Specyfika tranzycji i transformacji systemowej Estonii

Początkowo reformy zainicjowane przez Michaiła Gorbaczowa107, nowo

wy-branego sekretarza generalnego KPZR, nie były wdrażane w Estonii. Decyzją kierownictwa KPE, I sekretarza partii Karla Vaino oraz premiera Brunona Saulema wprowadzanie zmian zostało zatrzymane. Strategia polityczna przyję-ta przez władze Estonii nazwana zosprzyję-tała strategią oczekiwania lub na przecze-kanie. Polityka realizowana na ziemiach estońskich miała szczególne znaczenie dla perspektywy otwarcia nowych kopalni wydobywających fosforyt, których powstanie owiane było tajemnicą. Jednak dzięki polityce jawności plany otwar-cia kopalni w pobliżu Kabala-Toolse zostały ujawnione opinii publicznej. Roz-poczęta wówczas kampania fosforytowa zainicjowała także długo oczekiwane drugie odrodzenie narodu estońskiego. Opinia społeczna potępiła otwarcie nowych kopalni na terenie republiki, obawiając się nie tylko klęski o charak-terze ekologicznym, ale także kolejnych wzmożonych i masowych napływów

ludności rosyjskiej poszukującej pracy108.

Rok 1987 przyniósł dalsze zmiany w Estonii. Jednak polityka przebudowy realizowana była według wzorcowego modelu przyjętego na terytorium RSRR. W sposób bardzo aktywny zaznaczyli swoją obecność intelektualiści i naro-dowi aktywiści. Poza publiczną debatą dotyczącą budowy nowych kopalni fosforytowych w Tallinie organizowano protesty przeciwko nasilającej się ru-syfikacji państwa. W sierpniu 1987 r. Tallin stał się punktem zapalnym w

po-lityce Rosji109. Demonstracje w stolicy uważane są za punkt zwrotny dla

opi-nii publicznej. Miesiąc później, we wrześniu 1987 r., w gazecie „Edasi” został

107 Michaił Gorbaczow na urząd sekretarza generalnego KPZR powołany został 11 marca 1985 r., funkcję tę pełnił do 24 sierpnia 1991 r. Był inicjatorem nowego kursu w polityce ZSRR, pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności). Szerzej: A. Stępień-Kuczyńska,

Michaił Gorbaczow a idea i praktyka pieriestrojki, Łódź 2016.

108 J. Lewandowski, Estonia, s. 220–221.

109 W sierpniu 1989 r. w centrum Tallinna zorganizowane zostały demonstracje, aby upo-wszechnić haniebny Pakt Ribbentrop-Mołotow, który był zafałszowany i doprowadził do podziału Europy między ZSRR a hitlerowskie Niemcy.

opublikowany artykuł, w którym czterej estońscy naukowcy zaprezentowali nowy program uniezależnienia estońskiej gospodarki od ZSRR. Program nosił nazwę Isemajandav Eesti (IME). Wierzono, że wdrożenie nowego programu gospodarczego rozwiąże nie tylko kwestie niezależności estońskiej gospodarki, ale przede wszystkim problemy demograficzne przeszywające społeczeństwo estońskie. Szybko okazało się, że zmiany gospodarczo-społeczne są niemożliwe do wprowadzenia. Mimo, iż 27 listopada 1989 r. decyzją władz ZSRR zezwo-lono państwom bałtyckim na wdrażanie reform o charakterze gospodarczym, jednak decyzja ta pozostała tylko na papierze. Rzeczywistość po raz kolejny udowodniła, że niezależność gospodarcza i akceptacja założeń nowego planu

IME przez ZSRR nie jest możliwa, a sam plan był utopią110.

