DO ODBUDOWY SAMORZĄDU (1945-1990)
1.5.3. Rady narodowe w latach 1973-1989
1.5.3. Rady narodowe w latach 1973-1989
Pewna liberalizacja systemu komunistycznego w ZSRR i dyskusje na temat „samorządu komunistycznego” doprowadziły do tego, że najpierw w doktrynie, następnie nieśmiało w ustawodawstwie zaczęto lansować pogląd o możliwości traktowania rad terenowych również jako organów samorządu. Nowa tendencja znalazła odzwierciedlenie w ustawodawstwie polskim z lat 1972-1975, w którym rady narodowe zostały określone jako po d- stawowe organy samorządu społecznego134. Należy się jednak zgodzić z poglądem Barbary Zawadzkiej, że formuła określająca rady narodowe jako organy władzy państwowej i podstawowe organy samorządu
społecznego nie została ustawowo skonkretyzowana ani poparta żadnymi konkretnymi
uprawnieniami dla rad i że cała samorządowa funkcja rady pozostała w ustawie lat
133
A. Chwalba, Dzieje Krakowa t.6..., s. 311.
134 Ustawa z dnia 29 września 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. nr 49, poz. 312).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1996.
69 siedemdziesiątych pustym ozdobnikiem135
.
Reforma administracyjna z lat 1973-1975 zmieniła po raz kolejny strukturę rad narodowych w Krakowie. Dotychczasowe sześć dzielnic zastąpiono czterema (zob. rys. 5). Formalnie nastąpiło oddzielenie władzy uchwałodawczej od wykonawczej , a w miejsce przewodniczących rad narodowych wszystkich szczebli zostali powołani odpowiednio: wojewodowie, prezydenci miast lub naczelnicy gmin oraz naczelnicy dzielnic. Przy czym funkcję przewodniczących rad objęli obligatoryjnie pierwsi sekretarze PZPR odpowiednich szczebli.
Rysunek 5. Podział Krakowa na cztery dzielnice
Postanowienia reformy administracyjnej doprowadziły do ustanowienia nowych, relatywnie małych województw (liczbę województw zwiększono z 17 do 49), likwidacji posiadających dużą tradycję historyczną powiatów, oraz (co było chyba jedynym pozytywem prz e- prowadzanych zmian) zniesienia gromad wiejskich i przywrócenia na ich miejsce gmin w połączeniu z reaktywacją instytucji sołtysa i wiejskiej jednostki pomocniczej - sołectwa.
Postanowienia reformy miały szczególnie negatywny wydźwięk dla Krakowa. Przestał on być miastem wydzielonym na prawach województwa. Władze utworzyły na to miejsce kadłubowe województwo miejskie krakowskie, obejmujące oprócz samego miasta głównie najbliżej położone tereny. Stworzenie takiego województwa i w takim kształcie nie miało uzasadnienia ekonomicznego i było bez wątpienia wyrazem woluntaryzmu władz centralnych oraz nieliczenia się z interesem lokalnym. W skład województwa miejskiego krakowskiego nie weszły m.in. powiaty olkuski i miechowski, które od setek lat były gosp odarczo i kulturowo powiązane z Krakowem. Uczyniono je natomiast dalekimi peryferiami w oje- wództwa katowickiego (Olkusz) i kieleckiego (Miechów). Podobne uwagi można o dnieść do Bochni, Chrzanowa, jak też całego
135B. Zawadzka, Rady Narodowe a samorządy w świetle projektów nowych regulacji prawnych, Państwo i Prawo 1981, nr 1, s. 40.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1996.
70 Podhala136.
Utworzenie miejskiego województwa krakowskiego przyniosło jeszcze inną niekorzystną zmianę dla Krakowa, Rada Narodowa Miasta Krakowa przejęła funkcję rady narodowej całego nowo powstałego województwa, a w jej skład weszli radni z terenu całego województwa miejskiego, przedstawiciele wojewódzkich instytucji i urzędów (liczbę radnych zwiększono wówczas z 90 do 180). Takie rozwiązanie zmieniło zakres pracy rady. Zmiany te okazały się niekorzystne zarówno dla miasta (Rada Narodowa Miasta Krakowa musiała się zajmować wieloma lokalnymi problemami, np. Myślenic), jak też i dla okolicznych małych miejscowości, których rola i samodzielność zostały mocno ograniczone.
