Zadania prowadzenia akcji ratowniczej i likwidacji skutków koordynowane są w ramach utworzonego narodowego systemu zarządzania kryzysowego. Zgodnie z podziałem administracyjnym kraju zbudowany jest on na szczeblu centralnym, wo-jewódzkim, powiatowym i gminnym.
W likwidacji skutków ataku terrorystycznego podstawową rolę odgrywa Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy (KSRG) [Rozporządzenie MWSiA 1999]. Elementy syste-mu w celu ratowania życia, zdrowia, mienia lub środowiska prowadzą progno-zowanie, rozpoznawanie i zwalczanie pożarów, klęsk żywiołowych lub innych miejscowych zagrożeń. System tworzą jednostki ochrony przeciwpożarowej oraz, m.in.: Służby Poszukiwań i Ratownictwa (SAR), Stacje Ratownictwa Górniczego, Poli-cji, Straży Granicznej, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, Państwowej Agen-cji Atomistyki, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, a także organizaAgen-cji poza-rządowych, takich jak m.in. GOPR, WOPR, TOPR, Aeroklub Polski oraz podmioty, któ-re dobrowolnie w drodze umowy cywilnoprawnej zgodziły się współpracować pod-czas akcji ratowniczych.
Działania prowadzone na obszarze kraju są koordynowane przez Komendan-ta Głównego Państwowej Straży Pożarnej, Szefa Obrony Cywilnej Kraju, który jest or-ganem administracji rządowej szczebla centralnego w sprawach organizacji KSRG. Nadzór nad całym KSRG sprawuje Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Ponadto nowelizacja Ustawy o Policji oraz o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej – w przypadku gdy siły KSRG są niewystarczające – po-zwala na wykorzystanie uzbrojonych oddziałów i pododdziałów Policji oraz oddzia-łów i pododdziaoddzia-łów Sił Zbrojnych RP (na podstawie postanowienia Prezydenta RP na wniosek prezesa Rady Ministrów oraz w uzgodnieniu z Ministrem MON również Żan-darmerii Wojskowej) [Ustawa 2004].
Skutecznemu przygotowaniu struktur państwa do funkcjonowania w warun-kach kryzysu służyć ma zrealizowanie postanowień Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. Nr 89, poz. 590). Ustawa daje podstawę prawną do stworzenia systemu zarządzania kryzysowego na wypadek wystąpienia zagro-żeń wymagających podjęcia szczególnych działań zwłaszcza ze strony organów administracji publicznej i Sił Zbrojnych RP. Chodzi tu o takie zdarzenia (również ter-rorystyczne), które nie spełniają przesłanek wprowadzenia jednego ze stanów nad-zwyczajnych (stanu wojennego, stanu wyjątkowego lub stanu klęski żywiołowej), ale wymagają wprowadzenia specjalnych mechanizmów zapewniających monito-rowanie zagrożeń i podejmowanie działań w celu ich eliminacji lub przynajmniej znacznego ograniczenia. Ustawa ma na celu poprawę stanu bezpieczeństwa po-wszechnego (ochronę życia i zdrowia obywateli oraz ochronę infrastruktury krytycz-nej) przez zwiększenie efektywności działania organów administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych.
Dla skutecznego funkcjonowania systemu i koordynowania realizacji zarządza-nia kryzysowego na szczeblu państwa ustawa przewiduje:
1. utworzenie Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego, w skład którego wchodzą: Prezes Rady Ministrów, ministrowie odpowiadający za najważniejsze dzie-dziny życia społecznego i gospodarczego oraz m.in. szefowie służb specjalnych. Ze-spół przejmie dotychczasowe zadania Rządowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej i Zespołu do Spraw Kryzysowych. W przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej pre-mier będzie mógł wprowadzić jeden z czterech stopni alarmowych;
2. powstanie Rządowego Centrum Bezpieczeństwa podlegającego premierowi, odpowiedzialnego za monitoring potencjalnych zagrożeń, uruchamianie procedur związanych z zarządzaniem kryzysowym, realizowanie przedsięwzięć planowania cywilnego oraz współpracę z NATO, UE, Interpolem, Europolem.
