Samorząd koncesjonowany 1945-1950

Lata 1945-1950 dla samorządu terytorialnego w Polsce, w tym dla samorządu miasta Krakowa, były okresem stagnacji i stopniowego upadku. Proces ten był świadomie kreowany drogą zwiększania dominacji państwa nad samorządami lokalnymi pod względem ustroj owym i ekonomicznym. W socjalistycznym państwie samorząd terytorialny odgrywał już tylko rolę trybu w maszynie i stał się niepotrzebną atrapą123

.

Miejska Rada Narodowa w Krakowie - podobnie jak inne rady narodowe - nie była nem wybieralnym, lecz składała się z dobranych z klucza delegatów partii politycznych, orga-nizacji społecznych, gospodarczych i zawodowych oraz z niewielkiej liczby dokooptowanych przez samą Radę ludzi nauki, kultury oraz działaczy społecznych. W roku 1945 MRN liczyła 72 członków, by rok później ustabilizować swój stan personalny na poziomie 80 osób. Skład per-sonalny ulegał przy tym częstym zmianom, co było dodatkową gwarancją lojalności124

.

Miejska Rada Narodowa sprawowała dwie funkcje. Jako terenowy organ władzy państwo-wej kontrolowała działalność instytucji publicznych na swym terenie i powoływała specjalne or-gany administracyjne w postaci komisji mieszkaniowych, czy też komisji kontroli cen. Natomiast jako organ uchwałodawczy samorządu miejskiego stanowiła o budżecie i majątku gminy, określa-ła prawo miejscowe, wybieraokreśla-ła także kolegialny Zarząd Miejski z prezydentem na czele, który zawiadywał sprawami bieżącymi gminy. Zarządzał on miastem przy pomocy aparatu

121 Cz. Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, s. 49.

122

A Chwalba, Dzieje Krakowa t.6..., s. 175-176.

123

M. Niechaj, Od rajców..., s. 26.

124 Kraków w Polsce Ludowej, red. J.M. Małecki, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 1996, s. 24.

64

go: centralnego biura zwanego Centralnym Zarządem Miejskim i 10 pomocniczych urzędów ob-wodowych (obwodów administracyjnych). Zarządowi podlegały również przedsiębiorstwa miej-skie, teatry, muzea miejmiej-skie, Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, miejskie zakłady lecznicze, sanitarne i opieki społecznej oraz miej ska zawodowa straż pożarna.

Miejska Rada Narodowa podlegała ścisłemu nadzorowi Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie i Krajowej Rady Narodowej, które mogły każdą jej uchwałę zawiesić lub uchylić. KRN mogła też zawiesić w działalności samą MRN.

Wybór prezydenta przez Miejską Radę Narodową był formalnością, gdyż faktycznie do-konywano go wcześniej, w ścisłym gronie lokalnych liderów czterech lubelskich partii poli-tycznych zrzeszonych w Wojewódzkiej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Polipoli-tycznych. Decyzja ta miała charakter wiązany, gdyż była następstwem klucza partyjnego obowiązującego przy obsadzie ważnych stanowisk państwowych, przy czym PPR, której podporządkowany był aparat bezpieczeństwa oraz wojsko, posiadała największą realną władzę polityczną.

