest elementem składowym bezpieczeństwa międzynarodowego […] oświadcza, że uważa prawo do samookreślenia narodowego i etnicznego za jedno z powszechnych praw człowieka, szczególne prawa indywidualne i zbiorowe mniejszości narodowych i etnicznych są podstawowymi prawami wolno-ściowymi, które szanuje, i dba o ich realizację w Republice Węgierskiej”.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
to odczuwają silne poczucie przynależności w stosunku do grupy odmiennej
oraz dążą do zachowania jej tożsamości23.
Upadek systemu komunistycznego i rozpad ZSRR był początkiem powstania nowych antagonizmów nacjonalistycznych w państwach należących do bloku wschodniego zarówno ze strony grup większościowych, jak i mniejszości na-rodowych. Kraje ZSRR podzieliły się według dawnych podziałów etnicznych, tworząc tym samym granice nie tylko administracyjne, ale przede wszystkim
narodowe24. Powstawanie nowych państw narodowych spowodowało
stworze-nie nowych grup mstworze-niejszościowych w tych krajach. Brak jednorodnej definicji mniejszości narodowych, która w sposób wyczerpujący klasyfikowałaby i okre-ślałaby wszystkie grupy mniejszościowe, wynika przede wszystkim z faktu, iż sytuacja ludności mniejszościowej jest inna, a często wręcz nieporównywalna w poszczególnych krajach. Z jednej strony grupy mniejszościowe mogą być klasyfikowane jako określone grupy społeczne, które charakteryzuje długa hi-storia zamieszkania na danych ziemiach. Z drugiej zaś określenie grup mniej-szościowych może definiować wszystkie mniejszości zarówno międzynarodo-we, jak i regionalne.
Definicja mniejszości narodowych może obejmować także grupy migru-jące, pracowników czy uchodźców. Tak różnorodny sposób interpretacji tego terminu nie wpłynął jednak na brak właściwych regulacji prawnych, które za-pewniałyby ochronę i prawa przysługujące ludności należącej do grup mniej-szościowych w poszczególnych państwach, tworząc w ten sposób katalog praw i wolności obywatelskich. Komitet ekspertów powołany z ramienia Rady Eu-ropy przedstawił kryteria, które miały usprawnić, a tym samym ułatwić proces identyfikacji przedstawicieli grup mniejszościowych. Kryteria te, po pierwsze, stanowiły, że grupa mniejszościowa musi być mniej liczna niż grupa mieszkań-ców danego państwa. Po drugie, osoby należące do grup mniejszościowych, mieszkając na danym obszarze, mogą być jego obywatelami. Ważnym kryte-rium jest kwestia przywiązania do miejsca swojego zamieszkania. Mniejszo-ści narodowe powinny posiadać szereg cech odróżniających je od pozostałej grupy ludności. Cechy te mogą mieć charakter językowy, etniczny, kulturowy czy religijny. Kluczowym kryterium wskazanym przez komitet ekspercki jest świadomość określonych grup społecznych ich odmienności i chęć uznania
ich za przedstawicieli mniejszości narodowych25.
23 Wysoki Komisarz do Spraw Mniejszości Narodowych, http://www.osce.org (dostęp 12.08.2017).
24 Podobne podziały narodowe wyglądały w wielonarodowej Jugosławii czy Czechosłowacji.
25 Committee for the protection of national minorities, Raport ze spotkania Rady Europy, Strasburg 13.06.1993.
Analizując kryteria zawarte w raporcie Rady Europy, można dokonać po-działu na te o charakterze obiektywnym oraz subiektywnym. Kryteria obiek-tywne, które stosowane są przy wyodrębnianiu grup mniejszościowych, to przede wszystkim język, przynależność do grupy wyznaniowej, kraj pochodze-nia czy też miejsce urodzepochodze-nia. Ponadto kryteria historyczne, geograficzne oraz ilościowe również zaliczane są do czynników obiektywnych. Zamieszkiwanie danego terytorium z pokolenia na pokolenie również klasyfikowane jest do grupy kryteriów o charakterze obiektywnym. Takie kryterium wyklucza jed-nak z grupy mniejszościowej wszystkie osoby, które migrują w poszukiwaniu pracy oraz uchodźców. Do elementów o charakterze subiektywnym zaliczane jest przede wszystkim poczucie rodzimej wspólnoty narodowej oraz odręb-ność od narodowości zamieszkiwanego kraju. Ponadto poczucie solidarności i jedności z innymi członkami danej mniejszości oraz odrębna kultura i
zwy-czaje klasyfikowane są wśród kryteriów o charakterze subiektywnym26.