Początek roku 1988 przyniósł dalsze, znaczące zmiany dla Estonii, które umocniły powstanie grupy inicjatywnej Estońskiej Partii Niepodległości

Na-rodowej111. W lutym zorganizowano obchody z okazji siedemdziesiątej

rocz-nicy odzyskania niepodległości przez Estonię, którym towarzyszyły masowe demonstracje mające na celu pokazanie nie tylko niezadowolenia społecznego z powodu skumulowanych problemów wywołanych stagnacją i zastojem eko-nomicznym kraju, ale przede wszystkim wyrażenia niezadowolenia z powodu wszechobecnej władzy radzieckiej. Popularnym ruchem narodowościowo-wy-zwoleńczym, który zaistniał jako ugrupowanie polityczne, były Fronty

Ludo-we112. Żądania wysunięte przez fronty w poszczególnych republikach

związ-kowych podważały słuszność i prawowitość przejęcia przez Moskwę władzy i kontroli nad państwami bałtyckimi na mocy postanowień Paktu Ribbentrop- -Mołotow z 1939 r. Na mocy tego paktu państwa bałtyckie zostały włączone w struktury ZSRR bez możliwości stworzenia opozycji w stosunku do rządu sowieckiego, co wywołało zdecydowanie antyrosyjskie oraz antykomunistycz-ne postawy społeczantykomunistycz-ne.

Front Ludowy w Estonii został utworzony przez Edgara Savisaara,

ówcze-snego wicepremiera. W czasie programu telewizyjnego Przemyślmy jeszcze113

wicepremier zaapelował, by stworzyć nową formację. Front powstał w celu

110 M. Lagerspetz, R. Raund, Cultural Policy in Estonia, [w:] European Programme of

Na-tional Cultural Policy Reviews, Strasbourg 1996, s. 32–33.

111 Esti Rahvusliku Sõltumatuse Partei (ERSP).

112 Fronty Ludowe powstawały we wszystkich trzech republikach bałtyckich. Jednym z pod-stawowych założeń było nie tylko uniezależnienie regionów w zakresie kulturowym, ale przede wszystkim niezależność finansowa oraz przejęcie kontroli nad przedsiębior-stwami, które były zarządzanie przez centralę w Moskwie. Żądania dotyczyły również prowadzenia polityki zagranicznej przez republiki i powołania w tym celu właściwych ministerstw spraw zagranicznych.

2. Mniejszość rosyjska w okresie tranzycji i transformacji Estonii

przeprowadzania i utrwalania zmian w Republice Estońskiej i miał charak-ter masowy. Na początku października 1988 r. ponad 1,5 tys. różnorodnych grup społecznych zarejestrowano, a następnie włączono do struktur Frontu Ludowego, aby lepiej i trwalej umacniać organizację. Szczególnie ważne miejsce wśród grup wspierających Front Ludowy zajął Ruch Zielonych oraz Społeczny Ruch Ochrony Dziedzictwa Narodowego. Estoński Ruch Zielonych stał się jedną z najważniejszych organizacji o zasięgu ogólnokrajowym. Prze-wodniczący Juhan Aare ogłosił, iż głównym zadaniem ruchu jest monitorowa-nie sytuacji ekologicznej na terenach republiki estońskiej oraz demaskowamonitorowa-nie

instytucji odpowiedzialnych za zanieczyszczenia114.

W Estonii zaczęły powstawać nowe, zorganizowane siły polityczne, które wal-czyły o zachowanie status quo. Latem 1988 r. powstał Międzynarodowy Ruch Ludzi Pracy, który zainicjowany został w olbrzymich przedsiębiorstwach przez kierowników zakładów. Kilka miesięcy później, jesienią 1988 r., powstała Zjedno-czona Rada Kolektywów Pracowniczych, organizacja ściśle z nim współpracująca. Organizacje te walczyły o utrzymanie Estonii w strukturach ZSRR, ponadto doma-gano się wydzielenia właściwych regionów w kraju, które miałyby być zamieszkałe jedynie przez Rosjan, oraz utworzenia dwuizbowego parlamentu. Status Estonii w strukturach ZSRR jako demokratyzującego się państwa oraz jego relacje z

inny-mi republikainny-mi jawił się jako poważny problem dla kierownictwa115.

