Rozwój terytorialny miasta, powstanie Wielkiego Krakowa

Wraz z powiększeniem obszaru miasta wzrosła również liczba miejskich radnych. W latach 1910-1918 Rada Miasta Krakowa składała się ze 103 radnych, 72 z nich reprezentowało tzw. stary Kraków, czyli terytorium miasta sprzed 1910 roku a 31 - nowe dzielnice (16 radnych wy-bieranych było na terenie dawnego miasta Podgórza, a 15 na pozostałym obszarze). Radnych w tzw. starym Krakowie wybierano dalej w trzech kołach kurialnych. Przy czym postanowieniami nowego statutu miasta (uchwalonego w 1901 roku) nieznacznie poszerzono skład poszczególnych kół oraz zmieniono zasady przynależności do każdego z nich. Przedstawicieli nowo przyłą-czonych obszarów miasta wybierano na terenie dawnych gmin podkrakowskich. Demokratyzacja procedury wyborczej, poszerzenie grona wyborców spowodowało, że obok konserwatystów na politykę Krakowa coraz większy wpływ zaczęli posiadać demokraci i umiarkowani socjaliści55

. Rok 1914 i wybuch I wojny światowej rozpoczął okres upadku monarchii austro-węgierskiej, a nasilające się konflikty narodowościowe, widmo klęski militarnej, rosnące niezadowolenie społeczne z coraz bardziej nieudolnych rządów przesądziły o losie Cesarstwa, którego upadek na jesieni 1918 roku zamknął ostatecznie erę cesarsko-królewskiego Krakowa.

1.2.2. Rozwój terytorialny miasta, powstanie Wielkiego Krakowa

Pierwsze poszerzenie granic miasta nastąpiło w ostatnim dziesięcioleciu XVIII wieku. Do Krakowa przyłączono wtedy najważniejsze miejscowości ukształtowanej jeszcze w średniowieczu aglomeracji osadniczej, dwa królewskie miasta Kazimierz i Kleparz oraz część niegdysiejszych jurydyk okalających miasto, takich jak Garbary, Stradom, Piasek czy Wesoła.

Zakończenie pierwszej fazy poszerzania granic miasta przypada na czas reformy admi-nistracyjnej przeprowadzonej przez Cesarstwo Habsburgów, czyli rok 1800. Od tego momentu, aż do powstania Wielkiego Krakowa w latach 1910-1915 granice samego miasta w zasadzie nie ulegały istotnym zmianom. Wyjątkiem było, krótkotrwałe zresztą, w latach 1811- 1815, przyłączenie Podgórza do Krakowa oraz odłączenie w roku 1858 obszaru Czarnej Wsi. Terytorium miasta obejmowało obszar około 6-7 km2 57

54

Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 212.

55

A. Rak, Samorząd miejski w Polsce w latach 1918-1933, [w:] red. S. Wróbel, Samorząd miejski, zadania, instytucje, formy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań-Chorzów 2008, s. 91.

38

Trwałość granic miasta nie szła jednak w parze ze zmiennym statusem terenów stano-wiących jego przedmieścia. Utworzenie Rzeczypospolitej Krakowskiej sprawiło, że w bezpo-średni sposób zostały one podporządkowane władzom miejskim z Senatem Wolnego Miasta Krakowa na czele. Wolne Miasto Kraków wraz z okręgiem liczyło 1164 km2

. Oprócz Krakowa w jego skład wchodziły 3 małe miasta: Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra oraz kilkadziesiąt wsi. Istnienie Rzeczypospolitej Krakowskiej zacieśniło związki Krakowa z jego przedmieściami i ułatwiło rozwój terytorialny miasta w latach późniejszych.

Po upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej i likwidacji Wolnego Miasta Krakowa tereny przyległe do Krakowa przydzielono do urzędów powiatowych, pozostawiając pod jurysdykcją nowo utworzonego krakowskiego magistratu jedynie kilka przyległych gmin56 tworzących tzw. okręg miejski. Przetrwał on do 1867 roku, kiedy to nastąpiło definitywne oddzielenie miasta od terenów doń przyległych.

Brak rozwoju terytorialnego Krakowa w drugiej połowie XIX wieku spowodowany był wieloma czynnikami. Wśród nich jako najważniejszy należy wymienić wspomniane już prze-kształcenie miasta w przygraniczną twierdzę, związane z napięciami, jakie występowały w stosunkach dyplomatycznych między Rosją a Austrią. W 1859 roku władze wojskowe wy-znaczyły dwie strefy na zewnątrz linii fortyfikacyjnych, w których zakazane lub utrudnione było stawianie nowych domów. Działania te w praktyce uniemożliwiły rozwój przestrzenny Krakowa i w sposób poważny ograniczyły budownictwo na jego przedmieściach57

.

