Powyższe rozwiązania prawne są podstawą budowania sprawnego lokalnego systemu wspierania rodziny i pieczy zastępczej w Polsce. Stra-tegia pomocy dziecku i rodzinie powinna opierać się na następujących słowach kluczach: wielosektorowości, dialogu społecznym oraz interdy-scyplinarności podejmowanych działań. Wielosektorowość będzie tutaj rozumiana jako stała współpraca różnych sektorów tj. edukacja, kultu-ra, zdrowie, sport i rekreacja, pomoc społeczna na rzecz podejmowania kompleksowych działań w celu udostępniania rodzinom oczekiwanych usług społecznych. W celu osiągnięcia tego efektu niezbędny jest dialog społeczny będący procesem konsultacji społecznych prowadzonych na różnych etapach opracowywania i realizacji pomocy, który powinien być oparty na skutecznym rozpoznawaniu potrzeb rodzin z dziećmi. Ten dia-log będzie możliwy jeżeli współpraca na rzecz dziecka i rodziny będzie się odbywała z jej udziałem przy ścisłej współpracy z instytucjami, orga-nizacjami pozarządowymi, społecznikami-ochotnikami zgodnie z zasadą partnerstwa wszystkich uczestników procesu. Natomiast zasada interdy-scyplinarności łączy w sobie cechy wielosektorowości i partnerstwa w po-dejmowanych działaniach środowiskowych oraz jest podstawą skutecznej współpracy. Zadania te zgodnie z trzystopniowym lokalnym systemem wspierania rodziny przebiegają zgodnie ze schematem 7.
Zaprezentowany schemat instytucji realizujących zadania na rzecz wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej przebiega od najniższe-go do najwyższenajniższe-go szczebla instytucji samorządu terytorialnenajniższe-go. Na pierwszym poziomie realizowanym przez ośrodki pomocy społecz-nej znajduje się rozpoznawanie i diagnozowanie potrzeb opiekuńczo--wychowawczych rodziców wychowujących dzieci oraz organizowanie współpracy z instytucjami publicznymi i organizacjami pozarządowymi na rzecz wdrażania działań profilaktycznych i prewencyjnych. Celem tych przedsięwzięć jest z jednej strony ochrona rodziny przed konflik-tami, przemocą i rozpadem, a z drugiej strony uporanie się z niewydol-nością opiekuńczo-wychowawczą rodziców oraz niemożniewydol-nością zaspo-kojenia potrzeb egzystencjalnych i rozwojowych dzieci. Dopiero, gdy
w przypadku części rodzin nie udaje się zrealizować zadań związanych z podniesieniem kompetencji rodzicielskich, konieczne jest działanie interwencyjne i umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej. Ten drugi poziom realizacji systemu wspierania rodziny ma już charakter instytu-cjonalnej ingerencji w życie rodziny.
schemat 7 . lokalny system wspierania rodziny – gmina, powiat, samorząd wojewódzki
Źródło: opracowanie własne.
Wdrażany przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie system pieczy za-stępczej jest oparty na wyspecjalizowanych działaniach na rzecz organiza-cji pomocy dzieciom przez rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka.
Jeżeli rodzice biologiczni dziecka zostają pozbawieni władzy rodzicielskiej wobec dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej z uwagi na ich bierną postawę i brak starań o zmianę swojego stylu życia, mogą być urucha-miane zadania z zakresu preadopcji i adopcji na poziomie Regionalnych ośrodków pomocy społecznej. Często z powodu nieuregulowanej sytu-acji prawnej, dzieci pozostają w rodzinnej pieczy zastępczej aż do uzyska-nia pełnoletniości. Wydaje się jednak, że promocja adopcji dzieci przez rodziny, które mają już dorosłe dzieci żyjące poza domem rodziców nie jest w naszym kraju popularna. Trzeba też brać pod uwagę niski poziom zamożności polskich rodzin, co może być jednym z ważnych powodów
braku zainteresowania adopcją. Zadaniem gmin, powiatów, samorządów wojewódzkich, wspomaganych przez organizacje pozarządowe, jest podej-mowanie skutecznych działań na rzecz poprawy funkcjonowania rodziny z dziećmi. Założeniom tym odpowiadają usługi społeczne organizowane i oferowane rodzinom z dziećmi. Zadania te obrazuje tabela 7.