Kry-teria subiektywne i obiektywne pozwalają wspólnie wyodrębnić zestaw cech i norm pozwalających na dokładniejszą charakterystykę grupy mniejszościo-wej. Mimo tego nie udało się dotychczas wypracować powszechnie obowią-zującej definicji jednolicie klasyfikującej mniejszości narodowe według ścisłe wyznaczonych kryteriów zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych.
Według Grzegorza Janusza, do współczesnego aparatu pojęciowego z powo-dzeniem wprowadzono definicję mniejszości narodowych, która wypracowana została w badaniach naukowych oraz dzięki działalności organizacji o charak-terze międzynarodowym. Typologia ta wyodrębnia takie cechy mniejszości na-rodowych, jak przynależność do grupy zdecydowanie mniej licznej w stosunku do pozostałej ludności, także brak pozycji dominującej w społeczeństwie. Po pierwsze, oznacza to, że grupa mniejszościowa nie może sprawować faktycznej
władzy politycznej, ekonomicznej oraz wojskowej27. Po drugie, grupa
mniej-szościowa powinna mieć dość jednorodną strukturę oraz legitymować się oby-watelstwem kraju zamieszkania, ponadto takie cechy, jak odrębne pochodzenie etniczne, przywiązanie do rodzimej kultury, tradycji i historii, a także religii, języka, co wyrażane jest poprzez kultywowanie tych odrębnych cech narodo-wych czy kulturonarodo-wych. Ważne jest, aby grupy mniejszościowe posiadały
swo-ich reprezentantów w strukturach władzy lokalnej czy ogólnokrajowej28.
Jednym z założeń przytoczonej definicji mniejszości narodowych jest po-siadanie obywatelstwa zamieszkiwanego kraju. Popo-siadanie obywatelstwa oraz
26 S. Pawlak, Ochrona mniejszości…, s. 73–74.
27 Kryterium to zdecydowało, iż ludność biała w Republice Południowej Afryki w okresie apartheidu nie mogła być klasyfikowana jako ludność mniejszościowa, mino iż stano-wiła ok. 20% społeczności kraju.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
warunki, na jakich zostanie ono przyznane, ustalane są na poziomie państwo-wym, dlatego też niejednokrotnie wielu przedstawicieli mniejszości narodo-wych mino długoletniego, często wielopokoleniowego zamieszkania na okre-ślanym terytorium nie posiada obywatelstwa danego kraju. Holandia kieruje zasady swojej wewnętrznej polityki wobec mniejszości narodowych przede wszystkim do osób nie posiadających obywatelstwa tego kraju, podobnie sy-tuacja kształtuje się w Niemczech. Osoby napływowe, które migrują przede wszystkim w poszukiwaniu pracy, tzw. migracja ekonomiczna, nie posiadają obywatelstwa niemieckiego. W Estonii czy na Łotwie polityka mniejszościowa adresowana jest zarówno do osób posiadających obywatelstwo tych krajów, jak
i tych, którzy nie legitymują się paszportem estońskim czy łotewskim29.
