Samorząd terytorialny stał się podstawowym podmiotem polityki społecznej, a nie jak wcześniej – administracja rządowa. Powołanie samorządu terytorialnego miało na celu upodmiotowienie społeczno-ści lokalnych gmin i miast, które przy pomocy wybranych w demo-kratycznych wyborach przedstawicieli mogą samodzielnie zarządzać lokalnymi sprawami (Kuźnik, 2002, s. 31). W wyniku zmian ustrojo-wych administracja samorządowa stała się obok administracji rządowej podstawowym elementem systemu administracji publicznej. Zasady ustrojowe samorządu terytorialnego zawarte są w rozdziale pierwszym Konstytucji. Konstytucja za podstawową jednostkę samorządu teryto-rialnego uznaje gminę. Na szczeblu gminy i powiatu istnieje samorząd gminny i powiatowy, na szczeblu województwa zaś wprowadzono po-dział władzy między samorząd wojewódzki i administrację rządową, tj. wojewodę i podległe mu organy. Właściwemu ułożeniu stosunków między samorządem i administracją rządową oraz między poszczegól-nymi szczeblami samorządu terytorialnego służy podział na zadania własne i zlecone (Kołaczek, 2009, s. 35). Zadania własne to te, które są wykonywane samodzielnie bez ingerencji organów państwowych i na własną odpowiedzialność, finansowane są ze środków własnych (głów-nie z podatków lokalnych), w drodze subwencji ogólnej lub szczegóło-wej (np. oświatoszczegóło-wej), co pozwala samorządowi swobodnie dysponować tymi środkami zgodnie z lokalnymi potrzebami i preferencjami. Zada-nia zaś zlecone samorządowi przez administrację rządową podlegają merytorycznej ingerencji organów rządowych, a finansowane są w dro-dze dotacji celowych, które muszą być wydatkowane zgodnie z prze-znaczeniem i w pełnej wysokości. Podział zadań na własne i zlecone wynika z zapisów ustaw samorządowych, ale i z ustaw szczegółowych,
np. z Ustawy o systemie oświaty i z Ustawy o pomocy społecznej (Tamże, s. 35).
Wracając jednak do meritum tematyki nie można zapominać, iż termin „polityka rodzinna” został sformułowany w toku dyskusji nad polityką społeczną w stosunku do rodzin i dzieci, oznaczającą dzia-łania rządów na ich rzecz, których celem jest „wywarcie wpływu na sytuacje rodzin posiadających dzieci lub poszczególnych osób w ich rolach rodzinnych”. U podstaw wyodrębnienia polityki rodzinnej leżało zatem określenie „adresata”, czyli rodziny, przede wszystkim mającej dzieci, powołującej je do życia, wychowującej je i przygotowującej do dorosłości, a więc spełniającej funkcje istotne ze społecznego punktu widzenia. Podstawowym celem polityki rodzinnej prowadzonej w kra-jach wysoko rozwiniętych jest zapewnienie obywatelom jak najszer-szego pola wyboru w sferze zachowań matrymonialnych i prokreacyj-nych. Tradycyjnym fundamentem polityki rodzinnej są dwie zasady:
sprawiedliwości horyzontalnej i wertykalnej. Pierwsza oparta jest na przekonaniu o konieczności ograniczania strat związanych z pojawie-niem się dziecka w rodzinie (tj. przede wszystkim kosztów wychowania dziecka, w nikłym stopniu zaś kosztów alternatywnych). Druga zasada bazuje na chęci redukcji różnic poziomu życia pomiędzy rodzinami o takim samym składzie (tj. wielkości i strukturze), lecz o wysokich lub niskich dochodach (jest to zatem jedna z podstawowych zasad polityki społecznej), (Szukalski, 2010, s. 160).
Omawiając politykę rodzinną, nie można pominąć podziału na politykę rodzinną pośrednią (implicite) i bezpośrednią (explicite). Ta pierwsza obejmuje szeroki zakres polityk ukierunkowanych na inne cele, których skutki wpływają na sytuację rodzin. Polityka bezpośred-nia – adresowana do rodzin, w założeniu będąca odpowiedzią na ich potrzeby – może być kształtowana na szczeblu państwa, jednak jej in-strumenty mają charakter uniwersalny i opierają się na rozwiązaniach legislacyjnych tworzonych przez władzę państwową. Polityka rodzinna bezpośrednia jest jednak bardziej skuteczna, gdy ma charakter lokalny (Durasiewicz, 2017, s. 13).
Za możliwością większej skuteczności lokalnej polityki rodzinnej przemawiają różne argumenty (Kurzynowski, 1999):
– Potrzeby rodzin powstają w miejscu ich zamieszkania; tam ist-nieją warunki do ich realizacji i tam powinny być zaspakajane.
Środowisko lokalne oddziałuje też obiektywnie lub intencjonalnie na powstawanie tych potrzeb.
– Rodzina i gospodarstwo domowe skupiają najważniejsze potrzeby bytowe środowiska lokalnego. Poprzez pryzmat potrzeb rodzin można wnioskować o potrzebach lokalnej społeczności.
