Prowadząc badania w zakresie mniejszości narodowych i etnicznych, należy wskazać na stan badań w zakresie polityki etnicznej. Ważne jest, by podkreślić, iż przez politykę etniczną rozumiana jest praktyka polityczna stosowana przez dane państwo wobec grup mniejszości narodowych lub etnicznych. Działania państwa prowadzone w jej ramach mogą mieć charakter stały lub okresowy; regulowane są przez akty prawne każdego państwa. Struktura etniczna danego państwa oraz relacje, jakie zachodzą między poszczególnymi rodzajami władz
60 Ustawa w art. 5(2) (1) stanowi, iż rezydenci Estonii, zamieszkujący na terenie danej gminy od co najmniej pięciu lat mogą korzystać z czynnego prawa wyborczego do or-ganów samorządowych.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
a przedstawicielami poszczególnych wspólnot narodowych zamieszkujących na danym obszarze, mają kluczowy wpływ na zdefiniowanie polityki etnicznej w tym kraju62.
K. Kuszczerbajew, kazachski badacz, podkreślił różnicę między polityką et-niczną a państwową polityką etet-niczną. Jego zdaniem, polityka etniczna warun-kuje działania podejmowane przez państwo oraz funkcjonujące w jego ramach partie polityczne, ruchy o charakterze zarówno politycznym, jak i społecznym oraz inne podmioty na obszarze rozwoju stosunków między poszczególnymi grupami narodowymi, ich języka, kultury, które swoje podstawy mają w ak-tach prawnych oraz programach i strategiach państwa. Państwowa polityka et-niczna uwarunkowana jest aktywną działalnością państwa, które poprzez akty prawne, określoną politykę organizacji struktur życia społecznego oraz ideo- logię kreuje i organizuje życie grup narodowościowych i ich relacje. Polityka etniczna jest zatem realizowana przez wiele podmiotów, państwowa polityka
etniczna przede wszystkim przez państwo63. Przykład Estonii pokazuje, iż
mo-del polityki realizowanej w kraju to polityka etniczna. W realizacji i współ-tworzeniu relacji między wspólnotami etnicznymi zamieszkującymi w kraju uczestniczy wiele podmiotów. W procesie tworzenia polityki etnicznej ważna jest także kwestia odpowiedzialności państwa.
W języku polskim terminu „polityka etniczna” używa się przede wszystkim do określenia współczesnych stosunków o charakterze etnicznym lub narodowościowym. W ujęciu historycznym istnieje definicja „polityka naro-dowościowa”. W każdym języku funkcjonuje szereg terminów, które określają regulacje na poziomie państwowym w stosunku do grup mniejszościowych. Często są one używane zamiennie lub pozwalają w węższy lub w szerszy sposób
62 Według rosyjskiego badacza M. Gubogłowa, termin „etnopolityka” użyty został w na-wiązaniu do Federacji Rosyjskiej, ,,to kompleks środków politycznych, ideologicznych i organizacyjnych, realizowanych w sferach stosunków etnopaństwowych (pionowo -hierarchicznych) oraz międzyetnicznych (poziomych) organów władzy państwowej wspólnie z organizacjami narodowo-kulturowymi, w celu stworzenia warunków dla zachowania i rozwoju wspólnot etnicznych uzgodnienia solidnych wysiłków dla utrwa-lenia jedności narodowej Federacji Rosyjskiej jako gwarancji przez zagrożeniami ze-wnętrznymi, przestrzegania indywidualnych i zbiorowych praw i wolności, realizacji interesów każdej wspólnoty etnicznej, uwzględniając specyfikę ich mentalności, spo-sobu życia, historii, dziedzictwa kulturowego niezależnie od liczebności oraz zwartego bądź rozproszonego zamieszkania”. Szerzej: M. Gubogłow, Idientifikacya idienticznosti.