Ponadto, w myśl postanowień reformy centralizacyjnej zastępującej urząd przewodni-czącego Prezydium RNMK urzędem Prezydenta Miasta Krakowa, zadecydowano, aby Prez y- dent Miasta Krakowa jako szef rady narodowej o charakterze wojewódzkim był przedstawicielem rządu i podlegał mianowaniu z jego nadania, co w praktyce oznaczało, że funkcję prezydenta miasta będą pełnić ludzie niemający z Krakowem wiele wspólnego.
Polska na początku lat osiemdziesiątych XX wieku weszła w okres ważnych przeobrażeń społeczno-politycznych, dotykających w największym stopniu mechanizmów rządzenia w kraju. W tych warunkach jednym z najbardziej kontrowersyjnych było pytanie o kształt i charakter lokalnego systemu władzy. Przedstawione wówczas koncepcje odzwierciedlały różnice poglądów poszczególnych sił i orientacji politycznych oraz środowisk, a nawet autorów137
. Dyskusje z lat 1980-1981 torowały drogę do powrotu koncepcji samorządu terytorialnego i jako takowe zostaną omówione szerzej w następnym rozdziale niniejszej rozprawy.
Rok 1980 okazał się poważnym wstrząsem politycznym. Na fali „Solidarności” pojawiło się autentyczne zainteresowanie społeczne działalnością rad narodowych, do których chciało kandy-dować coraz więcej bezpartyjnych kandydatów, wspieranych przez organizującą się opozycję.
Władza, pragnąc zachować status quo, już po zarejestrowaniu list, a w zasadzie listy wyborczej, zwiększyła liczebność rad narodowych, co zagwarantowało staremu aparatowi partyjnemu dalszą kontrolę nad tymi organami. W 1980 roku w Krakowie było ponad 900 radnych różnych szczebli. Jeden radny przypadał na około 800 mieszkańców (wliczając w to dzieci). Jedną z nielicznych pozytywnych zmian było odejście od zasady powoływania obli-gatoryjnie na funkcję Przewodniczących Rad Narodowych sekretarzy PZPR, choć z praktyką w tej materii było różnie. W Krakowie po rezygnacji I sekretarza KW Krystyna Dąbrowy ze stanowiska Przewodniczącego Rady Narodowej Miasta Krakowa nowym przewodniczącym wybrano Andrzeja Kurza, dyrektora Wydawnictwa Literackiego, zwolennika demokratycznych
136Z przeszłości..., red. J.M. Małecki, s. 370.
71 reform138.
Wprowadzenie stanu wojennego, który obok represji przyniósł stagnację i marazm życia społecznego całego kraju, doprowadziło do przerwania, a często i odwrócenia zachodzących przemian. Tych niekorzystnych tendencji nie zmieniła nawet nowa Ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego, która stanowiła kompromis pomiędzy różnymi propozycjami uregulowania spraw zarządu lokalnego. W ustawie tej zapisano, że rady narodowe jako organy władzy państwowej i podstawowe organy samorządu społecznego są zarazem organami samorządu terytorialnego. Dalej ustawa stanowiła, że rady urzeczywistniają zadania samorządu terytorialnego państwa, a wraz z samorządem mieszkańców tworzą system samorządu terytorialnego139
.
Wybory do Rad Narodowych w 1984 roku nie cieszyły się już takim zainteresowaniem jak cztery lata wcześniej. Akcja bojkotu organizowana przez podziemną „Solidarność” sprawiła, że frekwencja wyborcza wyniosła, około 50 proc., co było bardzo mizernym wynikiem zwłaszcza jak na warunki PRL140.
Postępujący rozpad systemu wymusił w końcu na PZPR uznanie opozycji. Okrągły Stół, wybory z czerwca 1989 roku oraz sformowanie przez Tadeusza Mazowieckiego 24 sierpnia 1989 roku pierwszego po 1945 roku niekomunistycznego rządu w Polsce umożliwiło bezkrwawe przejęcie władzy przez demokratyczną opozycję i ponowne wprowadzenie samorządu terytorialnego w znaczeniu, jakie daje mu doktryna państw zachodnich.
138
Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 458.
139 Ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego (Dz.U. nr 41, poz. 185).
140
Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 472.
Tabela 10. Prezydenci Miasta Krakowa w latach 1975-1990 Imię i nazwisko Okres sprawowania funkcji
Jerzy Pękala 1 VII 1975 - 26 IV 1978
Edward Barszcz 27 IV 1978 - 30 VI 1980
Józef Gajewicz 26 IX 1980 - 8 XII 1982
Tadeusz Salwa 8 XII 1982 - 13 I 1990
Jerzy Rościszewski 9 II 1990 - 19 V 1990
Źródło: A Chwalba, Dzieje Krakowa t. 6 - Kraków w latach 1945-1989, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.