Ważnym kryterium w definicji mniejszości narodowych jest odrębność et-niczna od społeczności większościowej, a tym samym przynależność etet-niczna do grupy mniejszościowej. Trzon każdej grupy etnicznej stanowią podstawowe wyznaczniki kultury danego narodu; zaliczamy do nich przede wszystkim ję-zyk, religię, kulturę, tradycję i historię. Wśród tych wszystkich wymienionych cech szczególną uwagę należy zwrócić na język, którego zanik w codziennej komunikacji jest jednym z najważniejszych i najskuteczniejszych procesów wynaradawiania społeczeństw, z drugiej jednak strony jest to również
podsta-wowy czynnik asymilacji narodów30. W języku często widzi się podstawową
przyczynę braku zespolenia społecznego, jednak mówienie w ojczystym języku daje niepisane prawo do pozostawania przy nim. Język jest narzędziem, które
pozwala zachować kulturę i tożsamość narodową31. Jest zatem najważniejszym
czynnikiem narodowotwórczym. Świadomość językowa poszczególnych grup etnicznych staje się większa w sytuacjach konfliktowych. Próba wyeliminowa-nia jednego języka i wprowadzewyeliminowa-nia innego jest nierozerwalnie związana z na-rodzinami konfliktów na tle etnicznym. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy większa, a tym samym silniejsza, grupa etniczna próbuje wymóc na drugiej,
29 Szerzej: G. Janusz, Definiowanie mniejszości w dokumentach międzynarodowych i aktach
prawa wewnętrznego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin –
Polo-nia” 2008, vol. XV, 2 sectio K.
30 Uwagę na ten fakt zwrócił Andrzej Kapiszewski, pisząc: ,,Wśród czynników kulturo-wych determinujących powstanie i rozwój każdego narodu najważniejszą rolę odgrywa język. Nie tylko ułatwia on komunikowanie się całej zbiorowości, ale wpływa na wytwo-rzenie się nowych cech i wartości kulturowych, na kształtowanie się stylów myślenia, wyobraźni i emocji. Pojęcie kultury trudno oddzielić od języka, który na ogół jest tej kultury nosicielem i wyrazicielem”, szerzej: A. Kapiszewski, Asymilacja i konflikt. Z
pro-blematyki stosunków etnicznych w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Warszawa–Kraków
1984, s. 23.
31 U. Beck, E. Grande, Europa kosmopolityczna. Społeczeństwo i polityka w drugiej
mniejszej i słabszej społeczności używanie języka większości. Takie zachowa-nie prowadzi do wytworzenia się zjawiska dwujęzyczności wśród przedsta-wicieli grupy mniejszościowej. Język bowiem pełni przede wszystkim dwie bardzo kluczowe funkcje. Pierwszą z nich jest funkcja komunikacyjna, wyni-kająca z potrzeby porozumiewania się ludzi. Drugą zaś jest funkcja identyfika-cji społecznej. Pozwala ona na symboliczne utożsamianie danej grupy ludności
z określonym językiem, co z kolei wpływa na stopień integracji32.
Przedstawione powyżej funkcje języka nie zawsze występują jednocześnie. Zjawiskiem jakże powszechnym jest, że określone grupy społeczne, a nawet całe narody, w codziennej komunikacji posługują się językiem innym niż ten, który utożsamiany jest z funkcją symboliczną. W krajach współczesnej Europy można mnożyć takie przykłady. W Irlandii powszechnym językiem komunikacji jest język angielski, kiedy to język irlandzki utożsamiany jest z symbolem kraju. Podobnie sytuacja rysuje się w Walii czy Szkocji. Język za-tem jest nie tylko sysza-temem znaków, za pomocą których członkowie poszcze-gólnych narodów mogą się komunikować. Pierwszym językiem, który jest używany przez poszczególne jednostki, jest język ojczysty. Jego nauka roz-poczyna się od pierwszych chwil życia człowieka. W kontekście tych rozwa-żań powstaje nowa kategoria językowa, czyli język mniejszości narodowych, który używany jest przez grupy mniejszościowe jako ich język ojczysty. Język urzędowy każdego z państw ustalany jest na poziomie ogólnokrajowym, co więcej, uznany jest on za oficjalny język komunikacji w kraju. Język urzędo-wy to także narzędzie komunikacji obywateli i mieszkańców z organami pu-blicznymi. Język mniejszości narodowych może by również używany w ko-munikacji urzędowej na szczeblu lokalnym czy także ogólnopaństwowym, jednak stopień, w jakim może on być używany w sytuacjach oficjalnych, jest różnorodny.
