W literaturze przedmiotu opis bezpieczeństwa często łączony jest z systemem, za po-mocą którego to bezpieczeństwo jest podawane. Chcąc więc omówić bezpieczeń-stwo elastyczne należy poruszyć problematykę systemu.
Zdefiniowanie systemu nie jest łatwym zadaniem. Zazwyczaj próbując go opisać, nawiązuje się do ogólnej definicji teorii systemów. Omawiając zawartość materialną systemów społecznych, J. Lipiec wskazuje trzy warstwy – materialną, ludzi i kulturę [Lipiec 1972, s. 67], natomiast J. Sztumski do właściwości wspólnych wszystkich sys-temów zalicza morfologię, tj. wewnętrzną budowę systemu, strukturę współtworzo-ną przez jego części składowe, które pozostają w stosunkach wzajemnych o różnym stopniu różnorodności, układ funkcji i pozycji, które są realizowane przez poszcze-gólne części składowe systemu, hierarchię i zdolność do adaptacji. Wymienia też typy systemów, takie jak systemy pojęciowe, fizyczne, proste i złożone, dynamiczne, otwarte i zamknięte, stabilne i niestabilne, autonomiczne i zależne [Sztumski 1978, ss. 165–173]. Rozwój systemów może przebiegać w różnych kierunkach, na przykład P. Sztompka wskazuje, że rozwój systemu społecznego zazwyczaj jest wielokierun-kowy i wielosystemowy, co prowadzi w efekcie do zróżnicowania struktury i funkcji oraz ich rosnącej zdolności adaptacyjnej [Sztompka 2002, s. 36].
Większość systemów ma dwa mechanizmy: mechanizm adaptacyjny i ewolu-cyjny. Mechanizm adaptacyjny, nie zmieniając zasad funkcjonowania, w pewnych sytuacjach może reagować w określonych granicach na różnorodne czynniki ze-wnętrzne. W sytuacji, kiedy zewnętrzny czynnik wymusza zbliżenie do granic jego adaptacji, system wykazuje dysfunkcje, których jest coraz więcej. Dysfunkcje mogą pojawiać się w całym systemie lub niektórych jego podsystemach. Kiedy możli-wości adaptacyjne się wyczerpują, może dojść do kryzysu, a w dalszych etapach do dezintegracji systemu.
W mechanizmie ewolucyjnym ewolucja systemu w znacznej mierze opiera się na obserwacji mechanizmu adaptacji, który wyznacza kierunek ewolucji. Polega to na tym, że system, który mieści się w widełkach optymalnego reagowania funkcjonuje lepiej niż system, który w tej samej sytuacji i warunkach zbliża się do granic adapta-cyjnych, np. jest w stanie wygenerować lepszych zasobów.
Widełki optymalnego reagowania to moment, kiedy system zbliża się do granic, których przekroczenie może doprowadzić do jego załamania (w biologii np. to mo-ment najniższej i najwyższej temperatury, w której organizm jest w stanie przetrwać, w świecie społecznym moment, kiedy warunki nie pozwalają już na dalsze trwanie systemu i jeśli nie nastąpi zmiana, system przestanie istnieć). System jest w stanie przetrwać w określonych warunkach, jeśli warunki ulegają zmianie, system ewoluuje i odwrotnie – jeśli warunki nie ulegną zmianie, system może się załamać.
Potencjał adaptacyjny wyznacza kierunek, wskazując, który z systemów w da-nych warunkach będzie miał szanse na przejście do następnego etapu. Kierunek zmian (ewolucji) wyznacza środowisko, które także określa pewien zespół wymagań i jednocześnie jest współkształtowane przez zmieniający się system [Mazur 2012, ss. 263–265]. Niekonieczne jest tutaj odwoływanie się do przyczyny i skutku.
Obserwując ewolucję systemu bezpieczeństwa, można zauważyć, że rzeczywi-ście w znacznej mierze opiera się on na obserwacji mechanizmu adaptacji, która wy-znacza kierunek jego ewolucji. To monitoring zachodzących zmian w tym systemie poprzez cały system sprawozdawczości, sygnałów płynących spoza systemu w po-staci informacji własnych o różnym stopniu poufności, czy chociażby doniesienień medialnych czy głosu społecznego. Jeśli system mieści się w widełkach optymalnego reagowania, jest w stanie wygenerować lepsze zasoby w postaci lepszych rozwiązań w systemie bezpieczeństwa, a w efekcie poczucie bezpieczeństwa społeczeństwa. W takiej sytuacji funkcjonuje lepież niż system, który w tej samej sytuacji, warunkach zbliża się do granic adaptacyjnych w sytuacji nagłego zagrożenia czy zagrożenia, z którymi system sobie nie radzi ze względu na niedobory w posiadanych zasobach.
