Narodowe strefy osiedlenia jako element segregacji rasowej

W nowych dzielnicach brakowało wodociągów, kanalizacji oraz dróg z utwardzoną na-wierzchnią, przeważały drogi gruntowe i szutrowe. Mieszkańcy „starej ” części Krakowa nie popierali zmian granic administracyjnych. Obawiali się rozproszenia inwestycji, wyższych po-datków czy też utrudnień w realizowaniu pomocy społecznej. Natomiast mieszkańcy nowo przyłączonych osiedli zasadniczo pozytywnie oceniali przeprowadzone zmiany i fakt znalezienia się w obszarze miasta. Niemieckie władze miasta uznały powiększenie jego terenu za udane i rozpoczęły przygotowania do kolejnego. Do terytorium Krakowa planowano włączyć m.in.: Zielonki, Węgrzce, Bibice, do dzisiaj pozostające poza miastem, oraz Mogiłę, Batowice, Bień- czyce i Mistrzejowice, łącznie 14 gromad, i tym samym powiększyć obszar Krakowa do 243,27 km². Na skutek przegranej wojny hitlerowcy nie zdążyli zrealizować tego projektu.

1.4.2. Narodowe strefy osiedlenia jako element segregacji rasowej

W czasie trwania niemieckiej okupacji Krakowa funkcjonował przedwojenny podział

104

A. Chwalba, Dzieje Krakowa t.5..., s. 34.

Źródło: A. Chwalba, Dzieje Krakowa t. 5, Kraków w latach 1939-1945, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

57

administracyjny na dzielnice katastralne i obwody administracyjne. Powiększając terytorium miasta, z nowo przyłączonych miejscowości Niemcy utworzyli kolejne dzielnice katastralne (ich liczba w 1941 roku sięgnęła 52) oraz cztery nowe obwody administracyjne (łącznie z przedwojennymi było ich teraz 10). Nowe dzielnice katastralne zostały ponumerowane z zachowaniem ciągłości i posiadały numery od XXIII do LII: XXIII - Łagiewniki, XXIV - Jugowice, XXV - Borek Fałęc- ki, XXVI - Kobierzyn, XXVII - Skotniki, XXVIII - Pychowice, XXIX - Bodzów, XXX - Ko- strze, XXXI - Przegorzały, XXXII - Bielany, XXXIII - Wola Justowska, XXXIV - Chełm, XXXV - Bronowice Małe, XXXVI - Bronowice Wielkie, XXXVII - Tonie, XXXVIII - Prądnik Biały, XXXIX - Witkowice, XL - Górka Narodowa, XLI - Prądnik Czerwony, XLII - Olsza, XLIII - Rakowice, XLIV - Czyżyny, XLV - Łęg, XLVI - Rybitwy, XLVII - Bieżanów, XLVIII - Rżąka, XLIX - Prokocim, L - Wola Duchacka, LI - Piaski Wielkie, LII - Kurdwanów.

Istotnym novum, dokonanym przez hitlerowców, w podziale administracyjnym miasta była próba podzielenia Krakowa na strefy zamieszkania według kryterium rasowego. Późną jesienią 1939 roku Kraków został podzielony na cztery strefy zamieszkania: niemiecką, mieszaną, polską i żydowską. Przy czym granice pomiędzy strefami nie były wyznaczone w sposób dokładny. W 1942 roku niemieckie władze planowały już istnienie tylko trzech stref: niemieckiej, mieszanej i polskiej na terenie Pogórza, by pod koniec roku opracować plan przekształcenia lewobrzeżnego Krakowa w miasto czysto niemieckie. Klęska hitlerowców uniemożliwiła realizację tych planów. Skończyło się jedynie na utworzeniu w sierpniu 1940 roku dzielnicy niemieckiej. Dzielnicę tę zlo-kalizowano w zachodniej części miasta na obszarach Nowej i Czarnej Wsi, na zachód od Alei Trzech Wieszczów, łącznie z Oleandrami i Cichym Kącikiem oraz przeznaczonym wyłącznie dla Niemców terenem parku Jordana, jak też obiektami krakowskich klubów sportowych: Wisły i Cra- covii. Północną granicę dzielnicy stanowić miał rejon Nowego Kleparza i Łobzowa.

Obok niemieckiej dzielnicy zaczęła także powstawać dzielnica ukraińska. Spis z 1931 roku wykazał w Krakowie 1554 katolików obrządku greckiego, z których 1000 zadeklarowało używanie języka ukraińskiego jako ojczystego. Była to więc wspólnota stosunkowo niewielka, stanowiąca około 0,4 proc. populacji miasta.

Władze hitlerowskich Niemiec sprzyjały osiedlaniu się w Krakowie Ukraińców, którzy uciekali z terenów wschodniej Polski zajętych przez ZSRR. Po wykwaterowaniu Żydów z rejonu ulicy Sarego (w okresie okupacji Grunestrasse) władze Generalnego Gubernatorstwa przeznaczyły ten teren jako rejon osiedleńczy dla mieszkańców narodowości ukraińskiej. W „dzielnicy ukraińskiej” społeczność ukraińska posiadała własne sklepy, firmy usługowe, restauracje i kawiarnie, banki, szkoły oraz wiele organizacji społecznych czy też politycznych.