Taktyka polityczna Polskiej Partii Robotniczej sprowadzała się do wymuszania na pozosta-łych partnerach porozumienia, mianowania osób najbardziej jej życzliwych. Chcąc nie dopuścić do wyboru na Prezydenta Miasta Krakowa Bolesława Drobnera (PPS), PPR poparła na ten urząd kandydaturę Aleksandra Żaruka-Michalskiego, który był powszechnie utożsamiany w szeregach PPS z opozycją antydrobnerowską. Następnie na mocy nowego porozumienia politycznego PPR wymogła zasadę, że prezydent miasta pochodził będzie z jej szeregów, a woj ewodą zostanie czło-nek PPS. Taki podział stanowisk całkowicie przekreślił szanse Drobnera na kierowanie magistra-tem. Pozostał on jednak aktywnym radnym miejskim w ramach Miejskiej Rady Narodowej. Po odwołaniu ze stanowiska prezydenta miasta Aleksandra Żaruka-Michalskiego nowym prezyden-tem został lekarz Alfred Fiderkiewicz z PPR, przedwojenny aktywista Komunistycznej Partii Polski. Po nim funkcję tę sprawowali kolejno: drukarz z zawodu Stefan Wolas oraz działacz oświatowy Henryk Dobrowolski (obydwaj z PPR). Przedstawiciele PPS obsadzili stanowiska jednego z wiceprezydentów oraz przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej. Drugim wice-prezydentem został Eugeniusz Tor ze Stronnictwa Demokratycznego125

.

125

A. Chwalba, Dzieje Krakowa t.6..., s. 131.

Tabela 8. Prezydenci Miasta Krakowa w latach 1945-1950

Imię i Nazwisko Partia Okres sprawowania urzędu

Aleksander Żaruk-Michalski PPS 24 I 1945 - 5 II 1945

Alfred Fiderkiewicz PPR 5 II 1945 - 14 VI 1945

Stefan Wolas PPR 14 VI 1945 - 6 X 1947

Henryk Dobrowolski PPR/PZPR 6 X 1947 - 6 VI 1950

Źródło: A Chwalba, Dzieje Krakowa t.6- Kraków w latach 1945-1989, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.

65

W latach 1945-1950 stopniowo rosła rola scentralizowanych struktur rządowych, a malała samorządu, który stawał się instytucją fasadową. W państwie wzorowanym na modelu sowieckim samorząd był niepotrzebny, dlatego na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku został on zlikwidowany, a mienie komunalne upaństwowione. Co prawda rady narodowe formalnie pozostały, lecz wyłącznie jako terenowe organy jednolitej władzy państwowej. Magistrat rozwiązano, a jego funkcję przejęło Prezydium MRN jako organ administracji państwowej. Likwidacji uległ też urząd prezydenta, zastąpiony przez przewodniczącego Prezydium MRN126

. Zakres władzy nowych organów administracyjnych, nawet w porównaniu z okrojonym samorządem lat 1945-1950, był bardzo skromny.

Podsumowując: pomimo braku pełnej reprezentacji społecznej, bardzo ścisłemu podpo-rządkowaniu politycznemu, niskiemu budżetowi, samorząd miejski lat 1945-1950 potrafił przynajmniej w części rozwiązywać podstawowe problemy mieszkańców miasta. Możliwości działania samorządu skutecznie ograniczały niekorzystne przepisy podatkowe, pozbawiające samorządy udziału w podatkach ogólnopaństwowych. Zmuszały one władze samorządowe do zabiegów o dotacje państwowe. Władza centralna ingerowała także w preliminarze budżetowe, zmuszając np. w 1949 roku MRN do trzykrotnej zmiany ich zapisów, oraz w politykę personalną miasta, czego przykładem było wyznaczenie ścisłych limitów liczbowych pracowników administracji dla poszczególnych samorządów lokalnych. Mimo wielu trudności samorząd mógł się wykazać licznymi sukcesami, które dotyczyły sfery edukacji, polityki społecznej, opieki zdrowotnej, czy też odbudowy zabytków Krakowa.

Większość działań samorządu nie była jednak komplementarna z priorytetami określanymi przez władze centralne, powodowało to ciągłą krytykę samorządu, zwłaszcza za niewykonanie zadań nakreślonych przez nierealistyczne plany gospodarcze w sferze b u- downictwa mieszkaniowego i gospodarki mieszkaniowej. Krytyka samorządu, który i tak w coraz większym stopniu był sterowany przez państwo, legła u podstaw decyzji o jego likwidacji 20 marca 1950 roku.

126