Małżeństwo w aspekcie kulturowym. Wokół ujęcia Franciszka Adamskiego

Tematem małżeństw, rodzin, z uwzględnieniem różnych aspektów (historycznego, kulturowego oraz społecznego), w swoich pracach zajmował się pedagog F. Adamski. Jego poglądy stanowią oś przewodnią niniejszego fragmentu pracy. Powracając do relacji partnerskich, warto wspomnieć tutaj okres poprzedzający małżeństwo, a mianowicie narzeczeństwo. Terminem tym określa się okres trwający od zaręczyn do ślubu. Aktem rozpoczynającym okres narzeczeństwa są zaręczyny. W czasach obecnych często pomija się ten zwyczaj, służący poinformowaniu otoczenia (szerszej społeczności lokalnej) o planach związanych z najbliższą przyszłością młodej pary. W trakcie tej ceremonii, związanej najczęściej z odświętnym obiadem w domu narzeczonej, kandydatka na małżonkę otrzymuje zaręczynową obrączkę od swego partnera. Jest to forma oświadczenia i złożenia deklaracji wobec siebie partnerów i uczestników tego obrzędu (najczęściej rodzice młodej pary) o swoich zamiarach¹³⁵. Według nauki Kościoła katolickiego okres narzeczeństwa cechuje wzajemne poznanie, uczenie się szacunku do siebie, wierności a przejawy miłości namiętnej powinny mieć swoje miejsc w kolejnej fazie związku, małżeństwie¹³⁶. Wiele lat temu F.

Adamski pisał, że okres ten służyć powinien głębokiemu wzajemnemu poznaniu obu partnerów, opartemu na szczerości, wierności i lojalności wobec siebie¹³⁷. Narzeczeństwo to także czas wzajemnego ustalania ważnych spraw życiowych, omawiania kwestii dotyczących życia rodzinnego, świadomego planowania narodzin potomstwa jak i życia zawodowego, czy też wspólnego spędzania czasu¹³⁸. Różne było nastawienie do wspólnego zamieszkiwania narzeczonych przed ślubem. W niektórych kulturach, a zwłaszcza w kulturze Chin i Afryki młoda para nie znała się aż do momentu ślubu. Nieco inna sytuacja panowała w Europie w okresie rozwoju rodzin mieszczańskich. Wychowanie młodych panien podporządkowane było dobrym manierom, a kontakty z mężczyznami lub przebywanie poza domem było zabronione. Narzeczeni mieli możliwość widywania się ze sobą, jednak

135A. Skreczko, Pedagogizacja narzeczonych i małżonków, w: Małżeństwo, Etyka, Ekonomia, red. E. Ozorowski, R. Cz. Horodeński, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok 2007, s. 71.

136Komisja Interdykasterialna Kurii Rzymskiej, Katechizm Kościoła Katolickiego, PALLOTTINUM, Poznań 2002, s. 541.

137F. Adamski, Modele małżeństwa i rodziny a kultura masowa, PWN Warszawa 1970, s. 89.

138A. Skreczko, Pedagogizacja narzeczonych i małżonków, w: Małżeństwo, Etyka, Ekonomia…, s. 72.

44

spotkania odbywały się w gronie rodzinnym. Ostrym kryteriom podlegała także korespondencja pomiędzy nimi. Listy nie powinny stanowić zgorszenia i zawierać treści nieodpowiednich. Podjęta w tym czasie aktywność seksualna młodej pary była poważnym wykroczeniem. Wzajemne spędzanie czasu było możliwe dopiero po zawarciu ślubu. W tym też okresie, przypadającym na XIX wiek, popularne były podróże poślubne¹³⁹. Narzeczeństwo stanowi fazę, w której dwoje ludzi „uczy się kontaktu partnerskiego”. Istotne jest, w jakim okresie życia jednostki interakcja z płcią przeciwną będzie przebiegała. Im później zjawisko to nastąpi, tym bardziej osobnik oddala się od swej grupy rówieśniczej odnośnie nabytych doświadczeń w kontaktkach z płcią przeciwną, zostaje osamotniony w działaniach, stoi poza kręgiem własnej grupy rówieśniczej. Z obserwacji wynika, że rośnie ranga grupy rówieśniczej w przekazie treści na temat kontaktów płciowych, związków partnerskich. Pomimo tego, u osób tworzących silne więzi z środowiskiem rodzinnym, relacje partnerskie są zjawiskiem nowym, wiążącym się z licznymi kłopotami. Problemy mogą zostać, a często są wnoszone do późniejszej relacji małżeńskiej¹⁴⁰.