58

Kraków szybko, lecz na krótko, stał się ośrodkiem społeczno-politycznym dla tych polityków ukraińskich, którzy weszli w kolaborację z Niemcami. Po 22 czerwca 1941 roku rozpoczął się stopniowy, aczkolwiek systematyczny odpływ społeczności ukraińskiej na wschód, a w styczniu 1945 roku także na zachód105, kładąc kres istnieniu zorganizowanej społeczności ukraińskiej w Krakowie.

Niewątpliwie najtragiczniejszy los spotkał społeczność żydowską. Już w listopadzie 1939 roku niemieckie władze okupacyjne zobowiązały ludność narodowości żydowskiej do noszenia na prawym ręku białych opasek z gwiazdą Dawida. Niemcy powołali także tymczasowy zarząd gminy żydowskiej - Judenrat, który stał się posłusznym i ślepym wykonawcą ich poleceń i zarzą-dzeń. Na przełomie 1939/1940 roku hitlerowcy dokonali rekwiracji wszelkich wartościowych przedmiotów będących w posiadaniu społeczności żydowskiej, zablokowano Żydom konta ban-kowe, pozbawiono emerytur, rent i zasiłków, rozwiązano żydowskie szkoły. Niemcy nie oszczę-dzili nawet przedmiotów liturgicznych, które również skonfiskowali.

W połowie 1940 roku represje przybrały na sile. Rozkazem Gubernatora Hansa Franka Kra-ków miał się stać „miastem wolnym od Żydów”. Hitlerowcy wyznaczyli Żydom 3-miesięczny termin na „dobrowolne” opuszczenie miasta, po upływie, którego rozpoczęto wysiedlanie ludności żydowskiej siłą. Zgodnie z planami władz niemieckich, w Krakowie miało pozostać jedynie około 10 tysięcy Żydów, którym wydano specjalne pozwolenie na tymczasowy pobyt w mieście106. W marcu 1941 roku dla reszty zamieszkujących miasto Żydów rozpoczęto tworzenie getta, które eufemistycznie nazwano „dzielnicą mieszkaniową dla Żydów”. Getto powstało na Podgórzu, do końca marca stłoczono w 320 budynkach, przeważnie parterowych lub jednopiętrowych, opuszczonych przez ludność polską, 15-17 tys. osób. Całą dzielnicę żydowską otoczono trzymetrowym murem, zabraniając pod karą śmierci opuszczania tego terenu bez ważnej przepustki¹⁰⁷.

W obrębie getta znalazły się wszystkie fasadowe instytucje żydowskie: zarząd gminy, policja porządkowa, Żydowska Samopomoc Społeczna, szpital i schronisko dla osieroconych dzieci. W dzielnicy żydowskiej panował głód, choroby i śmierć.

Wraz z podjęciem decyzji o Ostatecznym Rozwiązaniu hitlerowcy rozpoczęli w czerwcu 1942 roku masową akcję wysiedleńczą z getta do obozu zagłady w Bełżcu. Najtragiczniejsze jednak chwile rozegrały się wraz z podjęciem decyzji o zupełnej likwidacji dzielnicy żydowskiej 13 i 14 kwietnia 1943 roku. Już wcześniej getto zostało podzielone na części A i B (w części A znajdowali się ludzie pracujący, a w części B niezatrudnieni). Mieszkańców części A

105

A. Chwalba, Dzieje Krakowa t.5..., s. 94.

106

Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 353.

107

59

przeniesiono do pobliskiego obozu koncentracyjnego w Płaszowie, natomiast większość mieszkańców strefy B, głównie kobiety, osoby starsze i małe dzieci, została wymordowana na miejscu lub zagazowana w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau. Dzielnica żydowska w Krakowie przestała istnieć.

Podział na strefy osiedleńcze na podstawie kryteriów rasowych był typowym działaniem okupantów niemieckich w Polsce. Z uwagi na szczególną rolę Krakowa w planach hitlerowców w sposób intensywny starali się oni realizować w tym mieście politykę segregacji ludności. Status poszczególnych społeczności odpowiadał kryteriom rasowym przyjętym przez przywódców hitle-rowskich Niemiec. Na samym szczycie hierarchii ludzkiej stali Niemcy, którym przyznano do osiedlania najlepsze tereny miasta, emigrantom ukraińskim pozwolono na stworzenie własnej społeczności w Krakowie, ale ograniczono ich działalność społeczną, a w szczególności polityczną. Polacy, jako „podludzie”, mieli się stać jedynie tanią siłą roboczą, zamieszkującą przedmieścia Krakowa oraz prawobrzeżną część miasta. Natomiast najniżej umiejscowionym w hitlerowskiej hierarchii ludzkości - Żydom - przeznaczona była najpierw stopniowa, a później masowa eksterminacja.