Po zaalarmowaniu i dostarczeniu informacji przez CAT, RCB uruchamia odpo-wiednie procedury zarządzania kryzysowego wynikające z ustawy o zarządzaniu kryzysowym. Aby właściwie przeciwdziałać terroryzmowi, zarządzanie kryzysowe musi obejmować wszystkie etapy, które przedstawiam poniżej:
Zapobieganie – działania eliminujące lub redukujące prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia oraz ograniczające jego skutki. Jest to etap związany w głównej mierze z działaniami profilaktycznymi i technicznymi. Celem tej fazy jest więc niedopuszczenie do powstania zagrożenia, a jeżeli jest to możliwe – ograni-czenia jego skutków. Działania te dotyczą infrastruktury technicznej, modernizacji poszczególnych obiektów, realizacji inwestycji zwiększających bezpieczeństwo [Walczak 2009, ss. 93–109].
Czynności podejmowane w fazie zapobiegania (profilaktyki):
· ocena, analiza wszystkich potencjalnych zagrożeń na administrowanym terenie; · skatalogowanie i ocena elementów infrastruktury technicznej (w tym infra-struktury krytycznej), środowiska naturalnego oraz grup społecznych szczegól-nie wrażliwych na skutki sytuacji kryzysowych, klęsk żywiołowych i awarii (ka-tastrof) cywilizacyjnych;
· uczestniczenie w procesie planowania zagospodarowania przestrzennego, pod kątem potencjalnych zagrożeń naturalnych i cywilizacyjnych, obszarów i stref szczególnie wrażliwych na skutki sytuacji kryzysowych oraz monitorowanie tych stref w tym aspekcie;
· prowadzenie kontroli i nadzoru nad zadaniami o charakterze prewencyjnym za-leconych z wyższego szczebla i poza-leconych do realizacji szczeblom niższym;
· sprawowanie nadzoru nad stanem technicznym systemów, urządzeń, sprzętu i techniki służących bezpieczeństwu ludności;
· planowanie środków finansowych oraz trybu i źródeł ich pozyskiwania — prze-znaczonych na finansowanie przedsięwzięć realizowanych w ramach zarządzania kryzysowego (w tym rezerwy budżetowej na sytuacje kryzysowe);
· inspirowanie i współudział w: organizacji szkoleń, treningów i ćwiczeń na rzecz doskonalenia systemu zarządzania kryzysowego oraz w przygotowaniu i rozpo-wszechnianiu materiałów instruktażowych dla ludności o sposobach zachowania się w sytuacjach zagrożenia;
· pozyskiwanie i planowanie udziału w akcjach ratowniczych i humanitarnych or-ganizacji pozarządowych i stowarzyszeń;
· ocena ewentualnych strat ludzkich, mienia i infrastruktury powodowanych przez katastrofę;
· określenie planu działań zapobiegawczych.
Przygotowanie – planowanie, w jaki sposób i jakimi środkami należy reagować w razie wystąpienia zagrożenia. Jest to etap oceny potencjalnych zagrożeń, anali-zy ich charakteru, a także określenia stopnia prawdopodobieństwa ich wystąpie-nia. Na tym etapie powinny być prowadzone działania planistyczne (opracowane szczegółowe plany i procedury działania w sytuacjach niebezpiecznych) oraz do-konywane rozpoznanie sił i środków niezbędnych do podjęcia i prowadzenia dzia-łań ratowniczych i logistycznych [Walczak 2009, ss. 93–109].
