Ludność miasta w latach 1919-1939

W chwili odzyskania przez Polskę niepodległości Kraków liczył 178 588 mieszkańców. Straty w ludności spowodowane wojną były względnie nieduże. W odradzającej się Rzeczypospolitej miasto sytuowało się na czwartym miejscu pod względem liczby mieszkańców, ustępując jedynie Warszawie, Łodzi i Lwowowi. W okresie dwudziestolecia międzywojennego, a dokładnie pod koniec lat dwudziestych, jeszcze Poznaniowi było dane prześcignąć Kraków w liczbie mieszkańców.

Powolny wzrost ludności miasta w latach 1921-1931 (w tym to okresie ludność Krakowa wzrosła o 19 proc., podczas gdy w Poznaniu o 45 proc., we Lwowie o 42 proc., w Łodzi o 34 proc., a w Warszawie o 25 proc.)⁹¹ spowodowany był mniejszą niż w innych miejscowościach skalą migracji. Miasto, mimo że było stolicą województwa, ważnym ośrodkiem kulturalnym, naukowym i administracyjnym, utraciło część znaczenia na rzecz stolicy kraju - Warszawy. Zdecydowany wzrost mieszkańców odczuł Kraków dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to ich liczba zwiększała się o 4-5 tysięcy rocznie, tak aby w 1939 roku osiągnąć zaludnienie na poziomie 250 tys. osób.

Podczas pierwszego powojennego spisu ludności w 1921 roku, 154 900 (84,3 proc.)

90 Dzieje Krakowa t. 4..., red. J.M. Małecki, s. 72.

91Mały Rocznik Statyczny 1939, Główny Urząd Statystyczny, Kraków 1939, s. 36.

Tabela 5. Przyrost ludności w Krakowie w latach 1918-1939 Lata Ludność

Ogółem ogółem naturalny^Przyrost migracyjny

1918 178 588 - - -1919 179 020 432 71 361 1920 179 863 843 379 464 1921 183 706 3 843 1 161 2 682 1931 219 286 35 580 10 868 24 712 1939 259 000 39 714 2 632 37 082

Źródło: Dzieje Krakowa t. 4, Kraków w latach 1918-1939, red. J.M. Małecki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997.

52

mieszkańców Krakowa zapytanych o narodowość przyznało się do narodowości polskiej, 27 000 (14,7 proc.) - do żydowskiej, a 1800 (1,2 proc.) - do niemieckiej, rosyjskiej, ukraińskiej i innej. W czasie drugiego spisu ludności z 1931 roku nie pytano już o narodowość, lecz o język ojczysty. W ten sposób z 219 300 mieszkańców Krakowa za Polaków uznano 171 200 (78,1 proc.), natomiast za Żydów 45 800 (20,9 proc.)92. Ludność żydowska zamieszkiwała głównie Kazimierz (74 proc. ogółu mieszkańców), Stradom (57,8 proc.) i Podgórze (33,0 proc.)93

.

Tabela 7. Struktura ludności Krakowa wg wyznania, 1931 rok

W 1931 roku z 219 286 czynnych i biernych zawodowo mieszkańców Krakowa 50 211 (22,9 proc.) osób stanowiło grupę pracowników samodzielnych, zatrudniających siłę najemną bądź wykonujących określoną pracę tylko przy pomocy członków rodziny. W liczącej natomiast 138 403 (63,1 proc.) grupie najemnych 18,4 proc. stanowili pracownicy umysłowi, a 44,7 proc. - robotnicy fizyczni. Stosunkowo dużą grupę mieszkańców - 30 672 (14 proc.) stanowiły osoby (pracujące bądź niepracujące) o nieokreślonym statusie społecznym94. Dzielnice śródmiejskie zamieszkiwała inteligencja, rzemieślnicy i kupcy, robotnicy oraz służba domowa. Dzielnice peryferyjne, szczególnie wiejskie - ludność robotnicza i wiejska95

.

92 Rocznik statystyczny miasta Krakowa 1936, Główny Urząd Statystyczny, Kraków 1936, s. 29-32.

93

Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 297.

94 Rocznik..., s. 29-32.

95Z przeszłości Krakowa, red. J.M. Małecki, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa-Kraków 1989, s. 296.

Tabela 6. Struktura ludności Krakowa wg języka ojczystego, 1931 rok

Język ojczysty w tys. w proc.

Polski 171,2 78,1 Żydowski i hebrajski 45,8 20,9 Ukraiński 1,0 0,4 Niemiecki 0,7 0,3 Rosyjski 0,1 0,1 Inny i niepodany 0,5 0,2 Ogółem 219,3 100

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Małego Rocznika Statycznego 1939, Główny Urząd Statystyczny, Kraków 1939.