Wskazane w tabeli zadania systemu wspierania rodziny z dziećmi są realizowane trzystopniowo przez organizowanie i dostarczanie miesz-kańcom pożądanych usług społecznych. Niestety trzeba zauważyć, że poziom rozwoju tych usług jest bezpośrednio zależny od możliwości finansowych, kadrowych i instytucjonalnych gmin i powiatów, a te są różne. Dostępność usług społecznych dla rodziny z dziećmi na pozio-mie gmin jest również różna w zależności od ich odległości od ośrod-ków wielkomiejskich. Główną przyczyną tych trudności są braki w in-frastrukturze trzeciego sektora oraz problemy z dotarciem do instytucji oferujących pomoc. Najtrudniejszy dostęp do usług społecznych dla rodziny z problemami opiekuńczo-wychowawczymi mają mieszkańcy regionów wiejskich, nieco lepszy regionów wiejsko-miejskich a najwyż-szy w gminach miejskich powyżej 50 tys. mieszkańców oraz w gminach na prawach powiatu (ośrodki wielkomiejskie). Sądzę, że dobrym i war-tym rozważenia pomysłem jest budowanie międzygminnych centrów pomocy społecznej, do których mieszkańcy mogliby łatwo się dostać zorganizowanym transportem publicznym. Zestawienie świadczonych na rzecz rodziny z dziećmi usług przez instytucje publiczne i organiza-cje pozarządowe zaprezentowano w tabeli 8.
Tabela usług społecznych na rzecz pomocy rodzinie przeżywają-cej trudności opiekuńczo-wychowawcze obejmuje szerokie spektrum działań na rzecz eliminowania zagrożeń wynikających z kryzysów ro-dzinnych (zwłaszcza rodzin dotkniętych dysfunkcjami wynikającymi z art. 7 Ustawy o pomocy społecznej). Na poziomie gminy usługi spo-łeczne obejmują usługi profilaktyczne, prewencyjne, aktywizacji środo-wiskowej, co ma na celu ograniczanie występowania w rodzinie sytu-acji, w których będzie niezbędne uruchomienie usług interwencyjnych.
Oczywiście założyć należy, że sytuacje interwencyjne pomimo szerokiej oferty usług oferowanych przez ośrodki pomocy społecznej będą miały
miejsce i wtedy powinny być uruchamiane usługi rodzinnej oraz insty-tucjonalnej pieczy zastępczej adekwatnie do sytuacji konkretnej rodziny.
Tabela 7 . zadania instytucji i organizacji pozarządowych na rzecz rodziny z dziećmi przeżywającej problemy opiekuńczo-wychowawcze
Ośrodki pomocy społecznej Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie
Regionalne
Ośrodki Polityki Społecznej Organizacje pozarządowe - rozpoznawanie
prowa-dzenie usług w zakresie podniesienia kompetencji rodzicielskich
- rozwijanie społecznej aktywności mieszkańców na rzecz życia w „zdro-wej” rodzinie - współpraca z PCPR na
rzecz powrotu dziecka do rodziny biologicznej
- realizacja zadań w zakre-sie pieczy zastępczej
- tworzenie warunków do powstawania grup
- ustalanie odpłatności za pobyt dziecka w pieczy zastępczej od rodziców biologicznych - współpraca z OPS na
rzecz powrotu dziecka do rodziny biologicznej - prowadzenie naboru na
rodziców zastępczych - inicjowanie współpracy
rodziców zastępczych i biologicznych na rzecz powrotu dziecka do
- opracowanie i realizacja strategii w zakresie woje-wódzkiej polityki społecz-nej na rzecz rodziny - monitoring potrzeb
lokal-nych i instytucjonallokal-nych na rzecz tworzenia usług społecznych dla rodziny - organizacja i prowadzenie
szkoleń kadry pomocy społecznej
- organizowanie szkoleń dla instytucji pieczy zastępczej - ocena zasobów pomocy
społecznej
- promowanie nowych roz-wiązań w zakresie wspie-rania rodziny i systemu pieczy zastępczej - opracowanie i realizacja
wojewódzkiego programu
zle-conych na rzecz rodziny w partnerstwach z gminą i powiatem
- prowadzenie domów dla matek z małoletnimi dziećmi, kobiet w ciąży oraz placówek dla kobiet doświadczających prze-mocy w rodzinie