– Wszystkie podmioty realizujące cele polityki rodzinnej na danym terenie mają wpływ na zaspokojenie potrzeb rodzin. Istnieje moż-liwość ścisłej wzajemnej współpracy tych podmiotów oraz współ-działania z samymi rodzinami lub reprezentantami ich interesów.
– Udział w realizacji celów polityki rodzinnej stwarza szanse na ak-tywizowanie danej społeczności, wyrwanie jej ze stanu bierności, wpływa na osłabienie postaw roszczeniowych.
– Za prowadzeniem lokalnej polityki rodzinnej przemawia również zróżnicowanie warunków życia rodzin w układzie przestrzen-nym. Powoduje to trudności z dostosowaniem rozwiązań o cha-rakterze uniwersalnym, co może prowadzić do ich nieskuteczno-ści i niezamierzonych dysproporcji w osiąganiu celów.
Zasadność podjętego tematu dotyczącego deinstytucjonalizacji w zakresie polityki rodzinnej potwierdza również opiniowany przeze mnie w ostatnim czasie „Projekt Ustawy o polityce prorodzinnej jedno-stek samorządu terytorialnego (Samorząd dla Rodziny) z dnia 4 stycz-nia 2021 roku”. Wszystkie wymienione przesłanki przemawiają za tym, że polityka rodzinna powinna być realizowana na szczeblu lokalnym – wszystkie oddolne inicjatywy powinny stanowić o rozwiązaniach przenoszonych na szczebel centralny.
Doceniając rolę rodziny i grup rodzin w procesach rozwoju, nie-zbędne jest dostosowanie organizacji życia społecznego tak, aby ro-dzina mogła wykonać efektywnie swoje zadania. Temu powinna słu-żyć polityka rodzinna, rozumiana nie tylko tradycyjnie jako działania
(środki, metody) wpływające na dobrobyt rodziny i jej strukturę, ale jako tworzenie warunków do powstawania rodziny, jej rozwoju, a przede wszystkim, do wypełniania przypisanych jej funkcji mających wymiar społeczny.
Relacje między polityką rodzinną krajową (centralną), a polityką prowadzoną na szczeblu lokalnym mają zasadnicze znaczenie w spo-łeczeństwie funkcjonującym na zasadach demokratycznych. Demo-kratyzacja państwa przesuwa wiele możliwości i odpowiedzialności w zakresie polityki rodzinnej na szczebel, na którym powstają i po-winny być zaspokajane potrzeby rodzin. Najogólniej mówiąc, polityka krajowa to ta, którą realizują organy państwowe szczebla centralnego, mające uprawnienia do tworzenia norm prawnych, zarządzania danym obszarem zagadnień i dysponujące środkami finansowymi (najczęściej budżetowymi). Na szczeblu krajowym wyznaczane są ogólne cele poli-tyki rodzinnej. Polityka lokalna odnosi się do środowiska (gminnego, powiatowego, wojewódzkiego), w którym występuje bezpośrednie po-łączenie istniejących potrzeb czy występujących kwestii społecznych oraz możliwości (instytucje, środki, metody) pozwalających na ich za-spokojenie czy rozwiązanie.
Potrzeby rodzin powstają na ogół w miejscu ich zamieszkania. Mogą one mieć przyczyny „lokalne” i wówczas ich rozwiązywanie może być również przeprowadzone na tym szczeblu. Lokalnie podejmowane są działania lub tworzone warunki pozwalające usunąć przyczyny ich po-wstawania i dostosować rozwiązania do sytuacji rejonowej. Mogą być one jednak następstwem czynników tkwiących w systemie krajowym, wynikających z decyzji makroekonomicznych i społecznych trudnych do rozwiązania w skali lokalnej. W tym przypadku lokalne działania polityczne mają ograniczone pole i sprowadzają się głównie bądź je-dynie do zmniejszenia skutków. Potrzebne są więc działania oparte na partnerskim traktowaniu przez państwo podmiotów lokalnej polityki rodzinnej odpowiedzialnych za sytuację lokalną nie tylko jako wyko-nawców zadań i zaleceń, respektujące podstawowe zasady polityki ro-dzinnej tak na szczeblu krajowym, jak i lokalnym, spełniające określone funkcje służące zwiększeniu skuteczności tej polityki.
Dlatego też podsumowując zgodnie z powyższymi wywodami sa-morządy terytorialne powinny stać się podstawowymi podmiotami odpowiedzialnymi za realizację programów i wdrażanie działań zwią-zanych z polityką prorodzinną prowadzoną na terenie ich działania.
Przypisanie im zadań z tego zakresu oznacza zarówno odpowiedzial-ność za tworzenie programów i rozwoju polityki prorodzinnej jak i jej koordynację na szczeblu lokalnym.
Dlatego też niezmiernie ważny jest aspekt wdrożeniowy powyżej opisywanych działań mający na celu oddolną realizację polityki na rzecz rodzin. Na pewno przyniesie to wymierne korzyści dla samo-rządów w postaci opracowanych programów, z których wynikały będą średnio i długookresowe działania zmierzające do poprawy jakości życia i funkcjonowania rodzin. Korzyści te będą również odczuwalne na szczeblu centralnym, ponieważ przekazywana oddolna wiedza po-zwoli na wypracowywanie narzędzi i rozwiązań na rzecz rodzin w skali krajowej.