Szczególnie ważną i priorytetową kwestią był status Estonii w strukturach Związku Radzieckiego. Relacje władz republiki w okresie transformacji i władz centralnych ZSRR musiały zostać uregulowane. Na I Kongresie Frontu

Ludo-wego, który odbył się w pierwszych dniach października 1988 r.116,

zdecydowa-no o podpisaniu układu o charakterze ogólzdecydowa-nozwiązkowym, którego stronami był Tallin i Moskwa. Na mocy porozumienia Estonia została państwem skon-federowanym ze strukturami Związku Radzieckiego. 16 października decyzją władz ZSRR ogłoszono Deklarację Niepodległości Estonii, wprowadzono rów-nież poprawki do estońskiej konstytucji. Był to niewątpliwe punkt zawrotny dla Estonii i estońskiej polityki. Obrano własną, inną niż pozostałe republiki związkowe drogę ku niepodległości i realizowania zasad pieriestrojki.

Mimo, iż Deklaracja Niepodległości nie stanowiła bezpośrednio o niezależności i samodzielności państwa estońskiego, poprzedziła ją seria aktów prawnych gwa-rantujących rozdział estońskiego systemu ustawodawczego i prawnego od systemu związkowego. Najważniejszymi dokumentami dla niezależnego funkcjonowania

114 D.S. Lane, Soviet society under perestroika, London 1992, s. 216–217.

115 J. Lewandowski, Estonia, s. 225–226.

Estonii jako samodzielnego państwa były ustawa o języku117, która przywracała ję-zykowi estońskiemu status języka oficjalnego w kraju, język rosyjski został uznany za język mniejszościowy na ziemiach estońskich ze względu na liczbę mieszkań-ców pochodzenia rosyjskiego118, oraz rezolucja o statusie Estonii z 30 marca 1989 r. Ponadto zmianę statusu politycznego Estonii gwarantowała uchwała w sprawie przygotowania niepodległości z 23 lutego 1989 r., akt o tymczasowych zasadach funkcjonowania rządu estońskiego z 16 maja 1990 r., ustawa o prawie własnościo-wym z 13 czerwca 1990 r., ustawa o reformie prawa własnościowego z 13 czerwca

1991 oraz ustawa o imigrantach z 20 czerwca 1990 r.119

Wydarzenia, jakie miały miejsce w dniu pięćdziesiątej rocznicy podpisania

Pak-tu Ribbentrop–Mołotow, pokazały siłę społeczeństw państw bałtyckich120. Decyzją

Rady Najwyższej ESRR z dnia 12 listopada 1989 r. wypadki z czerwca 1940 r. na ziemiach estońskich należy zakwalifikować jako agresję. 21 sierpnia 1991 r. władze państwa ogłosiły niepodległość kraju. Był to początek budowy drugiej już w histo-rii państwowości estońskiej. Do końca sierpnia 40 krajów uznało niepodległość państwa, 6 września niepodległość Estonii uznał również ZSRR. Uchwalenie nie-podległości państwa nie rozwiązało jednak wielu problemów, szczególnie tych

o charakterze etnicznym121. Problem mniejszości narodowych bardzo szybko stał

się kwestią priorytetową dla władz republikańskich. Kwestie etniczne zdominowa-ły polityczne, społeczne i kulturowe kwestie w państwie. Pytania o kwestie Rosjan zamieszkujących terytorium nowo odrodzonego państwa stało się kluczowym

te-matem do dyskusji i szybkiego uregulowania prawnego122 .

Europa po okresie zimnej wojny stanęła przed zadaniem odbudowania i utrwalenia nowych tożsamości narodowych. Choć Estonia, podobnie jak po-zostałe republiki bałtyckie, rozpoczęła samodzielny byt państwowy w roku

1991123, zachodzące na tym obszarze procesy tranzycji i transformacji

systemo-117 Ustawa o języku została uchwalona 18 stycznia 1989 r., weszła w życie z dniem 1 lutego 1989 r. Język estoński stał się językiem urzędowym w kraju, pracownicy administracji dostali cztery lata na jego opanowanie.