Widełki optymalnego reagowania w systemie bezpieczeństwa to sytuacja, w której system zbliża się do granic adaptacji, a których przekroczenie może dopro-wadzić do jego załamania. (np. powstanie warunków, które nie pozwalają już na dal-sze jego trwanie, jak nagła, niespodziewana sytuacja zagrożenia lub zagrożenie, któ-remu system z różnych powodów nie potrafi sprostać; jeśli nie nastąpi zmiana sys-tem przestanie istnieć). Syssys-tem będzie mógł przetrwać w określonych sprzyjających warunkach, jeśli jednak warunki ulegną zmianie, system będzie ewoluował i odwrot-nie, a jeśli warunki nie ulegną zmiaodwrot-nie, system może się załamać.
Potencjał adaptacyjny w systemie bezpieczeństwa może wyznaczać kierunek, w którym w danych warunkach będzie miał szanse na przejście do następnego eta-pu. Kierunek zmian (ewolucji) wyznacza środowisko, w którym funkcjonuje i które także określa pewien zespół wymagań. Jednocześnie jest współkształtowane przez zmieniający się system. Środowisko, w którym funkcjonuje system bezpieczeństwa, jest skomplikowane i zróżnicowane [Mazur 2012, ss. 263–265]. Wpływa na nie
wie-le czynników, jak np. ekonomia/gospodarka, polityka, kultura, natura (które również są systemami), a także jednostki i grupy, które współtworzą określone środowiska.
Ponadto w trakcie adaptacji może nastąpić negatywne dopełnienie systemu w postaci oporu wobec toczących się zmian, powodujące chwilową dysfunkcję sys-temu lub jego części. Negatywne dopełnienie może nastąpić jako naturalny proces oporu przed zmianą, w chwili samej zmiany lub w momencie zbliżania się do widełek optymalnego reagowania. W dużej mierze w trakcie zmian zmieniają się jednocze-śnie oczekiwania wobec systemu, w tym systemu bezpieczeństwa, ponieważ prze-obrażeniu ulegają same zagrożenia, ich zakres oraz sposoby ochrony przed nimi.
Widełkami adaptacji mogą być zarówno nowe formalne (ochrona interesów pań-stwa i obywateli), jak i nieformalne (poczucie bezpieczeńpań-stwa jednostek i grup) wy-magania i oczekiwania wobec sytemu bezpieczeństwa. Ponadto ostatnie wydarze-nia i związane z nimi wyzwawydarze-nia wymuszają rozwijanie się nowych wzorów radze-nia sobie, adaptacji i wynikających z nich zadań na rzecz osiągaradze-nia złożonych celów. Koszty adaptacji systemu to również koszty społeczne, połączone z konsekwencja-mi dla poszczególnych jednostek, a także grup.
W systemie bezpieczeństwa funkcjonuje również hierarchia wynikająca z istnie-nia zróżnicowanych pozycji połączonych z nadrzędnością, podrzędnością i równo-rzędnością i połączone z nimi charakterystyczne dla różnych szczebli kompetencje i zakresy władzy. Uprawnienia i władza zazwyczaj łączone są z autorytetem i pre-stiżem stanowiska, aczkolwiek nie zawsze ma to miejsce w realnych sytuacjach zawodowych. Może to w jakimś stopniu wpływać na sztywność systemu i trud-ność w dokonywaniu zmian.
Ważnym aspektem jest też oddziaływanie na system samego środowiska. Prze-obrażanie środowiska łączy się z praktyką społeczną i jest efektem działalności jed-nostek i grup zgodnie z ich potrzebami. Przystosowanie może nastąpić biernie, jak i aktywnie. Adaptacja systemu do nowych warunków również może odbywać się z różnym stopniem skuteczności oraz oporem.
Społeczeństwo ryzyka U. Becka wymaga dbałości o bezpieczeństwo. W sposób naturalny zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego nie można pozo-stawić wyłącznie państwu. W ten sposób oprócz systemu wygenerowanego przez państwo powstają systemy wspomagające z udziałem społeczeństwa. To z kolei wymaga rozwiązań elastycznych na różnych poziomach systemu. Zaproponowana poniżej refleksja na temat bezpieczeństwa elastycznego jest propozycją rozwiązań wymagających stałego monitoringu społeczności, instytucji i zjawisk masowych. Wszystkie te trzy elementy oddziałują na siebie w sposób coraz bardziej dynamiczny i wymagają często szybkich i elastycznych rozwiązań. System zbliżając się do
wide-łek adaptacyjnych, musi mieć rozwiązania na tyle elastyczne, aby odpowiednio z wy-przedzeniem, poprzez obserwację środowiska (mechanizm ewolucyjny) reagować zmianą nie pozwalającą na jego dezintegrację.