Zwiększona liczba osób wymagających pomocy medycznej podczas sytuacji kryzy-sowej będzie wymuszała na służbie zdrowia szybkie wprowadzenie zmian organiza-cyjnych różniących się od funkcjonowania szpitali podczas okresu pokoju i stabilno-ści. W celu przygotowania służby zdrowia do wypełniania swojej roli podczas kryzysu należy przeprowadzić szczegółowe prace koncepcyjne, obejmujące [Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie warunków i sposobu przygo-towania oraz wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa oraz właściwości organów w tych sprawach (Dz.U. 2012r. , poz. 741, § 1)]:
· zaplanowanie i realizację zadań obronnych;
· koordynowanie planowania i realizacji zadań obronnych;
· określenie zasad współdziałania organów administracji publicznej, zakładów opieki zdrowotnej i innych jednostek organizacyjnych w planowaniu i realizacji za-dań na potrzeby obronne państwa.
Planowanie i realizacja zadań obronnych przez służbę zdrowia odbywa się na wszystkich szczeblach administracji publicznej i jest bezpośrednio nadzorowana przez: ministra zdrowia; wojewodów; organy jednostek samorządu terytorialnego; podmioty lecznicze. Plany obronne podlegają corocznej aktualizacji.
obron-nych służby zdrowia obejmuje [Dz.U. 2012 r. , poz. 741, § 1,pkt 1]: · zwiększenie bazy szpitalnej i zmianę jej profilu;
· tworzenie zastępczych miejsc szpitalnych;
· zorganizowanie działań ambulatoryjnej opieki zdrowotnej;
· określenie norm i wskaźników zatrudnienia w zakładach opieki zdrowotnej; · określenie sposobu wykorzystania jednostek organizacyjnych publicznej służby krwi;
· określenie sposobu zabezpieczenia sanitarno-epidemiologicznego;
· określenie sposobu postępowania w przypadku wystąpienia zdarzenia radiacyj-nego;
· określenie sposobu realizacji świadczeń na rzecz jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrz-nych, ministra obrony narodowej i Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego;
· określenie zasad prowadzenia ewidencji i sprawozdawczości medycznej w wa-runkach masowych strat sanitarnych.
· określenie sposobów zabezpieczenia potrzeb kadrowych; · szkolenie w zakresie realizacji zadań wynikających z planów;
· określenie sposobu realizacji świadczeń na rzecz jednostek organizacyjnych pu-blicznej i niepupu-blicznej służby zdrowia realizujących zadania obronne.
W sytuacji kryzysu militarnego zasadniczym problemem służby zdrowia będzie zwiększony napływ poszkodowanych — najczęściej rannych — wymagających po-mocy chirurgicznej. W sytuacji, gdy pojawi się takie zagrożenie, konieczne będzie zwiększenie bazy szpitalnej, zmiana jej profilu i utworzenie zastępczych miejsc szpi-talnych. Dla potrzeb prac planistycznych przyjmuje się, że na 10 tysięcy mieszkań-ców powinno być przygotowanych nie mniej niż 75 łóżek szpitalnych, przy czym 50% powinny stanowić łóżka zabiegowe, w tym łóżka przewidziane na potrzeby służb mundurowych tj. Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, jednostek organiza-cyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, Agencji Bez-pieczeństwa Wewnętrznego oraz wojsk sojuszniczych. Planowana liczba łóżek bazy szpitalnej może zostać zwiększona przez wojewodę, jeżeli będą za tym przemawiały wyniki z przeprowadzonych analiz zagrożeń.
W omawianym rozporządzeniu zapewne przypadkowo lub przez nieuwagę po-minięto obowiązek zapewnienia opieki medycznej rannym i chorym jeńcom wojen-nym, którzy mogliby się znaleźć we władzy państwa polskiego. Obowiązek taki na-kłada art. 15 III Konwencji genewskiej z 12.08.1949 r., który stanowi, że „mocarstwo zatrzymujące jeńców wojennych obowiązane będzie do bezpłatnego ich utrzyma-nia i dostarczautrzyma-nia im bezpłatnie opieki lekarskiej, jakiej wymaga ich stan zdrowia”
[Dz. U. 1956. Nr 38, poz. 175] .