118 C. Baker, S. Prys-Jones, Encyklopedia of Bilingualism and Bilingual Education, Celeve-don 1998, s. 207.

119 Ethnic conflict in the Post-Soviet World, Case studies and analyzes, eds L. Drobizheva, R. Gottemoeller, C. McArdle-Kelleher, L. Walker, New York, London 1996, s. 97–99.

120 Symboliczny łańcuch od Tallina przez Rygę do Wilna powstał 23 sierpnia 1989 r. Bał-tycki łańcuch miał ponad 600 km długości.

121 Eastern Europe. An Introduction to the People, Lands and Culture, ed. R. Frucht, Santa Barbara 2005, s. 81–90.

122 Ethnic conflict…, s. 102.

123 Punktem zwrotnym w kształtowaniu historii Europy był rok 1989. Jest to data symbo-liczna w dziejach Europy, która uznawana jest za zerwanie z ideologią komunistyczną i otwarciem nowego rozdziału w dziejach starego kontynentu.

2. Mniejszość rosyjska w okresie tranzycji i transformacji Estonii

wej utrwalały zasady państwa demokratycznego oraz przejścia od komunizmu ku kapitalizmowi. Te procesy stały się zarzewiem nowych konfliktów na tle na-rodowościowym, które w państwie tak podzielonym etnicznie jak Estonia były

szczególnie wyraźne124. Początek lat 90. XX w. wprowadził stopniowe zmiany

w strukturze narodowościowej Estonii, a także w pozostałych państwach

bałtyc-kich, a przede wszystkim Łotwie125. Choć zmiany w administracji państwa, jego

gospodarce oraz organizacji militarnej przyczyniły się do licznych wyjazdów Ro-sjan z ziem estońskich, nie zmniejszyły one rodzącego się wówczas problemu do-tyczącego zróżnicowania etnicznego tych obszarów, co z kolei wiązało się z

nie-zmiernie ważną kwestią dotyczącą przyznawania obywatelstwa kraju126. Mimo,

że państwa bałtyckie stały się samodzielnymi bytami państwowymi, teoretycznie niezależnymi od byłych struktur radzieckich i Rosji, wpływy rosyjskie są wciąż bardzo widoczne. Państwa bałtyckie, podobnie jak inne republiki poradzieckie, starają się dopasować do nowych globalnych trendów i umacniać swoją

nieza-leżność i samodzielność bez wysuwania interesów rosyjskich na pierwszy plan127.

,,Śpiewająca rewolucja” czy też drugie odrodzenie państwowości Estonii roz-poczęło się jesienią 1986 r. W obawie przez katastrofą ekologiczną i dalszym napływem rosyjskich pracowników do Estonii zorganizowano ogólnokrajową akcję protestacyjną przeciwko budowie fosforytowych kopalni odkrywkowych. Zakończona powodzeniem akcja stała się bodźcem do dalszych działań o

podob-nych charakterze128. Widząc coraz większe zainteresowanie ludności estońskiej

inicjatywami o charakterze protestacyjnym, zabronione zostały wszelkie zjazdy organizowane przez zwolenników ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowe-go. Mimo zakazów Estońskie Towarzystwo Ochrony Zabytków konsekwentnie inicjowało obchody ważnych dla Estonii i Estończyków dni, jak przede wszyst-kim rocznice odzyskania niepodległości, wielkiej deportacji czy dni związane

124 G. Delanty, Odkrywanie Europy, idea, tożsamość, rzeczywistość, Warszawa, Kraków 1999, s. 180–182.

125 Liczba Rosjan zamieszkujących Łotwę na pod koniec lat 80. i początku lat 90. była po-dobna jak w Estonii. W 1989 r. Rosjanie stanowili 34% populacji Łotwy (rdzenni Ło-tysze 52% ogółu społeczeństwa). Na Litwie w tym samym okresie Rosjanie stanowili 9,4% ludności (rdzenni Litwini 79,6%, Polacy stanowili wówczas drugą pod względem wielkości mniejszość narodową, 7%).