Etnosocyologiczeskije oczerki, Moskwa 2003; A. Wierzbicki, Etnopolityka…
63 K. Kuszczerbajew, Etnopolityka Kazachstana: sostojanije i pierspiektiwy, Almaty 1996, s. 22. Szerzej: A. Wierzbicki, Etnopolityka…
doprecyzować zachodzące zależności i towarzyszące im procesy64. Polityka et-niczna w ujęciu twardej politologii pozwala, by wskazać dwa obszary podziału. Po pierwsze, „polityka etniczna” jako termin z uwzględnieniem celu jej działa-nia, rozumiana jako walka, której celem jest przetrwanie, ujęcie przedmiotowe, po drugie, ujęcie podmiotowe, czyli przekonanie, że konflikt nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ spory generowane są po stronie każdego z uczest-ników. Ujęcie pierwsze nawiązuje do paradygmatu Thomasa Hobbsa, walki wszystkich ze wszystkim. Ujęcie drugie to rozwiązanie przyjęte przez Immanu-ela Kanta, który wskazuje, że stosunki wewnątrzspołeczne są złożoną
struktu-rą, nie sprowadzają się wyłącznie do wymiaru zero-jedynkowego65. Nie należy
jednak zapominać, iż etniczność czy też zróżnicowane pochodzenie etniczne często staje się punktem wyjścia do powstawania nacisków zarówno o cha-rakterze odśrodkowym, wewnętrznym, jak i nieodśrodkowym, zewnętrznym. Sprzyja to powstawaniu żądań, które mogą przybierać charakter nacisków na podtrzymanie odrębności kulturowej i językowej i ewoluować w stronę chęci samostanowienia czy też odłączenia. Zadaniem polityki etnicznej może być ciążenie w kierunku zachowania dominacji narodu macierzystego w danym kraju, chęć zmarginalizowania grup mniejszościowych, która może przyjąć charakter kulturowy, ekonomiczny, społeczny czy polityczny, a także formę całkowitej asymilacji, przejawiającej się w politykę eliminacji grup mniejszo-ściowych. Nie należy jednak pominąć, iż polityka etniczna może także przy-bierać zdecydowanie bardziej przyjazne formy wskazujące na liczne przykłady
współpracy międzyetnicznej66.
64 Na gruncie języka polskiego funkcjonuje także pojęcie „etnopolityka”, którego użycie nie jest poprawne językowo. W języku angielskim natomiast możemy odnaleźć sześć terminów określających politykę zajmującą się relacjami między państwem a grupami mniejszościowymi. Należą do nich „politics of ethnicity”, „ethnopolitics”, „ethnic politics”, „ethnic policy”, „nationalities politics” oraz „nationalities, policy”. Angielski termin
licy” – odnosi się do określonych zasad, które dotyczą wskazanego obszaru, termin „po-litics” nawiązuje do form sprawowania władzy, a także jej zdobywania, kontynuowania
oraz poszerzania. Podobną sytuację możemy odnaleźć na gruncie języka niemieckiego, choć tutaj liczba pojęć zredukowana jest do czterech: „Ethnische Politik”, „Ethnopolitik”, „Nationalitätenpolitik”, które kolejno odpowiadają polskim odpowiednikom: polityki etnicznej, etnopolityki i polityki narodowościowej. W języku rosyjskim natomiast ist-nieją już tylko dwa terminy, które w języku polskim mogą być używane jako synonimy, tzn.: „etnopolitika” i „nacyonalnaja polityka”. Szerzej: R. Zenderowski, H. Chałupczak, W. Baluk, Polityka etniczna…, s. 27–31.
65 Ibidem, s. 44–45.
66 Ibidem, s. 46; szerzej: K. Cordell, S. Wolff, Ethnopolitics in contemporary Europe, [w:] The Ethnopolitical Encyclopaedia of Europe, London 2004.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
Jako nadrzędny cel polityki etnicznej należy wskazać przede wszystkim pełną partycypację polityczną grup mniejszościowych z poszanowaniem ich języka , kultury i tradycji grup. Ważne jest, aby wszystkie grupy etniczne miały możliwość budowy i współtworzenia jednego spójnego organizmu, jakim jest społeczeństwo obywatelskie. Kolejnym celem polityki etnicznej jest właściwa polityka regulacji stosunków między grupami etnicznymi w danym kraju czy zbiorowości społecznej, dzięki której każda zbiorowość ma prawo do realizacji swoich wewnętrznych potrzeb, które ważne są dla członków danej zbiorowo-ści. Każda mniejszość narodowa czy etniczna potrzebuje ochrony, więc celem polityki etnicznej powinno być zapobieganie konfliktom i sporom o charakte-rze etnicznym, stwocharakte-rzenie szerokiego parasola tolerancji o charaktecharakte-rze ogól-nonarodowym. Każda grupa mniejszościowa powinna mieć zagwarantowane właściwe warunki rozwoju oraz możliwość podtrzymywania swojej tożsamości narodowej. Kooperacja musi zatem być nadrzędna w stosunku do asymilacji społecznej67.