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 8 . usługi instytucji i organizacji pozarządowych na rzecz rodziny z dziećmi przeżywającej problemy opiekuńczo-wychowawcze
Ośrodki pomocy społecznej Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie
Regionalne
Ośrodki Polityki Społecznej Organizacje pozarządowe - praca socjalna z rodziną
zagrożoną - usługi społeczne na rzecz
rodziny w ramach
- praca socjalna z rodziną wieloproblemową również
- poradnictwo i wsparcie usamodzielnianych
- programy i usługi społecz-ne kierowaspołecz-ne do rodzin przeżywających trudności życiowe
- usługi edukacyjne dla dzieci i młodzieży (roz-wijanie talentów, pomoc w eliminowaniu zaległości w nauce)
- usługi prorodzinne (kluby młodych matek, oddziały przedszkolne) w gminie - organizowanie oraz
prowadzenie wypoczynku letniego oraz zimowego dla dzieci i młodzieży szkolnej
- warsztaty interdyscypli-narne dla przedstawicieli służb publicznych i orga-nizacji pozarządowych - warsztaty komunikacji dla
rodziców
Usługi te są organizowane i świadczone przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie z zamiarem tymczasowego przejęcia opieki i wycho-wania dziecka w środowisku zastępczych rodziców, do czasu możliwo-ści powrotu dziecka do rodziców biologicznych. To założenie, pomimo wysiłków pracowników socjalnych gmin i powiatów, nie zawsze da się zrealizować, bo mają miejsce sytuacje, gdy rodzice biologiczni jedynie deklarują potrzebę odzyskania dziecka, ale faktycznie nie współpracują z pracownikiem socjalnym żeby ten cel osiągnąć. Niestety bywa tak, że praca z rodziną biologiczną na poziomie ośrodków pomocy społecznej jest niewystarczająca. Z jednej strony, w przypadku znacznego stopnia
degradacji społecznej rodziców na skutek uzależnienia od alkoholu czy nasilonych objawów zaburzeń psychicznych oraz w obliczu odmowy współpracy z pracownikiem socjalnym ośrodków pomocy społecznych, umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej do uzyskania jego pełnolet-niości jest koniecznością. Z drugiej strony, wydaje się, że brakuje obec-nie pomysłów na to, jak powinna wyglądać praca pracownika socjal-nego ośrodków pomocy społecznych z rodzicami biologicznymi, na których nie działa mobilizująco ani fakt tymczasowego odebrania im dzieci, ani perspektywa utraty praw rodzicielskich. Dlatego szczegól-nie odpowiedzialnym zadaszczegól-niem pracowników Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie jest promocja rodzicielstwa zastępczego, rekrutacja kandydatów do tej funkcji oraz organizowanie profesjonalnych szko-leń kompetencyjnych w tym zakresie. W przypadku braku możliwości powrotu dziecka do rodziny pochodzenia, zwłaszcza, gdy dochodzi do pozbawienia rodziców biologicznych praw rodzicielskich przez sąd, szansą dla szczęśliwego dzieciństwa jest możliwość adopcji.
Organizowanie i tworzenie usług instytucjonalnych (interwencyj-nych ośrodków preadopcyj(interwencyj-nych oraz adopcyj(interwencyj-nych, jak też promocja adopcji należy do zadań Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej.
Promocja adopcji ma szczególne znaczenie w przypadku kobiet w ciąży (zwłaszcza nastoletnich oraz młodych dorosłych kobiet porzuconych przez partnerów) lub matek zaraz po urodzeniu dziecka, które pozo-stawione bez pomocy rodziny rozważają, pozostawienie narodzonego dziecka w szpitalu lub porzucenie dziecka w warunkach zagrażających jego życiu zdrowiu. Coraz częściej również zauważa się niepokojące przypadki znęcania się fizycznego rodziców nad noworodkami i nie-mowlętami ze względu na nieakceptowanie rodzicielstwa. Z tej per-spektywy daje się zauważyć, że promocja adopcji nie jest w naszym społeczeństwie wystarczająca.