126 M. Buchta, Karczmy zajezdne mocarstw? Kraje bałtyckie a problem mniejszości rosyjskiej, [w:] Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, red. K. Janic-ki, Kraków, Warszawa 2009, s. 349–352.

127 A. Stępień-Kuczyńska, Rosja – wybór drogi, [w:] Dialog europejski Zachód – Wschód,

Polityka – Gospodarka – Społeczeństwo, red. A. Stępień-Kuczyńska, T. Jałmużna,

To-ruń 2006, s. 238–239.

128 23 sierpnia 1987 r. w tallińskim parku Hirve odbył się wiec, w którym uczestniczyło ponad 2 tys. osób, domagając się zniesienia spuścizny pozostałej po Pakcie Ribbentrop-Mołotow.

z muzyką, kulturą estońską, a także ochroną zabytków. Obchody odbywały się przy akompaniamencie estońskich pieśni patriotycznych, słowa utworu Alo Mattisena i Jüri Leesmenda Jestem Estończykiem i Estończykiem zostanę stały się

mottem przewodnim odrodzenia narodowego Estonii129.

Po proklamowaniu niepodległości kraj stanął w obliczu budowania nowych struktur państwowych. Jedną z najważniejszych kwestii było przygotowanie pro-jektu ustawy zasadniczej oraz ustawy o obywatelstwie. Ten ostatni dokument był szczególnie istotny z perspektywy zróżnicowania etnicznego nowo powstałego kraju. Referendum w sprawie przyjęcia konstytucji odbyło się 28 czerwca 1992 r. i zakończyło się pełnym sukcesem. Projekt został poparty przez 91,2% głosujących.

Ustawa konstytucyjna Estonii obowiązywała od 3 lipca 1992 r.130 Czas odzyskania

niepodległości przez Estonię był okresem ostrej zapaści gospodarczej. W 1991 r. ceny artykułów spożywczych wzrosły o 713%, sektor usługowy zwiększył ceny

o 327%, ogólny ich przyrost w kraju wyniósł 629%131. W atmosferze olbrzymiego

niepokoju i niepewności społecznej przygotowana została reforma pieniężna, któ-rej podstawowym założeniem było wprowadzenie samodzielnej waluty, korony

es-tońskiej132. Postępowały dalsze reformy państwa, jak reforma sektora bankowego,

prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, wprowadzono ustawę o inwestycjach

zagranicznych, której celem było przyciągnięcia inwestorów do Estonii133.

129 J. Lewandowski, Estonia, s. 230–237.

130 Konstytucja wprowadziła demokratyczny ustrój republikański, stając się gwarantem podstawowych i nienaruszalnych zasad, tj. suwerenności narodu, republikańskiej i de-mokratycznej formy rządów, podziału władz, legalizmu, władza sprawowana jest jedynie na podstawie zasad konstytucyjnych i ustaw, normy prawne uznawane są za integralną część konstytucji. Konstytucja estońska pomija, charakterystyczny dla państwa regionu, zapis dotyczący zasad państwa prawa. Nawiązując do rozwiązań okresu międzywojen-nego, suwerenność narodu estońskiego sprawowana jest za pośrednictwem parlamentu, realizowana jest także poprzez referenda. Władza ustawodawcza sprawowana jest przez jednoizbowy parlament, Riigikogu, liczący 101 deputowanych. W świetle konstytucji pozycja prezydenta nie jest silna, wpływa na nią przede wszystkim sam wybór głowy państwa, który dokonywany jest w wyborach pośrednich, poprzez Riigikogu. Szerzej:

Konstytucja Estonii, wstęp L. Garlicki, P. Łossowski, Warszawa 2000.