1.5. Etnopolityka
Etnopolityka68 zajmuje się analizą stosunków panujących w sferze
międzyet-nicznej współczesnych społeczeństw69 i dotyczy dwóch sfer, nauki oraz
podej-ścia praktycznego. W sferze nauki funkcjonują dwa podejpodej-ścia do polityki. Po pierwsze, przedmiot badań zdefiniowany został jako zbiór określonych insty-tucji, które odpowiedzialne są za formalne funkcjonowanie polityki, przede wszystkim na płaszczyźnie rządowej oraz w innych obszarach, jakie na nią wpływają. Są to akty o charakterze normatywnym, właściwe systemy i progra-my regulujące, instytucje, a także zestaw norm, zwyczaje i tradycje. Po dru-gie, polityka rozumiana jest jako spójny proces społeczny, dla którego charak-terystyczna jest równa dystrybucja władzy w społeczeństwie, a także walka o nią oraz rozdział zasobów. Szczególne miejsce zajmuje tutaj reprezentacja
67 A. Wierzbicki, Etnopolityka…, s. 44–46.
68 Etnopolityka określana jest także terminem „polityka narodowościowa”. Obie nazwy używane są jako synonimy, czego podstawę stanowi znaczenie słowa „ethnos” wypływa-jące z języka greckiego oraz jego odpowiednik „natio”, pochodzący z języka łacińskiego, które oznaczają wspólne pochodzenie poszczególnych wspólnot i zbiorowości. Termin „etnopolityka” nie jest dostatecznie rozpowszechniony w języku polskim w porównaniu z określeniem „polityka narodowościowa”. Na gruncie politologii funkcjonuje również termin „etnopolitologia”, subdyscyplina etnologii. Celem etnopolitologii jest zbadanie lokalnej czy ludowej wiedzy o polityce. Podstawową metodą badań jest wywiad lub rozmowa.
poszczególnych grup etnicznych wśród przedstawicieli władzy, ich wpływ na zarządzanie państwem, zachowanie języka, tradycji, zwyczajów oraz
właściwe-go dla wspólnot etnicznych stylu życia70.
Etnopolityka zakreśla w swoich analizach szeroki krąg zainteresowań ba-dawczych, w których horyzontalnie przedstawiane są stosunki między poszcze-gólnymi wspólnotami etnicznymi, dlatego też ma nierzadko szersze znaczenie niż używany jako synonim termin „polityka narodowościowa”. W kontekście Estonii, kraju zdominowanego przez podziały i zróżnicowaną strukturę spo-łeczną wynikającą z dyferencjacji etnicznej, kwestia etnopolityki odgrywa zna-czącą rolę71.
J. Rothschild przedstawił strukturę etnopolityki w swojej pracy
Ethnopo-litics: conceptual framework z 1981 r. Według niego, wyjaśnia ona i mierzy
stopień polityzacji wspólnot etnicznych. Aktywne uczestnictwo w życiu słecznym i politycznym wpływa na zwiększenie dynamiki grup etnicznych i po-zwala na wytworzenie cech charakterystycznych dla danej wspólnoty. Dla zja-wiska polityzacji etnicznej, po pierwsze, charakterystyczne jest uświadomienie danej grupie etnicznej możliwości korzystania z narzędzi polityki do realizacji własnych celów oraz utrwalania własnych tradycji i kultury. Po drugie, sty-mulują stopień zainteresowania wspólnot etnicznych własną odmiennością, po trzecie, wpływają na mobilizację tych grup oraz kierują ich działaniami poli-tycznymi na podstawie ich świadomości politycznej, zainteresowania i
świa-domości zachodzących procesów politycznych72. J. Szabajew i A. Sadochin,
rosyjscy badacze, etnopolityką nazywają ,,udział wspólnot etnicznych w życiu państwowym i państwa, stworzenie gwarancji państwowych stabilnego
istnie-nia i pomyślnego rozwoju, postrzegaistnie-nia ich interesów i praw”73. Koncentracja
zadań postawionych przez etnopolityką może być ukierunkowana na realizację potrzeb i interesów określonych grup etnicznych oraz ich członków. Obaj ba-dacze podkreślają, że głównym celem etnopolityki jest równoważenie potrzeb grup większościowych i mniejszościowych zamieszkujących na danym obsza-rze. W tym celu są uchwalane właściwe akty prawne oraz tworzone organy
władzy państwowej, w kompetencjach których leży właściwa ich realizacja74.
Rosyjski etnolog G. Tawadow definiuje etnopolitykę jako ,,system środ-ków ustawodawczych, organizacyjnych i ideologicznych, realizowanych przez
70 G. Stoker, D. Marsh, Wprowadzenie, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. G. Stoker, D. Marsh, Kraków 2006, s. 8–9.
71 S. Kadyrov, O. Brusina, I. Scarborough, Ethnicity and ethnicities, part 1, „Nowa Polityka Wschodnia” 2016, nr 2(11), s. 153–170.