Zwiększenie bazy szpitalnej będzie realizowane poprzez dwa rodzaje działań. Pierwszy z nich polega na dostawieniu dodatkowych łóżek w salach chorych oraz wykorzystaniu pomieszczeń administracyjnych i socjalnych jako sal chorych. Należy mieć na uwadze, że nie zawsze wprowadzone zmiany będą zgodne z normami obo-wiązującymi w czasie pokoju.
Drugim sposobem jest rozwinięcie zespołów zastępczych miejsc szpitalnych (ZMSz). Zastępcze miejsca szpitalne przeznaczone są do uzupełnienie łóżkowej bazy szpitalnej kraju poprzez zmianę przeznaczenia budynków wykorzystywanych do-tychczas przez służbę zdrowia jako: szpitale ogólne i specjalistyczne; zakłady opie-kuńczo-lecznicze i pielęgnacyjno-opiekuńcze; sanatoria, zakłady uzdrowiskowe. Ce-lem funkcjonowania ZMSz jest udzielanie świadczeń zdrowotnych poszkodowanym, rannym i chorym oraz szybkie zwolnienie łóżek szpitalnych. Zadania realizowane przez zespoły zastępczych miejsc szpitalnych obejmują udzielanie świadczeń zdro-wotnych poszkodowanym, rannym i chorym, którzy:
· nie wymagają przyjęcia do szpitala;
· oczekują na przyjęcie do szpitala lub transport zgodnie ze wskazaniami medycz-nymi;
· przeszli zabiegi operacyjne, po których nie jest wymagany pobyt w szpitalu; · mogą kontynuować proces leczenia, rekonwalescencji i rehabilitacji w trybie in-nym niż pobyt w szpitalu.
Drugim zadaniem ZMSz jest zapewnienia leczenia objawowego oraz pielęgnacji pacjentów w stanach terminalnych.
Liczbę i lokalizację zastępczych miejsc szpitalnych na obszarze województwa określa wojewoda w porozumieniu z wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta), starostą i marszałkiem województwa. Zgodnie z obowiązującymi normami liczba ZMSz powinna wynosić nie mniej niż 50 na 10 000 mieszkańców, przy czym wielkość jednego zespołu nie powinna przekraczać 200 łóżek. Ze względu na ograniczony za-kres świadczeń medycznych realizowanych przez ZMSz ich struktura jest mniejsza niż w przypadku typowych szpitali. Standardowy zespół ZMSz powinien składać się z następujących komórek organizacyjnych:
· izby przyjęć,
· punktu zabiegów sanitarnych i specjalnych, · pomieszczeń dla chorych,
· pomieszczeń do udzielania świadczeń zdrowotnych. Źródłem zaopatrzenia dla zespołów ZMSz mogą być:
· produkty lecznicze i wyroby medyczne będące w dyspozycji jednostek organiza-cyjnych służby zdrowia;
· sprzęt gospodarczy, środki transportowe, łóżka, materace, bielizna pościelowa, środki spożywcze i inne pozyskane w oparciu o świadczenia rzeczowe8.
Świadczenia na rzecz obronności realizowane przez służbę zdrowia obejmują również wydzielenie łóżek dla potrzeb służb mundurowych. Ze względu na prawdo-podobnie dużą liczbę poszkodowanych należy zawczasu przeprowadzić prace pla-nistyczne uwzględniające konieczność sporządzenia [Rozporządzenie Rady Mini-strów z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie warunków i sposobu przygotowania oraz wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa oraz właści-wości organów w tych sprawach [Dz.U. 2012, poz. 741, § 21, pkt 1]:
· szkiców sytuacyjnych obiektów planowanych na obiekty medyczne,
· zestawień wyposażenia pomieszczeń ze wskazaniem źródeł jego uzupełnienia, · wykazu prac adaptacyjnych niezbędnych do wykonania,
· kalkulacji w zakresie ilości personelu medycznego i pomocniczego niezbęd-nego do zabezpieczenia funkcjonowania wydzielonych łóżek dla potrzeb służb mundurowych.
W ramach pozostałych prac planistycznych należy zadbać o właściwe zabezpie-czenie logistyczne, które musi obejmować rozwiązania organizacyjne dotyczące [Rozporządzenie § 21, pkt. 5]:
· zaopatrzenia w produkty lecznicze i wyroby medyczne, · zaopatrzenia w wodę i energię elektryczną (zasilania awaryjne), · organizacji żywienia,
· zakwaterowania pomocniczego personelu medycznego, · postępowania z odpadami medycznymi,
· postępowania ze zwłokami i organizowaniem pochówków.