131 W sytuacji tak miażdżącej podwyżki cen rząd Savisaara wystąpił do Rady Najwyższej z prośbą o wydanie właściwych pełnomocnictw pozwalających na walkę na narastającym wciąż kryzysem. Efektem działań był upadek dotychczasowego rządu, następcą Savisaara został T. Vähi.

132 Korona estońska została wprowadzona 20 czerwca 1992 r. 1 korona estońska liczyła 100 senti. Estonia była pierwszym krajem z byłego ZSRR, który wystąpił ze strefy rubla. 1 stycznia 2011 r. korona estońska została zastąpiona walutą europejską.

133 Ustawa o inwestycjach zagranicznych, przyjęta w 1991 r., wprowadzała trzyletni okres karencji podatkowej dla przedsiębiorców, którzy zainwestowali więcej niż milion dola-rów i pozostawali właścicielami ponad połowy akcji w spółkach.

2. Mniejszość rosyjska w okresie tranzycji i transformacji Estonii

Zmiany w transformującym się państwie pociągnęły za sobą przeorgani-zowanie dotychczasowego systemu zatrudnienia. Restrukturyzacja przemysłu wiązała się z zamknięciem zakładów pracy i zaostrzeniem polityki kadrowej. Bezpośrednim skutkiem było rosnące bezrobocie oraz zwiększenie rozwar-stwienia społeczeństwa, które znalazło się w bardzo trudnej sytuacji. Obok problemów z wdrażaniem nowych rozwiązań systemowych, sytuację kompli-kował skład narodowościowy kraju, który stał się podłożem kolejnych kon-fliktów i nieporozumień społecznych. Największy przyrost bezrobocia odnoto-wano na obszarach najbardziej uprzemysłowionych, zlokalizowanych głównie we wschodniej części Estonii. Zahamowano proces wydobycia fosforytów oraz

zredukowano eksplorację łupków bitumicznych134, co spotęgowało przyrost

bezrobocia na terenie Narwy, miasta głównie zasiedlonego przez Rosjan135. Był

to początek pogorszenia jakości życia mieszkańców, skutkujący wzrostem pa-tologii społecznych, zwiększoną przestępczością i przyrostem spożycia alkoho-lu, a także zaostrzenia dyskusji dotyczącej ludności rosyjskiej zamieszkującej na terenach estońskich136.

Kwestia ludności rosyjskiej stała się jednym z najtrudniejszych i najbar-dziej drażliwych kwestii w historii niepodległej Estonii. Rosjanie nie mieli możliwości promowania swoich interesów, ponieważ nie mogli uczestniczyć w wyborach. Choć ugrupowania rosyjskie optowały za przyjęciem regulacji zezwalających na przyznawanie obywatelstwa wszystkim mieszkańcom Esto-nii, tzw. opcji zero, głosy w Radzie Najwyższej, a następnie w Riigikogu oraz ostatecznie wyniki referendum nie potwierdziły takiego rozwiązania. Ponadto rozwarstwienie społeczeństwa oraz zróżnicowanie pod względem przysługują-cych mieszkańcom praw nie sprzyjało złagodzeniu sytuacji. Czynnikami,

któ-re nadawały ton któ-relacjom estońsko-rosyjskim, były rozwiązania graniczne137,

134 Szerzej: D. Stankiewicz, Zielone płuca Europy – wspólna inicjatywa państw dorzecza

Mo-rza Bałtyckiego, Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz, nr 131, kwiecień 1993.

135 W Narwie działały dwie olbrzymie elektrownie, zaliczane do największych trucicieli nie tylko Estonii, ale Europy. Wydzielały one ok. 124 t dwutlenku siarki roczne, co miażdżą-co przekraczało wszelkie dopuszczalne normy.