Czynności podejmowane w fazie przygotowania:
· opracowanie i aktualizowanie planów reagowania kryzysowego i wszystkich jego dokumentów pochodnych;
· bieżące monitorowanie stanu organizacji oraz wyposażenia Centrum Zarządza-nia Kryzysowego pod kątem uzyskaZarządza-nia i utrzymaZarządza-nia wymaganych standardów;
· opracowanie, weryfikacja i aktualizowanie rozwiązań organizacyjno-prawnych oraz technicznych z zakresu komunikacji (łączności) pomiędzy wszystkimi ogniwa-mi organizacyjnyogniwa-mi systemu zarządzania kryzysowego; monitorowanie zagrożeń i ich skutków; utrzymanie w gotowości sytemu ostrzegania i alarmowania;
· przygotowanie zasad wymiany informacji, ich formy i zakresu ze wszystkimi jed-nostkami organizacyjnymi zaplanowanymi do udziału w pracach Zespołu Zarzą-dzania Kryzysowego, obejmujących wszystkie fazy prac zespołu;
· opracowanie, aktualizowanie i tworzenie zgodnie z bieżącymi potrzebami baz danych teleadresowych, materiałowo-sprzętowych, medycznych itp., określają-cych wielkość zasobów ludzkich, środków i materiałów na potrzeby prowadzonych akcji ratowniczych oraz zabezpieczenia potrzeb ludności;
· planowanie, koordynowanie i udział w realizacji procesu szkolenia struktur zarzą-dzania kryzysowego oraz sił ratowniczych;
· przygotowanie warunków i rozwiązań organizacyjno-prawnych zabezpieczają-cych organizację pomocy humanitarnej dla poszkodowanej ludności;
· organizowanie i prowadzenie gier decyzyjnych i ćwiczeń w celu przygo-towania członków Zespołu Zarządzania Kryzysowego i sił ratowniczych do skoordynowania i skutecznego prowadzenia działań;
· edukacja społeczeństwa;
· pozyskiwanie akceptacji społecznej poniesionych nakładów na zbudowanie sys-temu zarządzania kryzysowego;
· określanie oraz zabezpieczanie potrzeb materiałowo technicznych i finansowych niezbędnych do realizacji przyjętych zadań.
Reagowanie – ograniczenie skutków zagrożenia oraz niesienie pomocy poszko-dowanym (prowadzenie działań ratowniczych). Jest to najbardziej widoczna faza za-rządzania kryzysowego, obejmująca praktyczne działania podejmowane w przy-padku sytuacji kryzysowej. Na tym etapie mogą kumulować się wszystkie zaniedba-nia powstałe w dwóch poprzednich fazach. W im większym stopniu zostały zlekce-ważone etapy zapobiegania i przygotowania, tym większe problemy mogą wystąpić przy prowadzeniu działań po wystąpieniu kryzysu [Walczak 2009, ss. 93–109].
Czynności podejmowane w fazie reagowania:
· podjęcie procesu czynnej koordynacji całego pakietu działań ratowniczych, porządkowo-ochronnych, humanitarnych, materiałowo-technicznych i innych, zgodnie z odpowiednim planem reagowania kryzysowego, w tym wszystkich sys-temów, struktur ratowniczych i procedur umożliwiających wojewodzie, staroście
(burmistrzowi), wójtowi koordynowanie i kierowanie w warunkach sytuacji kryzy-sowej, klęski żywiołowej czy wojny;
· wypracowanie wariantów decyzji oraz podejmowania decyzji; · zadziałanie systemów wykrywania, ostrzegania i alarmowania;
· zabezpieczenie procesu stałej, całodobowej wymiany informacji na temat zagro-żeń i podejmowanych działań;
· zabezpieczenie procesu stałej, całodobowej wymiany informacji w zakresie za-grożeń i podejmowanych (podjętych) działań oraz współdziałanie ze służbami (ze-społami) innych organów administracji publicznej, resortów, organizacji pozarzą-dowych i społecznych;
· monitorowanie zagrożeń i ich skutków oraz prognozowanie ich dalszego rozwoju;
· wypracowanie optymalnych propozycji decyzji i rozwiązań operacyjno-taktycz-nych mających na celu właściwe i skuteczne wykorzystanie znajdujących się w dys-pozycji sił i środków ratowniczych oraz korygowanie przebiegu działań;
· korygowanie działań w ramach procesu ewakuacji oraz z zakresu pomocy społecznej i humanitarnej, stworzenie doraźnych warunków do przetrwania osób poszkodowanych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na pomoc me-dyczną i opiekę psychologiczną;
· wyegzekwowanie na wszystkich poziomach zarządzania kryzysowego oraz uru-chomienie na szczeblu wojewody punktów informacyjnych dla ludności;
· koordynacja procedur związanych z dysponowaniem sił i środków na potrzeby akcji ratowniczych ze szczebla centralnego, w tym znajdujących się w dyspozycji Ministra Obrony Narodowej, oraz ze źródeł zagranicznych.