Wydzielenie łóżek dla potrzeb służb mundurowych nakłada również obowią-zek przygotowania dokumentacji medycznej w sytuacji masowych strat sanitarnych. Z oczywistych powodów dokumentacja ta będzie uproszczona, jednak muszą się w niej znajdować formularze:
· kart ewakuacyjnych rannego lub chorego, z krótką historią choroby,
8 Świadczenie rzeczowe — rodzaj świadczeń na rzecz obrony, polegający na oddaniu do użytkowania
jednostkom i instytucjom wojskowym pomieszczeń, terenów, środków transportu, maszyn, narzędzi i in-nego sprzętu. Obowiązek świadczeń rzeczowych może być nałożony na urzędy i instytucje państwowe, podmioty gospodarcze i inne organizacje. W czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny obowiązek ten dotyczy również osób fizycznych. Źródło: Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego 2002 r., s. 150.
· sprawozdań o przemieszczeniu rannych i chorych w jednostkach organizacyj-nych służby zdrowia,
· meldunku nadzwyczajnego do jednostki nadzorującej, w którym odnotowuje się każde zdarzenie nadzwyczajne9,
· receptariuszy szpitalnych oraz innych dokumentów umożliwiających ewidencjo-nowanie i rozliczanie zużytych materiałów i sprzętu.
W szpitalu musi być prowadzona księga główna punktu przyjęć i klasyfikacji ran-nych i chorych wraz ze skorowidzem, która pełni rolę księgi izby przyjęć szpitala.
Przygotowanie służby zdrowia do wykonywania zadań obronnych państwa obejmuje również konieczność zapewnienia niezbędnej obsady personalnej dla no-wotworzonych placówek medycznych. Podstawę do naliczenia obsady kadrowej bazy szpitalnej oraz ZMS na potrzeby obronne państwa, stanowią normy i wskaźni-ki zatrudnienia umieszczone w załączniku do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie warunków i sposobu przygotowania oraz wykorzysta-nia podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa oraz właściwości orga-nów w tych sprawach. Określają one minimalne potrzeby kadrowe, które muszą być spełnione, aby szpitale i ZMS mogły skutecznie wypełnić swoją rolę podczas kry-zysu. Dla uzyskania pełnych i wiarygodnych danych o możliwościach zapewnienia potrzeb kadrowych służby zdrowia na wypadek wojny i sytuacji kryzysowej każde-go roku prowadzi się na wszystkich szczeblach administracji publicznej bilans per-sonelu medycznego. Za sporządzenie corocznego bilansu perper-sonelu medycznego za poprzedni rok odpowiadają: wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marsza-łek województwa. Bilans sporządza się w terminie do dn. 28 lutego i przesyła woje-wodzie. Za przygotowanie obsady stanowisk personelu medycznego w zespołach zastępczych miejsc szpitalnych odpowiadają kierownicy jednostek organizacyjnych służby zdrowia, na które nałożono obowiązek rozwinięcia ZMS. W przypadku braku możliwości zapewnienia obsady personelu medycznego kierownik tej jednostki zo-bowiązany jest do poinformowania o tym fakcie organ jednostki samorządu teryto-rialnego, administrujący obszarem, na którym zaplanowano utworzenie ZMS.
Podczas planowania zadań obronnych należy uwzględnić zwiększone zapotrze-bowanie na krew i preparaty krwiopochodne niezbędne podczas operacji oraz le-czenia rannych i poszkodowanych. Oprócz konieczności zapewnienia zapasów na czas wojny konieczne jest zorganizowanie systemu uzupełniania krwi w szpitalach poprzez stacje krwiodawstwa wszystkich szczebli. Ważne jest, aby krew spełniała nie
9 „Zdarzenie nadzwyczajne” w odniesieniu do jednostek służby zdrowia oznacza szczególnie przypadki
zachorowań na niebezpieczne choroby zakaźne lub zniszczenie jednostki organizacyjnej służby zdrowia uniemożliwiające jej dalszą działalność.. Uwaga autora.
