W ŻYCIU SPOŁECZNYM ESTONII
5.5. Religia i religijność Rosjan
W dobie transformacji systemowej społeczeństwo i elity polityczne Estonii stanęły przed zadaniem zainicjowania i umacniania demokracji oraz zacie-śniania relacji z krajami Europy Zachodniej. Znaczenie religii podczas wdra-żania i konsolidowania tych procesów było szczególnie ważne w krajach Eu-ropy Środkowej i Wschodniej. Należy zauważyć, iż cechą charakterystyczną państw regionu było zwiększenie się grupy osób deklarujących swoją wiarę,
a także wzrost zaufania do instytucji kościelnych104. W Estonii sytuacja
po-czątkowo przedstawiała się podobnie jak w innych krajach regionu, ponownie rozpoczęły działalność Kościoły i inne ruchy o charakterze religijnym, których
funkcjonowanie nabrało legalnego charakteru105. Po aneksji Estonii do ZSRR
rozpoczęto strategię ataku wobec życia religijnego. Oficjalna polityka Moskwy zmierzała ku eliminacji instytucji religijnych w każdym obszarze życia społecz-nego. Konsekwentna polityka władz ZSRR oraz brak poczucia wspólnoty reli-gijnej wpłynęły na zlaicyzowanie kraju. Według danych z 2005 r. zaledwie 16%
102 W okresie przynależności Estonii do struktur ZSRR mieszkańcy Republiki, nie posiada-jący estońskich korzeni, czytali prasę publikowaną w różnych regionach Związku, oglą-dali i słuchali audycji telewizyjnych i radiowych transmitowanych przede wszystkim z Moskwy i Sankt Petersburga.
103 K. Kamińska, Kształtowanie się tożsamości narodowej Estończyków i nie-Estończyków
pod wpływem środków informacji, [w:] Narody w Europie. Tożsamość i wzajemne po-strzeganie, red. L. Zieliński, M. Chamot, Bydgoszcz 2007, s. 417.
104 A. Stępień-Kuczyńska, Religion and the process of social transformation, „International Studies. Interdisciplinary Political and Cultural Journal” 2000, no 1, s. 29–33.
105 Na początku transformacji ustrojowej 80% Litwinów deklarowało swoją religijność, 90% w tej grupie potwierdziło, iż identyfikuje się z religią katolicką. W Polsce procent ludności deklarującej swoją wiarę był najwyższy w regionie, 93%, i porównywalny z de-klaracjami społeczeństwa zachodnioukraińskiego. W 1991 r. w Czechosłowacji 34% ludności zadeklarowało swoją wiarę, na Węgrzech 63%. Szerzej: ibidem, s. 32–38.
5. Mniejszość rosyjska w życiu społecznym Estonii
społeczeństwa deklarowało, iż jest osobą wierzącą. Dla porównania w 1934 r., 78,2% estońskiego społeczeństwa deklarowało przynależność do Kościoła
luterańskiego, 19% do prawosławnego106.
Współczesny Kościół w Estonii jest mozaiką różnych religii107. Obok
Kościo-ła katolickiego108, który istniał w Estonii od setek lat, pojawiło się wiele nowych
ruchów religijnych109. Po ponad 50-letniej okupacji radzieckiej na ziemiach
es-tońskich zmieniła się także rola religii w życiu społeczeństwa. Wiele dzielnic wy-budowanych po II wojnie światowej nie ma centrów kultu religijnego, wiele bu-dynków kościelnych wymaga także gruntowej restauracji. Państwo gwarantuje także możliwość nauczania religii w szkołach. Na poziomie szkoły podstawowej rodzice lub prawni opiekunowie ucznia decydują o jego uczestnictwie w zaję-ciach z religii, na poziomie szkoły średniej uczniowie – samodzielnie. Według zasad ustanowionych przez Konstytucję Estonii z 1992 r., w kraju obowiązuje rozdział Kościoła od państwa. Ustawa zasadnicza jest także gwarantem
wolno-ści sumienia i wyznawanej religii110. Mimo konstytucyjnej regulacji, religia
lute-rańska traktowana jest jako podstawowe wyznanie wiary w kraju111. Jednak jej
wyznawców nie jest w skali kraju zbyt wielu, stanowią oni ok. 180 tys. wiernych. Estończycy są narodem bardzo silnie zlaicyzowanym, zaledwie 14% ludności
deklaruje wyznanie luterańskie. Pozostali to przede wszystkim ateiści112.