Faza odbudowy – na tym etapie podejmowane działania po opanowaniu za-grożenia mają na celu przywrócenie normalnego stanu funkcjonowania w zakresie objętym klęską, katastrofą, zagrożeniem, oraz odbudowanie infrastruktury krytycz-nej, która uległa uszkodzeniu lub zniszczeniu. Ważne jest, aby wnikliwie przeanali-zować przesłanki, jakie legły u podstaw zaistniałej sytuacji; podejmowane działania powinny obejmować nie tylko usunięcie skutków, ale przede wszystkim powinny koncentrować się na wyeliminowaniu przyczyn rzutujących na wystąpienie da-nej sytuacji kryzysowej. Jest to bardzo ważny element, który koniecznie powinien być brany pod uwagę [Walczak 2009, ss. 93–109].
Wszystkie te fazy muszą funkcjonować i wzajemnie się uzupełniać, aby stworzyć jeden jednolity system (niewyobrażalny jest fakt niefunkcjonowania którejkolwiek z nich). Rodzi się bowiem wątpliwość, ile jest warta najlepsza analiza zagrożeń, wska-zanie kierunku uderzenia i potencjalnych metod, gdy nie przekłada się to na dalsze działania służb czy instytucji.
Do dziś nie stworzono programu szkolenia prewencyjnego w zakresie terrory-zmu dla służb ochrony centrów handlowych czy organizacji imprez masowych. Nie stworzono podstaw prawnych do wydawania koncesji na ochronę tego typu obiek-tów (wyjątek stanowią certyfikowane firmy ochroniarskie przeszkolone właśnie w tym zakresie). Wystarczy odwiedzić najbliższe centrum handlowe, aby przekonać się o słuszności mojej tezy. Natomiast za przykład niewłaściwego z punktu widzenia zagrożeń terrorystycznych przygotowania imprezy masowej mogłyby posłużyć ob-chody 600-lecia bitwy pod Grunwaldem.
Nie chodzi tu o stawianie jakichkolwiek zarzutów, ale uświadomienie, że bez sprawnego systemu najlepiej działające „służby wywiadowcze” wytwarzają „mar-twe informacje”, co oznacza, że ich działania nie mają żadnej wartości. Mało tego, brakuje służb analitycznych, które wpływałyby na czynniki wykonawcze, tak by ana-liza zjawisk i zagrożeń znajdowała efektywne wykorzystanie. Dobrze skonstruowany system przeciwdziałania terroryzmowi musi odpowiednio zagospodarować wszyst-kie możliwości potencjału państwa.