tylko wymogi dotyczące oznaczenia jej grupy, ale również odpowiedniej jakości, tj. nie stwarzała ryzyka zachorowania w przyszłości na chorobę zakaźną przenoszoną z krwią. W planach placówek służby krwi uwzględnia się następujące potrzeby:
· przygotowania do zwiększonego co najmniej o 100% poboru, przetwarzania, przechowywania i wydawania krwi oraz preparatów krwiopochodnych,
· zapewnienia odpowiedniej ilości zapasów pojemników, odczynników chemicz-nych i inchemicz-nych materiałów niezbędchemicz-nych do pobierania, przechowywania i prepara-tyki krwi,
· zapewnienia odpowiednich zapasów surowic wzorcowych oraz testów do bada-nia krwiodawców w kierunku HIV, WZW, kiły i innych,
· zwiększenie liczby punktów poboru krwi.
Spośród rozwiązań prawno-organizacyjnych, które mogą znaleźć zastosowanie podczas konfliktu zbrojnego, zalecanych przez Międzynarodowe Prawo Humanitar-ne, należy wskazać możliwość przygotowania stref i miejscowości sanitarnych [Kon-wencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (I kon[Kon-wencja ge-newska), Genewa, 12 sierpnia 1949 r. [Dz.U. 1956 r. Nr 38, poz. 171, art. 23)]. Są to ob-szary wybrane w ramach przygotowań obronnych państwa, tak usytuowanie i zor-ganizowane, by mogły chronić przed niebezpieczeństwami wojny:
· rannych i chorych, · personel medyczny,
· pozostały personel wykonujący zadania na rzecz rannych i chorych.
Do osób, które są upoważnione do przebywania w strefach i miejscowościach sa-nitarnych zalicza się:
· rannych i chorych, wojskowych oraz cywilów, · personel medyczny,
· personel administracyjny, techniczny i zaopatrzeniowy jednostek medycznych; · personel zatrudniony przy zarządzaniu i zaopatrywaniu strefy,
· miejscową ludność.
Strefy i miejscowości sanitarne nie mogą być usytuowane na terenie, na któ-rym występuje duże prawdopodobieństwo prowadzenia działań zbrojnych. Zaj-mują one powierzchniowo większy obszar niż miejscowości sanitarne, a w niektó-rych sytuacjach mogą obejmować kilka miejscowości. Projekt układu w sprawie stref i miejscowości sanitarnych znajduje się w Załączniku I do I konwencji genewskiej z dn. 12.08.1949 r.
Podczas wojny lub sytuacji kryzysowej może dojść do zdarzenia radiacyjnego spowodowanego użyciem broni jądrowej lub uwolnieniem substancji promienio-twórczych na skutek uszkodzenia zakładów energetyki jądrowej. W przypadku takiej
sytuacji zastosowanie mają plany postępowania awaryjnego określone w przepisach prawa atomowego, które opracowuje się na szczeblu województwa [Rozporządze-nie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie warunków i sposobu przygo-towania oraz wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa oraz właściwości organów w tych sprawach [Dz.U. 2012, poz. 741, § 19)]. Zadaniem wojewody w tym zakresie jest ustalenie niezbędnej ilości preparatów stabilnego jodu oraz określenie miejsca ich przechowywania i dystrybucji na terenie wojewódz-twa w porozumieniu z właściwymi organami jednostek samorządu terytorialnego.
Podczas kryzysu militarnego niezwykle ważną rzeczą jest oznaczenie obiektów medycznych w celu zapewnienia ich ochrony i bezpieczeństwa funkcjonowania. Zgodnie z konwencjami genewskimi wojskowe obiekty medyczne powinny być oznakowane znakiem ochronnym w postaci krzyża genewskiego (czerwony krzyż na białym tle) zarówno w czasie pokoju, jak i wojny [Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (I konwencja genewska), Genewa, 12.08.1949 r. (Dz. U. 1956, nr 38, poz. 171, art. 44)]. Cywilna służba zdrowia nie posiada tego przy-wileju podczas pokoju, jednak PD I zrównał w zakresie ochrony wojskowe i cywil-ne służby medyczcywil-ne ze względu na ten sam rodzaj działalności medyczcywil-nej wyko-nywanej podczas konfliktu zbrojnego i kryzysu [Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12.08.1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I), Genewa, 8 czerwca 1977 r. (Dz. U. 1992, nr. 41, poz. 175, art. 8, ust. c, e]. Z tego powodu podczas wojny obiekty cywilnej służby zdrowia powinny być chronione znakiem ochronnym, o ile są one zaangażowane i upoważnione przez władze cywilne lub wojskowe do wypełniania zadań związanych z ochroną zdrowia. Oprócz wymienionych dotychczas obiektów medycznych ochronie podlegają do-raźnie organizowane jednostki medyczne, takie jak: punkty zbiórki rannych osób cy-wilnych; szpitale organizowane w szkołach, obiektach biurowych, hotelach; punkty szczepień; ośrodki pobierania krwi.