A. Giddens definiuje małżeństwo jako uznany i aprobowany społecznie związek seksualny dwojga dorosłych ludzi¹⁴¹. F. Adamski wyraźnie określa ramy interpersonalnej relacji małżeńskiej pisząc, iż jest to związek mężczyzny i kobiety¹⁴². S. Kawula zauważa, że tylko „małżeństwo monogamiczne”, które powinno być fundamentem współczesnych rodzin, „jest społecznie uznaną instytucją obcowania seksualnego i przyczynia się przede wszystkim do zachowania ciągłości biologicznej każdego narodu”¹⁴³. A. Giddens słusznie uważa, że poprzez małżeństwo zawiązuje się więź rodzinna pomiędzy dwojgiem młodych ludzi, ale także większym gronem członków rodziny¹⁴⁴. Małżeństwo ze względu na swój zasięg przenika wzajemną więź obu małżonków opuszczając obszar „spraw osobistych i prywatnych”, posiada znamiona charakteru publicznego, często podporządkowywując się prawom i zwyczajom szerszej zbiorowości ludzi¹⁴⁵. Analizując małżeństwo, warto przywołać za F. Adamskim kulturowe cechy mające związek tylko z tym typem relacji. Autor ten

139M. Siennicka, Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj: druga połowa XIX i początek XX wieku, DiG, Warszawa 1998, s. 94.

140K. Ostoja-Zawadzka, Cykl życia rodzinnego, w: Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, red.

Bogdana de Barbaro,Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 21.

141 A. Giddens, Socjologia…, s. 194.

142 F. Adamski, Edukacja, rodzina, kultura, studia z pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 45.

143 S. Kawula, Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza, w: Pedagogika rodziny, red. S.

Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Adam Marszałek, Toruń 2002, s. 57.

144A. Giddens, Socjologia…, s. 194.

145F. Adamski, Edukacja, rodzina, kultura..., s. 45.

45

za najważniejsze uznaje: trwałość – ta kategoria dotyczy okresu czasu, na jaki zostaje zawarte małżeństwo. Przypuszcza się, że związek ten będzie trwał przez całe życie, aż do śmierci jednego z partnerów; społeczny charakter związku – związany z uzyskaniem rangi społecznej dla osób żyjących w legitymnych związkach oraz przywilejów (wspólne zamieszkiwanie z kontaktami seksualnymi włącznie), które przysługują wyłącznie małżonkom; płodność – jedna z kolejnych cech charakterystycznych dla małżeństwa. Ten przywilej utożsamiany zostaje z jedną z funkcji, dla której małżeństwo zostało powołane; uroczysta forma zawierania związku – wzniosłość ceremonii świadczącej o wysokiej randze małżeństwa w odróżnieniu od formalnego związku dwóch osób. Zwłaszcza cecha ta staje się bardziej widoczna podczas zawierania małżeństw sakramentalnych. Wszystkie powyżej przedstawione cechy świadczą o tym, że istnieje potrzeba odnoszenia się do małżeństwa w sposób specyficzny, odróżniający go od pozostałych form współżycia jednostek¹⁴⁶. Zagadnienie małżeństw cechuje wielość typologii ze względu na wielość kryteriów poszczególnych podziałów. W tym miejscu posłużono się typologią, której kryterium oparte jest na trwałości i poziomie wzajemnej integracji małżonków w związku. Wyróżnić można: „małżeństwo trwałe zintegrowane (idealne), małżeństwo trwałe zdezintegrowane (formalne), małżeństwo nietrwałe zdezintegrowane (małżeństwo w drodze rozwodu), małżeństwo instrumentalne (transakcyjne)”¹⁴⁷. Typ małżeństwa transakcyjnego interesujący jest ze względu na powody jego zawarcia. Często przyczynami kierującymi ludzi do tego typu małżeństw są pozamałżeńskie lub pozarodzinne cele (małżeństwa na niby z powodu odmiennej orientacji seksualnej, bądź też małżeństwa zawierane ze względu na uzyskanie korzyści)¹⁴⁸. Inna typologia, przedstawiona przez F. Adamskiego, podaje następujący podział:

a) liczba partnerów w małżeństwie – kryterium to dzieli małżeństwa na monogamiczne i poligamiczne (w zależności od liczby osób w małżeństwie). Rozróżnić można:

poliginię – mężczyzna ma kilka żon, poliandrię – kobieta posiada więlu mężczyzn;

b) zakres wyboru małżonka – małżeństwo endogamiczne – zawarte w ramach własnej zbiorowości, małżeństwo egzogamiczne – partnerzy są przedstawicielami różnych grup terytorialnych bądź społecznych;

146 Tamże, s. 45.

147H. Liberska, M. Matuszewska, Wybrane psychologiczno-społeczne mechanizmy funkcjonowania małżeństwa, w: Małżeństwo, męskość-kobiecość…, s. 42.

148Tamże, s. 42.

46

c) hierarchia prestiżu i władzy – układ patriarchalny – mąż stanowi głowę rodziny, matriarchat – kobieta posiada władzę i decyduje o rodzinie. Małżeństwa egalitarne cechuje równy podział władzy pomiędzy partnerami;

d) dziedziczenie nazwiska, prestiżu bądź majątku. Wtedy, kiedy dziedziczenie następuje w linii ojca mówimy o patrylineacie, jeżeli w linii matki – matrylineacie;

e) według miejsca zamieszkania po ślubie – żona mieszka w domu męża, małżeństwo określa się jako patrylokalne, w sytuacji odwrotnej – matrylokalne¹⁴⁹.

1.1. Historyczne aspekty zawierania małżeństw

W czasach historycznych istniały różne typy małżeństwa jak i różne formy zawierania małżeństw. W okresie starożytnego Rzymu, w klasach wyższych (patrycjat), znana była forma zawierania małżeństwa zwana confarreatio. Symboliczne zawarcie związku małżeńskiego dokonywało się przed kapłanem wobec dziesięciu świadków. Młodzi wspólnie zjadali poświęcony posiłek i przechodzili procesjonalnie do rezydencji męża. Panna młoda oświadczała, że staje się „panią domu” swego pana i nabywała szerokie uprawnienia jako matrona¹⁵⁰. Inną, starszą od poprzedniej, formą zawarcia małżeństwa było coemptio, będące czymś w rodzaju kupna panny młodej. Oboje partnerzy obdarowywali się podarunkami – najczęściej był to symboliczny pieniążek wręczany pannie młodej – i wymawiali przy tym symboliczne formuły. W klasach niższych najczęściej praktykowaną formą zawarcia związku było faktyczne wspólne zamieszkanie partnerów – usus. Zgodnie z tą praktyką, fakt wspólnego zamieszkania kobiety z mężczyzną – za zgodą rodziców – przez jeden rok bez przerwy, czynił ich małżeństwem, a więc związkiem ważnym prawnie. Kolejny typ małżeństwa to contubernium. Był to związek zawierany między niewolnikami, raczej tylko tolerowany przez prawo, bowiem prawdziwy związek małżeński mógł być zawarty wyłącznie przez wolnych obywateli imperium. W każdej z powyższych form małżeństwa kobieta nie decydowała o swoim losie, była „kupowana” bądź „otrzymywana” przez mężczyznę.¹⁵¹ Okres antyczny pielęgnował niepodważalny autorytet męża, posiadającego wyłączne prawo do decydowania o losie własnej żony i potomstwa. Jedną z przyczyn takiego postępowania była strategia ekonomiczna odgrywająca ważną rolę podczas kojarzenia małżeństw.

Podobnymi motywami kierowały się rodziny chłopskie, w których wnoszone do małżeństwa posagi często łączyły ze sobą sąsiadów rozszerzając posiadłości młodej pary.

149F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN Warszawa 1982, s. 46-47.