Zakończenie
Aby właściwie przygotować się do zamachu terrorystycznego, należy założyć, że Pol-ska jest zagrożona zamachem terrorystycznym i nie jest należycie przygotowana nie tylko do wykrycia planów takiego zamachu, ale także do zmagania się z jego skut-kami. Ponadto należy wpłynąć na zmianę mentalności decydentów i odpowiedzial-nych służb, które wielokrotnie publicznie przekonywały, że zagrożenie nie istnieje, mimo że fakty świadczą o czymś innym. W związku z tym należałoby przedsięwziąć kilka istotnych działań, takich jak [Piekarski 2005]:
· opracowanie procedur działania w razie zagrożenia ze strony terrorystów-samo-bójców, w tym podstaw prawnych ich stosowania (użycie strzelców wyborowych do eliminacji terrorystów, użycie broni palnej z zamierzonym skutkiem śmiertel-nym), oraz stosownych procedur taktycznych;
· stworzenie jednolitych struktur odpowiadających za całość wyszkolenia, wypo-sażenia i przygotowania do działań wszystkich jednostek taktycznych i kontrterro-rystycznych w Polsce (policyjnych, wojskowych, innych służb – ABW, SG, służb cel-nych i skarbowych). Przyniosłoby to duże korzyści w zakresie zakupu sprzętu;
· stworzenie systemu wymiany informacji i koordynacji działań z krajami ościen-nymi (na wypadek incydentów transgranicznych), jak również krajami wiodącymi w zakresie zwalczania terroryzmu i dysponującymi największym doświadczeniem bojowym; system obejmowałby także wspólne przedsięwzięcia szkoleniowe;
· stworzenie struktur wsparcia i zabezpieczenia działań, w tym sił przerzutu (sa-moloty, śmigłowce, łodzie, pojazdy lądowe), struktur dowodzenia, a także plano-wania operacji specjalnych, zabezpieczenia rozpoznawczego oraz osłony kontrwy-wiadowczej;
· przygotowanie sił kontrterrorystycznych do działań w warunkach skażenia lub zagrożenia nim (zatrzymywanie osób posiadających substancje niebezpieczne), jak również zaplecza ratowniczo-medycznego (sieć szpitali przygotowanych do hospitalizacji ofiar użycia broni masowego rażenia, odpowiednio przygotowane służby ratownicze, w tym pododdziały likwidacji skażeń);
· doskonalenie struktur zarządzania kryzysowego, o przejrzystym podziale kom-petencji i odpowiedzialności, odpowiedzialnych przede wszystkim za koordynację i współpracę różnych służb (Policji, WP, służb ratowniczych, organów rządowych i samorządowych);
· stworzenie skutecznej, ujednoliconej sieci łączności dla potrzeb służb ratowni-czych, niezależnej od systemów cywilnych, zapewniającej możliwość przesyłania informacji niejawnych, obejmującej zarówno sieć radiotelefoniczną, jak i teleinfor-matyczną (pomiędzy centrami zarządzania kryzysowego, stanowiskami kierowa-nia, organami centralnymi);
· podjęcie szeregu przedsięwzięć szkoleniowych, prowadzonych w jak najbardziej realistyczny sposób, zgrywających w działaniu poszczególne struktury;
· przeprowadzenie ogólnokrajowej kampanii edukacyjno-informacyjnej, która dostarczy społeczeństwu wiedzy na temat zagrożenia i sposobów zachowania się w sytuacji kryzysowej.
Informacje zebrane w niniejszym artykule pokazują, że w naszym kraju podjęto szereg działań mających na celu stworzenie dobrze działającego systemu antyterro-rystycznego, odpowiednio funkcjonującego w ramach systemu zarządzania kryzy-sowego. Temat ten jednak wciąż pozostaje otwarty i wymaga dalszych rozpoznań.
Bibliografia
Piekarski M. (2005), Polska – czy jesteśmy bezpieczni?, http://www.specops.pl/vortal/takty-ka_czarna/walka_z_terrorem/Michal_Piekarski/Polska_czy_jestesmy_bezpieczni/polska_ czy_jestesmy_bezpieczni.htm.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz.U. Nr 111, poz. 1311 z późn. zm.).
Szlachter D. (2007), System podmiotowej walki z terroryzmem w Polsce, http://www.terroryzm. com/system-podmiotowej-walki-z-terroryzmem-w-polsce-stan-na-marzec-2007/.
Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o utworzeniu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. Nr 74 z 2002 r., poz. 676 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zmianie ustawy o Policji oraz ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 277, poz. 2742).
Walczak W. (2009), Zarządzanie kryzysowe – rola i zadania organów administracji państwowej, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. X, z. 8.