Prawo humanitarne zaleca, aby wojskowy personel medyczny nosił opaskę ze znakiem czerwonego krzyża albo czerwonego półksiężyca na lewym ramieniu. Oprócz zewnętrznych oznak służb medycznych personel sanitarny powinien posia-dać kartę tożsamości. Takie same zasady dotyczą cywilnego personelu publicznej służby, pod warunkiem, że jest on zaangażowany i upoważniony przez władze cywil-ne lub wojskowe do wypełniania zadań związanych z ochroną zdrowia podczas kon-fliktu zbrojnego.
Szczególnego znaczenia nabiera problem rozpoznania znaku ochronnego w nocy oraz w warunkach złej widoczności. Protokół dodatkowy I uszczegółowił tę kwestię w Załączniku I, określając, że znak ochronny powinien być dobrze
oświetlo-ny lub mieć postać znaku świetlnego. Ponadto powinien być wykonaoświetlo-ny z materia-łu, który zapewni możliwość jego wykrycia za pomocą technicznych środków roz-poznania. Dodatkowym sygnałem mogącym wskazać, że dany obiekt jest urządze-niem medycznym podlegającym ochronie, jest umieszczenie na nim napisu SZPITAL lub HOSPITAL.
Wnioski
Przygotowanie służby zdrowia do wypełnienia zadań obronnych jest działaniem zło-żonym, wymagającym wielu prac koncepcyjnych, planistycznych, oraz niezwykle skomplikowanym pod względem logistycznym. Obowiązujące dokumenty nie nor-mują wszystkich aspektów realizacji zadań w ww. zakresie, pozostawiając nieroz-wiązane problemy natury logistycznej oraz te znieroz-wiązane z finasowaniem działalno-ści medycznej podczas kryzysu. W wielu kwestiach regulują sprawy pobieżnie lub nie dają wystarczającej odpowiedzi, w jaki sposób powinny być wykonywane nało-żone zadania. Do spraw wymagających dokładnego doprecyzowania należą: sposób uzupełniania zużytych leków i środków opatrunkowych, zasady wyposażania szpitali w sprzęt diagnostyczny i laboratoryjny, określenie minimalnego zakresu badań dia-gnostycznych, które mogą być wykonywane w warunkach wojny i kryzysu. Osob-ną kwestią jest m.in. rozwiązanie problemów: zaopatrzenia obiektów medycznych w niezbędne media, żywienia chorych, prania bielizny, utylizacji odpadów me-dycznych. Podobnie wygląda problem oznaczenia obiektów medycznych znakami ochronnymi. Prace te powinny zostać określone w planach realizacji zadań na potrze-by obronne państwa przez podmioty lecznicze podczas osiągania kolejnych stanów gotowości obronnej państwa. Do zrealizowania sugerowanych przez autora wnio-sków niezbędne są celowe nakłady finansowe, które powinny być w sposób ciągły kierowane do podmiotów wyznaczonych do wykonywania zadań obronnych. Kwe-sta ta wymaga pilnych rozwiązań uKwe-stawowych, wskazujących źródła finansowania przygotowań obronnych służby zdrowia. Należy podkreślić, iż w procesie planowania i przekazywania środków finansowych na realizację zadań obronnych dla podmiotów wykonawczych służby zdrowia powinni uczestniczyć wszyscy potencjalni użytkowni-cy omawianego systemu, tj.: Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz pozostałe służby mun-durowe. Stawianie zadań obronnych szpitalom, których organem założycielskim są najczęściej władze samorządowe różnych szczebli, często zadłużone i borykające się z problemami finansowymi, nie spowoduje poprawy sytuacji bez centralnego wsparcia finansowego.