136 Szerzej: R.J. Misiunas, R. Taagepera, The Baltic States: Years of Dependens 1940–1980, London 1993.

137 Granica lądowa z Rosją liczy 294 km. Początkowo, w 1992 r., Estonia postulowała uzna-nie rozwiązań przyjętych na mocy postanowień pokoju w Tartu z 1920 r., kończącego wojnę estońsko-bolszewicką. Według wskazanych regulacji granica państwa miałaby przebiegać dalej na wschód, poza Narwę oraz miasto Peczory, położone na południo-wym wschodzie. Rosja zdecydowanie negowała propozycje estońskie. Przyjęcie rozwią-zania z 1944 r. oznaczało utratę ok. 5% terytorium przez Estonię, łącznie ok. 2300 km². Rozmowy graniczne zakończyły się w 1999 r., w których strony potwierdziły uznanie istniejącej granicy. Do podpisania dokumentu doszło dopiero w 2005 r., Rosja jednak

stacjonowanie wojsk Armii Czerwonej na terytorium Estonii138 oraz sytuacja mniejszości rosyjskiej.

Przemiany systemowe zachodzące w niepodległej Estonii prowadziły ku wzmocnieniu kształtujących się struktur demokratycznych. Dla nowo zacho-dzących procesów szczególne znaczenie miały kwestie związane ze społeczno-ściami lokalnymi, które w dużym stopniu wpływały na kształtowanie polityki państwa. Z jednej strony Estonia promowała stworzenie postaw społeczeństwa na miarę Europy Zachodniej, terytorialnym instytucjom państwa postawiono szereg ważnych do wypełnienia zadań mających na celu wzmocnienie inicja-tywy i aktywności mieszkańców, promowanie pracy nad korzystniejszym zor-ganizowaniem życia gospodarczego, a także umysłowego kraju, walkę ze sta-gnacją i zastojem, z drugiej zaś olbrzymia część społeczeństwa Estonii musiała

walczyć o swoje godne miejsce w społeczeństwie139.

Estonia, która rozpoczęła realizację zmian systemowych równolegle z Ło-twą i LiŁo-twą, szybko zwiększyła tempo wprowadzanych reform. Kluczową kwe-stią było unormowanie sytuacji gospodarczo-politycznej kraju oraz zmaksy-malizowanie współpracy z państwami Europy Zachodniej. Działania te były tym trudniejsze ze względu na kwestię zróżnicowania narodowościowego kra-ju, która stała się żarliwym tematem dyskusji publicznej nie tylko na arenie wewnętrznej, ale przede wszystkim międzynarodowej. Mimo to kraj konse-kwentnie wdrażał poszczególne reformy, faworyzując etnicznych Estończy-ków. Trudna historia narodu estońskiego ukształtowała nową sytuację naro-dowościową kraju, w którym Rosjanie stali się dominującą mniejszością. Przez ponad półwieczny okres przynależności do ZSRR nastąpił masowy napływ ludności rosyjskiej na tereny estońskie, zmieniając tym samym strukturę na-rodowościowy kraju.

jeszcze w tym samym roku wycofała się z przyjętych ustaleń, domagając się zmian. Po-dobnie kształtowała się sytuacja granicy łotewsko-rosyjskiej, liczącej 276 km. Szerzej patrz: B. Górka-Winter, Problem granic Estonii i Łotwy z Federacją Rosyjską, „Biuletyn” 2005, nr 59 (304), Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Biuro Analiz.

138 Rosyjskie bazy wojskowe w Estonii zajmowały 570 obiektów, czyli 2% terytorium kraju. W Tallinie było 212 obiektów zajętych przez wojsko rosyjskie. Negocjacje dotyczące opuszczenia przez wojsko terytorium estońskiego rozpoczęły się w 1991 r. i trwały do lipca 1994 r. Na mocy porozumienia 31 sierpnia 1994 r. armia rosyjska opuściła Estonię, w 1995 r. zdemontowano także reaktor jądrowy w bazie morskiej Paldiski. Powyższe wydarzenia były szczególnie ważne w kontekście członkowstwa Estonii w strukturach