Oprócz wyznawców luteranizmu w Estonii istnieją dwa Kościoły pra-wosławne, które łącznie posiadają więcej wiernych niż Kościół luterań-ski. Pierwszym z nich jest liczący 27 tys. członków Estoński Prawosławny Kościół Apostolski Patriarchatu Konstantynopolitańskiego, drugim zaś,
106 T. Paul, Old and new religion in changing Estonia, „Religion Today” 1993, vol. 8(2), s. 16.
107 State and church in Estonia, European studies on religion and interaction, http://www. euresisnet.eu/Pages/ReligionAndState/ESTONIA.aspx (dostęp 05.05.2012).
108 Kościół katolicki ma niewielką grupę wiernych, obecnie ok. 0,4% deklaruje przynależ-ność, jednak historia obecności Kościoła na ziemiach estońskich sięga XIII w., szerzej:
Eesti Apostellik Administratuur, http://www.katoliku.ee/ (dostęp 25.06.2017).
109 Szerzej: M. Kiviorg, Church autonomy in Estonia, [w:] Church Autonomy, a Comparative
Survey, Berlin 2001.
110 Konstytucja Estonii, art. 40 stanowi: „(1) Każdy ma prawo do wolności sumienia, religii myśli. (2) Każdy może należeć do wybranego kościoła. Nie ma kościoła państwowe-go. (3) Każdy ma prawo do wyrażania swoich praktyk religijnych, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, o ile nie zagrażają one porządkowi pu-blicznemu, zdrowiu i moralności”.
111 W 1995 r. między stroną rządową a Kościołem luterańskim w Estonii zostało podpisane porozumienie promujące współpracę obu instytucji.
112 Estonia jest jednym z najbardziej religijnych krajów we Wspólnocie Europejskiej, podob-ne wskaźniki występują także w krajach skandynawskich, przede wszystkim w Szwecji, Norwegii i Danii, a także w Czechach. Dane za: euobserver.com (dostęp 21.12.2009).
podległy Patriarchatowi Moskiewskiemu, Estoński Kościół Prawosławny, którego wierni liczą ok. 200 tys. osób. Ponadto w Estonii są także baptyści, katolicy, świadkowie Jehowy, zielonoświątkowcy, staroobrzędowcy czy me-todyści. Jednak w skali kraju są to religie mało popularne, liczba wyznaw-ców poszczególnych Kościołów nie przekracza 6 tys. osób113.
W świetle rozważań nad religią w Estonii szczególnie ważne jest zagadnie-nie dotyczące prawa do wolności wyznawanej religii przez społeczności mzagadnie-niej- mniej-szościowe. Wolność wyznania dla wspólnot mniejszościowych zagwarantowa-na i regulowazagwarantowa-na jest przede wszystkim przez konstytucję, a także przez ustawę o autonomii kulturowej z 1993 r. Dokument stanowi, iż jedną z cech stanowią-cych o odmienności danej grupy jest właśnie wyznanie wiary, co więcej, każ-demu człowiekowi przysługuje prawo do zachowania własnej religii. Nikomu
nie wolno utrudniać i ośmieszać kultywowanych praktyk religijnych114. Relacje
między poszczególnymi grupami religijnymi są w Estonii na ogół dobre. Choć luteranie stanowią największą grupę wyznaniową, wiele dni świątecznych oraz związanych z nimi uroczystości celebrowanych jest w podobny sposób. Wszel-kie napięcia i niepokoje, które budzą się między poszczególnymi grupami et-nicznymi, raczej nie przekładają się na sprawy religijne.
Początek lat 90. XX w. pokazał, iż kwestie związane z Kościołem stały się wysoko upolitycznione w budującym i transformującym się kraju. Religia nie była nigdy obszarem do wytworzenia pozytywnych relacji między Estończykami a przedstawicielami mniejszości narodowych. Początkowo rząd Estonii podej-mował działania zmierzające do odłączenia Estońskiego Kościoła Protestanc-kiego spod Patriarchatu MoskiewsProtestanc-kiego. Jednak takie działanie okazało się być całkowicie niewykonalne, Kościół prawosławny nie był także rozpoznawany jako
sukcesor Kościoła, który działał na tych terenach przed II wojną światową115.
Kościół protestancki jest jednym z fundamentów, na którym budowana jest tożsamość narodowa rosyjskiej mniejszości narodowej w Estonii. Rosjanie
113 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, stan liczby członków poszczególnych wyznań po-chodzi z 2008 r., dane za: http://www.siseministeerium.ee (dostęp 10.10.2011).