Warto przypomnieć, że prawidłowo zorganizowana pomoc medyczna podczas konfliktu zbrojnego jest czynnikiem budującym morale wojska, przekładającym się bezpośrednio na jego efektywność bojową. Najlepiej świadczą o tym słowa Rafała Czerwiakowskiego10: „Od doświadczonych w dziełach wojennych mężów upewnio-ny na pochwałę chirurgii śmiało twierdzę, iż żołnierz z większą odwagą i śmiałością na nieprzyjaciela idzie, dzielnie uderza i na największe naraża się niebezpieczeń-stwa, kiedy wie, wątpić nie może, że raniony w bitwie prędki i dowodny mieć będzie ratunek, a w przypadku niedołężności lub kalectwa — niezawodne życia opatrzenie. Z historyi wojennej i z biografii bohatyrów można by jeszcze na zaletę chirurgii i to przytoczyć, iż ona z samej nawet klęski walecznego żołnierza do odniesienia triumfu z nieprzyjaciół częstokroć przyczynia się” [Czerwiakowski 1791].
W niniejszym artykule przedstawiono wybrane problemy funkcjonowania służby zdrowia w czasie kryzysu i w czasie wojny, problemy, które uznano za istotne i wyma-gające dalszych prac legislacyjnych i organizacyjnych. Należy mieć nadzieję, że obec-ny czas pokoju i niewielkie zagrożenie militarne Polski nie spowoduje zaniedbań w zakresie przygotowań obronnych służby zdrowia i przyczyni się do poprawy dzia-łania systemu ochrony zdrowia podczas sytuacji kryzysowych.
Bibliografia
Opracowania zwarte:
BBN (2013), Biała księga bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. Czerwiakowski R.J. (1791), Dyssertacyja o szlachetności, potrzebie i użytku chirurgii w pożyciu ludzkiem, w wojsku, przy połogach i w nauce lekarskiej, Kraków [w:] E. Grzelak (oprac.), Chirur-gia praktyczna Rafała Józefa Czerwiakowskiego, Wyd. MON, Warszawa 1969.
Flemming M. (1991), Międzynarodowe Prawo Konfliktów Zbrojnych, Zbiór dokumentów, Arte-kon, Warszawa.
MON (1969), Grzelak E. (oprac.), Chirurgia praktyczna Rafała Józefa Czerwiakowskiego, War-szawa.
10 Rafał Józef Czerwiakowski (1743–1816) — polski anatom, chirurg, położnik, twórca pierwszej w Polsce
katedry chirurgii, często nazywany nazwany „ojcem polskiej chirurgii”. W czasie powstania kościuszkow-skiego pełnił funkcję naczelnego chirurga wojsk polskich. Był pierwszym w Polsce organizatorem kształ-cenia chirurgów oraz autorem podręczników chirurgicznych. Uwaga autora.
MON (1979), Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa.
AON (2002), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa. Artykuły:
Kaleta W. (2013), Furtka do specjalizacji, „Polska zbrojna”, nr 5 (805).
Nawrot B., Majewski S. (2009), Program Mobilizacji Gospodarki na lata 2009–2018, „Przegląd Logistyczny”, nr 3.
Dokumenty i akty prawne:
Biuro Bezpieczeństwa Narodowego (2013), Biała księga bezpieczeństwa narodowego Rzeczy-pospolitej Polskiej, Warszawa.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997.
Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (konwencja genew-ska), Genewa, 12 sierpnia 1949 r. (Dz.U. 1956. Nr 38, poz. 171).
Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochro-ny ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojochro-nych (Protokół I), Genewa, 8 czerwca 1977 r. (Dz. U. 1992, nr 41, poz. 175).
Rada Ministrów (2013), Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa RP 2022, http://www. bbn.gov.pl/pl/publikacje-i-dokumenty/dokumenty/4901,Strategia-rozwoju-systemu-bezpieczenstwa-narodowego-Rzeczypospolitej-Polskiej-20.html [9 kwietnia 2013]. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 maja 2004 r. w sprawie warunków i sposobu przy-gotowania oraz wykorzystywania publicznej i niepublicznej służby zdrowia na potrzeby obronne państwa oraz właściwości organów w tych sprawach (Dz.U. 2004 r. Nr 143, poz. 1515).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie warunków i sposobu przygotowania oraz wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa oraz właściwości organów w tych sprawach (Dz.U. 2012 r., poz. 741).