Po pierwsze, może to być język używany równorzędnie z językiem
macie-rzystym kraju. Takie rozwiązania zastosowane zostały w Finlandii i Białorusi33.
Po drugie, następnym rozwiązaniem jest częściowa akceptacja języka mniej-szościowego jako języka urzędowego, drugi język używany jest jako język ofi-cjalny tylko na określonym obszarze kraju. Takie rozwiązania zostały zasto-sowane w Estonii, Austrii, Chorwacji, Rosji czy Niemczech. Pośrednią formą dopuszczenia drugiego języka jako oficjalnie używanego na terenie kraju jest
nadanie mu statusu języka pomocniczego na określonym terenie34.
32 R. Szul, Język, naród, państwo. Język jako zjawisko polityczne, Warszawa 2009, s. 22–23.
33 W Finlandii język szwedzki używany jest jako język oficjalny, na Białorusi jest to język rosyjski.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
Kolejnym obok języka kryterium kształtującym tożsamość narodową jest wiara. Religia jako czynnik etnotwórczy ma bardzo duże znaczenie, ponieważ odwołuje się do kluczowych aspektów ludzkiej egzystencji, życia i śmierci. Do-datkowo religia wpływa na poszanowanie tradycji i kultury narodowej. Czyn-nikiem, który umacnia poczucie wspólnoty religijnej, jest organizacja życia re-ligijnego określonej grupy społecznej. Ogniska kościelne często poprzez swój ponadlokalny charakter są czynnikiem krystalizującym większe wspólnoty
re-ligijne, służą przekazywaniu informacji oraz określonych idei35.
Za Krzysztofem Kwaśniewskim można wyróżnić dwa podstawowe typy de-finicji mniejszości narodowych. Pierwszą grupę stanowią definicje o
charakte-rze prawniczym36, drugą zaś socjologicznym. Zarówno definicje prawnicze, jak
i socjologiczne zawierają podobny zakres cech charakterystycznych dla grup
mniejszościowych, czyli kulturę, religię, język i tradycję37. Czynnikiem
rozróż-niającym jest dookreślenie lub doprecyzowanie mniejszości charakterystyczne dla definicji prawniczych, mowa tutaj o mniejszości narodowej, etnicznej czy językowej. Definicje o charakterze socjologicznym częściej posługują się ter-minologią mniejszości bez doprecyzowania pojęcia, jednak nie jest to zjawisko powszechne. Dodatkowo różnice między definicją socjologiczną a prawniczą podkreśla kryterium, jakim jest obywatelstwo oraz odrębność etniczna. Defi-nicje prawnicze dookreślają, iż posiadanie obywatelstwa danego kraju, a także odmienność pod względem etnicznym są nierozerwalnymi elementami kla-syfikującymi daną grupę jako mniejszość narodową. Ponadto każda grupa mniejszościowa korzysta z szeregu przysługujących jej praw. Prawa przyzna-wane są dla indywidualnej ochrony każdej jednostki, nie zaś jako uznawanie praw grupowych. Dlatego też niektóre definicje wskazują prawa przysługujące poszczególnym, indywidualnym jednostkom przynależącym do grup
mniej-szościowych, nie zaś prawa mniejszości narodowych jako ogółu38.
Przedstawione powyżej kryteria pozwalają na sprecyzowanie terminu, ja-kim jest „mniejszość narodowa”, jednak nie tworzą jednoznacznej definicji. Zdaniem Grzegorza Janusza, w badaniach naukowych, słownikach, encyklo-pediach czy leksykonach językowych odnajdujemy dwa odmienne stanowiska w tym zakresie. Z jednej strony mniejszość narodowa może zostać umiejsco-wiona jako mniejszość wobec większości ludności zamieszkującej dany kraj, z drugiej zaś jest to odrębna grupa etniczna, którą charakteryzuje zestaw okre-ślonych cech pozwalających na sklasyfikowanie danej grupy ludności właśnie
35 R. Szul, Język, naród…, s. 24–25.
36 Definicje prawnicze są starsze w swej tradycji niż definicje socjologiczne.