72 D. Zisserman-Brodsky, Constructing ethnopolitics in the Soviet Union, New York 2003, s. 1–2.
73 J. Szabajew, A. Sadochin, Etnopolitologija, Moskwa 2005, s. 21.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
państwo, których celem jest uwzględnienie interesów etnicznych, rozwiązywa-nie sprzeczności w sferze stosunków etnicznych. Innymi słowy, etnopolityka to celowa działalność, zmierzająca do regulacji stosunków etnicznych,
zatwier-dzonych w odpowiednich dokumentach politycznych i aktach prawnych”75.
Etnopolityka może być także definiowana jako obszar regulacji czy nawet kon-troli relacji, jakie zachodzą między poszczególnymi grupami. Takie jej działa-nia pozwalają na współpracę poszczególnych grup narodowych, która możliwa jest dzięki takim instrumentom, jak język, kultura, tradycje, zwyczaje czy
men-talność76. Ważne jest, aby w państwie, które zamieszkiwane jest przez różne
grupy narodowościowe, poszczególne wspólnoty mogły w równym stopniu uczestniczyć w procesie rekrutacji elit politycznych na poziomie ogólnokra-jowym, jak i lokalnym, kreowaniu partii politycznych oraz innych organizacji o charakterze politycznym i społecznym. Przykład Estonii pokazuje, że działa-nia etnopolityki nie sprzyjają w równym stopniu wszystkim grupom narodo-wościowym, ponieważ dyskryminują wspólnoty mniejszościowe, co widoczne jest przede wszystkim w procedurze przyznawania obywatelstwa kraju oraz
korzystaniu z pełni praw obywatelskich77.
Etnopolityka może być traktowana w wielu ujęciach, bo mimo różnorod-nych definicji należy zwrócić uwagę na potrzebę organizacji właściwego sys-temu ochrony, a także reprezentowania i artykułowania interesów poszczegól-nych wspólnot narodowych. Przestrzeganie praw, ochrona kultury oraz języka, a także możliwość wyboru elit politycznych to podstawowe aspekty kierunków działań etnopolityki. Interesy i prawa grup narodowych powinny być zatem równoważone poprzez właściwy kurs polityki państwa, wdrażanie odpowied-nich programów i strategii. Konsolidacja społeczeństwa i ochrona jego człon-ków powinna być nadrzędnym celem każdego państwa. Powyższe interpretacje etnopolityki wskazują, iż, po pierwsze, państwo oraz inne podmioty ponoszą pełną odpowiedzialność za relacje między poszczególnymi grupami narodo-wościowymi. Po drugie, od właściwej etnopolityki państwa zależy artykulacja potrzeb poszczególnych grup oraz kreowanie właściwych dla każdej z grup elit politycznych. Po trzecie, etnopolityka związana jest z kreowaniem właściwych aktów ustawodawczych, będących gwarantem rozwoju poszczególnych grup narodowościowych.
75 G. Tawadow, Etnologija, Moskwa 2004, s. 323.
76 Takie definiowanie etnopolityki wprowadził Ż. Toszczenko. Szerzej: Ż. Toszczenko,
Et-nokratija: Istorija i sowriemiennost’, Moskwa 1993.
77 R. Abdulatipow, badacz rosyjski, podkreśla zależność między etnopolityką a legity-mizacją władzy w kraju wielonarodowym. Jego zdaniem, wielonarodowościowy skład społeczeństwa powinien być uwzględniony we właściwych ustawach i innych aktach prawnych. Szerzej: A. Wierzbicki, Etnopolityka…
Dla rozważań związanych z etnopolityką ważne są zagadnienia definicyjne określające wspólnoty zamieszkujące na terenie danego kraju. Termin „gru-pa etniczna” używany jest w celu identyfikacji określonej grupy społecznej funkcjonującej wewnątrz większego systemu kulturowego i społecznego. Grupy etniczne domagają się specjalnego statusu na podstawie cech, które odziedziczyły po swoich przodkach, tj. języka, kultury, tradycji czy określone-go sposobu życia. Zwolennicy polityki etnicznej niechętnie używają określenia „grupa etniczna”. Według nich, terminem bardziej odpowiednim odzwiercie-dlającym oddzielną wspólnotę wewnątrz określonego państwa jest „grupa
na-rodowa”78. W kontekście mniejszości rosyjskiej w Estonii używany będzie
ter-min „grupa narodowa”, który w pełni charakteryzuje Rosjan zamieszkujących na ziemiach estońskich.