Wyznanie w tys. w proc.

Katolickie - obrządek łaciński 159,4 72,7 - obrządek greckokatolicki 1,6 0,7 Prawosławne 0,3 0,1 Ewangelickie 1,1 0,5 Inne chrześcijańskie 0,2 0,1 Mojżeszowe 56,2 25,8 Nie podane 0,2 0,1 Ogółem 219,3 100

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Małego Rocznika Statycznego 1939, Główny Urząd Statystyczny, Kraków 1939.

53

W latach 1921-1931 przyrost ludności w przyłączonych na początku XX wieku tzw. no-wych dzielnicach był znacznie szybszy (39 proc.) niż w starym Krakowie (niespełna 8 proc.). W przeciwieństwie do dawnych dzielnic, gdzie ze względu na brak parcel budowlanych, mogły powstawać głównie nadbudowy pięter, nowe dzielnice zabudowywały się dynamicznie96

.

1.4. KRAKÓW POD NIEMIECKĄ OKUPACJĄ

Po zajęciu przez Niemców Krakowa władze w mieście objął Wermacht, któremu podpo-rządkowano miasto w ramach Krakowskiego Okręgu Wojskowego. Problemem dla Niemców było funkcjonowanie polskich przedwojennych władz samorządowych, które pomimo niemieckiej okupacji próbowały dalej wypełniać swoje zadania. Aby uniemożliwić funkcjonowanie samorządu i całkowicie przejąć kontrolę nad administracją miejską, 20 września 1939 roku pod błahym pretekstem, aresztowano prezydenta Klimeckiego, którego ostatecznie rozstrzelano 11 grudnia 1942 roku w Puszczy Niepołomickiej97

. Po aresztowaniu prezydenta hitlerowcy zli-kwidowali polski samorząd, zastępując p.o. prezydenta miasta Władysława Bogdanowskiego Ernestem Zornerem, dotychczasowym nadburmistrzem Drezna.

25 października Zorner powołał dwudziestoosobową Radę Przyboczną Miasta Krakowa, w której składzie znalazły się powszechnie szanowane w mieście osoby. Rada działająca formalnie do końca okupacji była jednak jedynie ciałem opiniodawczym i nie miała żadnego wpływu na kształt niemieckiej polityki w Krakowie. Przed powstaniem Rady Przybocznej dekretem Adolfa Hitlera z 12 października 1939 roku z części ziem polskich utworzono Generalne Gubernatorstwo, którego stolicą stał się Kraków. Rozwiązano jednocześnie wojskowe władze miasta. Generalne Gubernatorstwo zwane przez Niemców (Nebenlandem - krajem przybocznym) nie było tworem państwowym, lecz rodzajem protektoratu. Zostało ono podzielone na 4 dystrykty, w ramach dys-tryktu krakowskiego Kraków uzyskał statut samodzielnego powiatu miejskiego98

.

Przez pierwsze dwa lata okupacji administracja miejska pozostawała w znacznej mierze pol-ska. Niemniej obok polskich urzędów powoływano nowe jednostki wzorowane na rozwiązaniach niemieckich, które stopniowo przejmowały kompetencje i zadania władz miasta. Taki stan rzeczy nie trwał długo, już 26 października 1941 roku przyporządkowano strukturę urzędniczą bezpośrednio niemieckiemu Staroście Miejskiemu, rozwiązując Zarząd Miejski, a 8 grudnia 1942 roku zlikwidowano ostatnią strukturę przedwojennej polskiej administracji: wydziały miejskie. Zastąpiono je urzędami, na czele, których stanęli tzw. decernenci w liczbie 9, a później 12.

96 Dzieje Krakowa t. 4. , red. J.M. Małecki, s. 33.

97 A. Chwalba, Dzieje Krakowa t.5, Kraków w latach 1939-1945, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 22.

98

54

Wraz z likwidacją pozostałości polskiej administracji miasta rozpoczęto wymianę urzęd-niczych kadr. Przy czym w pierwszej kolejności germanizacja objęła kadry kierownicze. W październiku 1939 roku pracowało w magistracie zaledwie 8 Niemców, w połowie 1941 roku - 100, 13 sierpnia 1942 - 253, a pod koniec 1942 roku już - 32699

.