114 Ustawa o autonomii kulturowej z 1993, w art. 1. stanowi: „Do mniejszości narodowych należą obywatele Estonii, którzy: przebywają na terytorium Estonii; od dawna utrzy-mują stałe i trwałe więzi z Estonią; różnią się od Estończyków na podstawie ich cech etnicznych, kulturowych, religijnych i językowych; są motywowani troską o zachowanie swoich tradycji kulturowych, religii lub języka, które stanowią podstawę ich wspólnej tożsamości”. Art. 3 ustawy jest gwarantem wolności religii: „1) Każdy członek mniej-szości narodowej ma prawo do zachowania swojej tożsamości etnicznej, kulturowej tradycji, języka i religii. (2) Zabrania się ośmieszania i utrudniania praktyki etnicznych tradycji kulturowych i praktyk religijnych oraz prowadzenia jakiejkolwiek działalności, która ma na celu przymusową asymilację mniejszości narodowych”.
5. Mniejszość rosyjska w życiu społecznym Estonii
zdecydowanie aktywniej uczestniczą w jego życiu, poświęcając swój czas oraz pie-niądze na dalszy rozwój, niż czynią to sami Estończycy na poczet swojej wiary. Co więcej, rosyjskie wspólnoty religijne, w ramach danej parafii, tworzą w miarę jed-nolity i harmonijny organizm. W ten sposób członkowie wspólnoty mogą ocalić swoją tradycję i kulturę, a także celebrować wspólnie najważniejsze święta religijne,
szczególnie Wielkanoc116. Dyskusja dotycząca nadania Kościołowi ewentualnych
praw do władności nigdy nie została zakończona. Kwestią, która również podno-szona była na forum publicznym, było uznanie świąt protestanckich, przypadają-cych w innym terminie niż święta luterańskie, dniami wolnymi od pracy. Postulatu tego nie udało się zrealizować, a kolejne inicjatywy nie były już podnoszone117.
Estonia, obok Republiki Czeskiej, jest najbardziej zlaicyzowanym krajem
Europy118, 49% społeczeństwa bowiem zostało sklasyfikowane jako osoby
nie-wierzące119. W niedziele kościoły przeważnie są puste, widoczna jest
powszech-na ignorancja społeczpowszech-na dotycząca kwestii religijnych. Rosjanie są zdecydowa-nie bardziej religijni niż Estończycy, lecz tendencja areligijności rozszerza się
także na młode pokolenia Rosjan120. Przyczyn zachodzących zmian należy
upa-trywać w historii ziem estońskich, na których wprowadzana polityka ateizacji doprowadziła do zerwania tradycji religijnych w wielu rodzinach. W Estonii religia nie jest wykorzystywana jako narzędzie walki politycznej, ponieważ nie ma większego znaczenia w życiu społecznym. Choć religia w życiu społecznym Estończyków zaczyna odgrywać coraz mniejszą rolę, społeczeństwo staje się w coraz to większym stopniu zlaicyzowane, to dla wielu Rosjan pełni nadal nieocenioną możliwość podtrzymywania swojej rosyjskiej narodowości, jest symbolem ich tradycji i spuścizną, którą chcą przekazywać kolejnym pokole-niom. Konstytucja i inne akty prawne gwarantują mniejszościom narodowym mieszkającym na terenie Estonii prawo do swobody wyznania, stąd prawo to musi być szanowane i respektowane przez inne grupy narodowe.
116 Jednym z najpopularniejszych w Estonii kościołów prawosławnych jest Sobór świętego Aleksandra Newskiego w Tallinie. Obiekt został wybudowany w okresie od 1896 do 1900 r., kiedy Estonia była częścią Imperialnej Rosji, według projektu Michaiła Preobra-żeńskiego.
117 H. Conley, T. Gerber, Russian soft power in 21st century. An examination of Russian com-patriot policy in Estonia, Raport dla Centrum Strategicznych Studiów
Międzynarodo-wych, sierpień 2011, s. 22–23.
118 W Czechach 38% społeczeństwa deklaruje przynależność do Kościoła, 52% twierdzi, iż należy do grupy ateistów, 5% wyznaje religię rzymsko-katolicką.
119 Szerzej: P. Zuckerman, Atheism: Contemporary numbers and patterns, [w:] Cambridge
Companion to Atheism, Cambridge 2007.
120 Młode pokolenia, zarówno Rosjan jak i Estończyków, oddalają się od wszelkich form podtrzymywania tradycji i kultury, dlatego też aspekty religijne nie są dla nich atrakcyjne.