R. Brubaker zwraca uwagę na znaczenie ojczyzny zewnętrznej jako uczest-nika procesu nacjonalizacji i aktora etnopolityki. Rosjanie zamieszkujący Esto-nię mogą nieprzerwanie liczyć na wsparcie i pomoc płynącą ze strony Moskwy. Sposoby oddziaływania ojczyzny zewnętrznej mogą przybierać różnorodne formy. Po pierwsze, ingerencja władzy w sprawy wewnętrzne państwa może przybrać charakter bezpośredni i oficjalny. Po drugie, przeciwwagą dla inge-rencji bezpośredniej będzie forma ingeinge-rencji pośredniej, której przejawem będą organizacje nacjonalistyczne działające na terenie danego kraju. Po
trze-cie, inną możliwością wpłynięcia na sytuację etnopolityczną jest repatriacja79.
Oddziaływania ojczyzny zewnętrznej zwiększają swoją moc działania dzięki globalnym zmianom zachodzącym na płaszczyźnie komunikacji czy transpor-tu ułatwiającym utrzymywanie i zacieśnianie więzi danej diaspory z krajem macierzystym. Tym samym umocniona zostaje tożsamość oraz stopień
iden-tyfikacji narodowej danej grupy80. Ochrona i status języka narodowego oraz
możliwość etnizacji poszczególnych struktur i organów władzy są jednymi z najważniejszych elementów mobilizujących wspólnoty etniczne. Dlatego też tak ważne jest dążenie do zachowania prawa do posługiwania się własnym ję-zykiem nie tylko na płaszczyźnie komunikacji nieoficjalnej, lecz także w szko-le, pracy czy instytucjach państwowych.
Nacjonalizacja struktur i organów władzy w państwie może przybrać dwa wymiary. Pierwszym jest wymiar etnokratyczny, według założeń którego ob-sadzanie stanowisk w państwie możliwe jest tylko wewnątrz grupy ludności rdzenne etnicznej na danym terytorium. Drugi model to model subetniczny,
78 D. Zisserman-Brodsky, Constructing ethnopolitics…, s. 2.
79 A. Wierzbicki, Etnopolityka…, s. 34.
1. Etniczność i mniejszości narodowe w perspektywie badawczej
który pozwala na rekrutację elit politycznych i obsadzanie stanowisk
admini-stracyjnych w państwie bez zachowania kryterium etniczności81.
Szczególne miejsce w kwestii rozważań nad siatką pojęciową etnopolityki zajmuje etnonacjonalizm, który jest wyrazem polityki nastawionej na osiąganie konkretnych celów. R. Szporluk, zajmujący się badaniem powstawania nowych grup narodowych, podkreślił, że etnonacjonalizm łączy w swych badaniach aspekty kulturowe, lingwistyczne, psychologiczne, filozoficzne, demograficzne, a także inne wymiary, w których etnopolityka wiąże się z zagadnieniami po-litycznymi. Należy jednak zaznaczyć, że współdziałanie etnopolityki i entona-cjonalizmu nie jest przypadkowe i doraźne, te dwa zjawiska nakładają się na
siebie i korzystne jest rozpatrywanie ich równolegle82.
Nacjonalizm polityczny został sklasyfikowany w postaci dwóch typów. Pierwszym jest nacjonalizm społeczności większych, drugim – nacjonalizm społeczności mniejszych. W kontekście rozważań dotyczących pozycji i statu-su Rosjan w Estonii podział ten ma szczególnie ważne znaczenie. Nacjonalizm społeczności większych jest charakterystyczny dla narodów lub grup wpływo-wych, które osiągnęły wysoki stopień zaawansowania. Ich dążenia ukierunko-wane są przede wszystkim na zachowanie status quo, prowadzą politykę nega-cji wszystkiego, w tym także demokratycznych przemian, które zakłócałyby przyjęty przez nich porządek. Przykładem państwa o takim charakterze jest Rosja, której stosunek do uzyskania niepodległości przez państwa ZSRR był zdecydowanie negatywny. Społeczności mniejsze mają poczucie zagrożenia fundamentów bytu państwowości, którego powodem może być brak właściwej polityki narodowościowej lub niski poziom zaawansowania procesów asymila-cyjnych zachodzących w państwie. Taki rodzaj nacjonalizmu występuje m.in.
w republikach bałtyckich czy krajach powstałych po rozpadzie Jugosławii83.
81 A. Wierzbicki, Etnopolityka…, s. 34.
82 D. Zisserman-Brodsky, Constructing ethnopolitics…, s. 2–3.
83 W. Paterek, Nacjonalizm, [w:] Konflikty współczesnego świata, red. R. Borkowski, Kra-ków 2001, s. 92.