Taki stan rzeczy trwał do początku XX wieku, kiedy to władzom miasta udało się uzyskać zgodę na poszerzenie jego granic. W 1904 roku samorząd krakowski wystąpił do okolicznych gmin z propozycją przyłączenia ich do Krakowa. Kilka lat trwały negocjacje, z których większość zakończyła się pomyślnie. Po czym rozpoczęła się długa procedura ratyfikacyjna wynegocjowa-nych porozumień. Rada Miejska Krakowa podjęła 20 września 1907 roku stosowną uchwałę, którą prezydent Krakowa Juliusz Leo przesłał do Wydziału Krajowego (organu Autonomii Gali-cyjskiej) wraz z projektem ustawy o rozszerzeniu granic Krakowa. Sejm Krajowy dla Galicji uchwalił przedstawiony projekt ustawy na posiedzeniu 3 listopada 1908 roku. Uchwała sejmu uzyskała sankcję monarszą 13 listopada 1909 roku i została ogłoszona w Dzienniku ustaw krajo-wych nr 148. Namiestnictwo galicyjskie w porozumieniu z Wydziałem Krajowym wydało 18 grudnia 1909 roku rozporządzenie, w którym wyznaczono termin przejęcia przyłączonych gmin i obszarów dworskich pod zarząd miasta Krakowa na dzień 1 kwietnia 1910 roku. Tego dnia ob-szary te zostały włączone do miasta Krakowa i poddane jurysdykcji sądów krakowskich58

.

56 Z dziejów Krowodrzy, red. M. Niechaj, Księgarnia Akademicka, Kraków 2000, s. 25.

57

Kronika Krakowa, red. M.B. Michalik, s. 199.

39

Nie wszystkie okoliczne gminy od razu i bez stawiania warunków wstępnych zgodziły się na przyłączenie do Krakowa. Najdłużej opierało się Podgórze. W 1913 roku Rada Miejska Pod-górza (25 głosami za i 6 przeciw) zgodziła się jednak na połączenie miasta z Krakowem. Zatwier-dzająca procedura administracyjna zakończyła się już w czasie trwania I wojny światowej. Pod-górze z dniem 1 lipca 1915 roku stało się kolejną dzielnicą Krakowa59. Powiększenie terenu mia-sta wymagało opracowania planu rozwoju przestrzennego i otwierało nowe możliwości zagospo-darowania włączonych obszarów. Ogłoszono konkurs na plan regulacyjny Wielkiego Krakowa. Początkiem jego realizacji stała się zabudowa nowej obwodnicy: Alei Trzech Wieszczów. Na terenie miasta znalazły się ważne tereny rekreacyjne: oprócz Błoń, parki: Jordana, Krakowski, Bednarskiego w Podgórzu oraz wzgórze św. Bronisławy z kopcem Kościuszki.

Przyłączenie Podgórza zakończyło proces rozrastania się przestrzeni miejskiej Krakowa w ramach monarchii austriackiej. Stworzony przez Prezydenta Juliusza Leo Wielki Kraków liczył 47 km² (zob. rys. 2) i swą wielkością nie ustępował innym dużym polskim miastom -, dla przykładu Warszawa liczyła podówczas 33 km2

.

Rozwój terytorialny miasta w początkach XX wieku stanowi ważny etap w jego historii. Niegdysiejsze podkrakowskie wsie, niektóre powstałe jeszcze w czasach średniowiecza, wraz z postępującym rozwojem cywilizacyjnym traciły swój wiejski charakter, przekształcając się w zwarte przedmieścia związane silnymi więzami gospodarczymi z miastem. Większa część zakładów przemysłowych ówczesnej aglomeracji krakowskiej zlokalizowana była na prawym brzegu Wisły, to jest na terenie Podgórza, niektóre instytucje miejskie, jak na przykład rzeźnia miejska, wodociągi, teatr letni czy nawet cmentarz miejski znajdowały się także poza granicami administracyjnymi Krakowa⁶⁰.

W rozwoju aglomeracji krakowskiej da się wyraźnie wyróżnić pewne etapy. Jak wspomniałem już wcześniej, koniec XVIII wieku to włączenie w obszar miasta najbliżej położonej części wykształconego jeszcze w średniowieczu zespołu miejskiego. W pierwszej połowie XIX wieku teren ten stał się z wolna obszarem intensywnej zabudowy. Rozwój przestrzenny i demograficzny Krakowa spowodował, że kolejne podkrakowskie miejscowości nabyły charakteru krakowskich przedmieść. Zniesienie granicy państwowej pomiędzy Krakowem a Podgórzem, sprawiło, że to ostatnie miasto, pomyślane, jako ośrodek konkurencyjny dla Krakowa, stało się de facto jego zapleczem przemysłowym. Rozwój aglomeracji krakowskiej wymusił na władzach Krakowa kolejne poszerzenie jego granic o nowe obszary, na których zresztą już rozpoczął się następny etap ekspansji urbanistycznej miasta.

[http://www.krakow.pl/gospodarka/htmI/jubiie-e/podzial_0; dostęp: 23 sierpnia 2010].

59 Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa, red. J.M. Małecki, Secesja, Kraków 2000, s. 63.

40