Działania germanizacyjne na terenie Generalnego Gubernatorstwa i na terenie jego stolicy - Krakowa przybrały na sile, począwszy od 1941 roku. Niemcy rozpoczęli akcje wysiedlania ludności polskiej z najbardziej prestiżowych kwartałów miasta. Utworzyli też na terenie Podgórza getto dla ludności żydowskiej, która nie opuściła Krakowa w wyniku wcześniejszych akcji wysiedleńczych. Od 15 sierpnia 1941 roku oficjalnie wolno było używać wyłącznie niemieckiej nazwy miasta - Krakau. Na niemieckie zmieniano również nazwy ulic i placów. We wrześniu 1941 roku usunięto również polskiego orła z herbu miasta i zastąpiono go swastyką100

.

Pierwsze lata okupacji to tworzenie zrębów podziemnej administracji związanej z Rządem RP na uchodźstwie. W roku 1940 utworzono delegaturę Rządu RP na kraj, kierującą pracą pionu cywilnego Polskiego Państwa Podziemnego. Jej zadaniami było utrzymanie ciągłości instytucji państwowych, zapewnienie normalnego funkcjonowania państwa, przygotowanie do przejęcia kontroli nad krajem po zakończeniu wojny, rejestracja poczynań okupantów i dokumentacja zbrodni wojennych, ochrona i ratowanie zagrożonych dóbr kultury. Oddziałami terenowymi władz podziemnych były delegatury okręgowe. W Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowało 5 takich delegatur. Okręgowa Delegatura Rządu RP Kraków powstała w roku 1941 i obejmowała swym zasięgiem tereny przedwojennego województwa krakowskiego oraz tereny województwa lwowskiego położone na zachód od rzeki San. Okręgowym Delegatem Rządu był Jan Jakubiec, ps. Górny¹⁰¹.

Niemiecki plan dla miasta Krakau uchwalony przez władze Generalnego Gubernatorstwa w styczniu 1942 roku przewidywał, że po eksterminacji Żydów Polacy zostaną przesiedleni do Podgórza, czyli na prawy brzeg Wisły, co oznaczałoby, że cały historyczny Kraków, wraz z Kleparzem i Kazimierzem stałby się etnicznie niemiecki.

Dla nowej stolicy Generalnego Gubernatorstwa zamierzano zbudować reprezentacyjną dzielnicę rządową, która miała powstać w pobliżu Wawelu i na Dębnikach, po uprzednim wyburzeniu całej polskiej zabudowy. Prace zmieniające wizerunek miasta rozpoczęły się w 1943 roku, lecz z uwagi na pogarszającą się sytuację militarną III Rzeszy wkrótce zostały przerwane. Niemcom nie udało się urzeczywistnić swoich zamierzeń i pl anów.

99

Ibidem, s. 29.

100

Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 343.

101 P. Boroń, P. Wywiał, Okręg Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa Nila w Krakowie [http://www.muzeum-ak.pl/slownik/formatka.php?idwyb=20; dostęp: 21 lipca 2013].

55

W czasie okupacji zrealizowano natomiast wiele miejskich inwestycji (było to ewenementem w skali okupowanego kraju), które poprzedzać miały budowę stricte „germańskiego” Krakowa: wyremontowano wiele ulic, pokrywając je twardą nawierzchnią, wybudowano przedłużenie Alei Trzech Wieszczów w kierunku tzw. Zakopianki, zbudowano obwodnicę południowo-wschodnią (dzisiejsza ulica Kamieńskiego), dokończono budowę Hali Targowej, nowego gmachu Muzeum Narodowego, który przemianowano na kasyno, oraz rozbudowano krakowski węzeł kolejowy.

Wraz z pogarszającą się sytuacją na frontach II wojny światowej wzrósł niemiecki terror na ludności cywilnej miasta. W utworzonym w 1942 roku obozie koncentracyjnym w Płaszowie roz-poczęto eksterminację ludności żydowskiej. Hitlerowcy dokonali też pacyfikacji peryferyjnych dzielnic Krakowa, mordując aresztowanych mieszkańców Woli Justowskiej i Przegorzał. Coraz częściej dokonywali także ulicznych egzekucji oraz łapanek ludności cywilnej. Ostatniego jawnego zbiorowego mordu dokonali Niemcy tuż przed opuszczeniem miasta, 15 stycznia 1945 roku, kiedy to rozstrzelali przy ul. Miedzianej na Dąbiu 79 osób, mieszkańców okolicznych domów¹⁰².

W styczniu 1945 roku ruszyła ofensywa styczniowa Armii Czerwonej. Sowietom szybko udało się rozbić niemieckie wojska i już 17 stycznia Armia Czerwona znalazła się na przedmieściach Krakowa, aby w następnych dniach opanować całe miasto.