150F. Adamski, Socjologia małżeństwa…, s. 111.

151Tamże, s. 112.

47

Małżeństwo to związane było z możliwością poprawienia sobie standardów życiowych.

Aspekt ekonomiczny szedł w parze ze statusem społecznym. Bogaci mężczyźni żenili się z kobietami z bogatych domów, osoby biedne zawierały małżeństwa w obrębie własnej grupy społecznej (wiz. typologia małżeństw F. Adamskiego)¹⁵². Chrześcijaństwo wnosi nowy porządek w życie społeczne, tworzy nową organizację i strukturę życia rodzinnego. Ogólnie można powiedzieć, że chrześcijaństwo nadało małżeństwu charakter w pełni sakralny, akcentowało wolną wolę dwojga osób, świadomie i dobrowolnie wchodzących w związek małżeński i należących od tej pory do siebie, a przede wszystkim ślubujących sobie miłość dozgonną i nierozerwalną. Prawa i obowiązki męża i żony zostały potraktowane na równi¹⁵³. Pod koniec XVIII wieku pod wpływem propagowanych haseł naturalizmu, racjonalizmu i utylitaryzmu dochodzi do zmian w postrzeganiu rodziny, wychowania i edukacji. Wpływy te znajdują swoje odbicie w relacjach pomiędzy mężczyznami i kobietami, czemu towarzyszy zmiana postawy całego społeczeństwa w postrzeganiu żon przez mężczyzn. Modne staje się wówczas zawieranie małżeństw z miłości (żona występuje w roli niezastąpionej ukochanej partnerki życiowej)¹⁵⁴. M. Kozakiewicz zauważa, że w grupie dziewcząt dochodzi do wcześniejszego planowania małżeństw, niż w grupie kandydatów płci męskiej. Można się spotkać z umasowieniem tego zjawiska wśród dziewczyn. Co ciekawe, autor przytacza fakt, iż około 18. roku częściej planuje swoje małżeństwo grupa osób płci męskiej, niż ich rówieśniczki. Wśród dziewczyn we wzajemnych rozmowach temat ten jest podejmowany około 20. roku życia¹⁵⁵. Wchodząc w motywy skłaniające młodych ludzi do zawierania małżeństw można zauważyć, że mogą być one różne (od chęci ucieczki od rodziców i problemów środowiska rodzinnego; zawieranie małżeństw z powodu zaspokojenia potrzeby biologicznej pomiędzy partnerami, którzy nie skonsumowali dotychczasowego wzajemnego związku poprzez odbycie stosunku płciowego; innym motywem jest zauroczenie partnerem, błędnie utożsamiane z dojrzałą miłością; małżeństwo będące przygodą połączoną ze stawianiem wysokich oczekiwań co do wspólnej wzajemnej relacji) jednak rzeczą niezmiernie ważną jest „cel”, dla którego małżeństwo zostało powołane do życia¹⁵⁶. W przeciwnym razie, przesłanki skłaniające młodych ludzi do małżeństwa są nieadekwatne

152T. Kasabuła, Model małżeństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, w: Małżeństwo, Etyka, Ekonomia…, s. 84.

153F. Adamski, Socjologia małżeństwa…, s. 113.

154W. Korzeniowska, Dzieje rodziny i wychowania w rodzinie, Wydawnictwo Gnome oraz Uniwersytet Śląski, Katowice 2009, s. 98-99.

155M. Kozakiewicz, Młodzież wobec seksu małżeństwa i rodziny, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1985, s. 110.

156K. Ostoja-Zawadzka, Cykl życia rodzinnego, w: Wprowadzenie do systemowego…, s. 22.

48

w stosunku do celu, który małżeństwo ma spełniać i często dochodzi do rozczarowania obu partnerów, skutkującego rozpadem relacji małżeńskiej.

1.2. Współczesne przemiany instytucji małżeńskiej

W czasach obecnych dochodzi do sytuacji, gdy małżeństwo upodabnia się formalnie do „czystych relacji”. Pod pojęciem czystych relacji nie jest rozumiane nic innego, jak tylko popularne dzisiaj zjawisko „bycia ze sobą”, oznaczające bliską i trwałą więź emocjonalną z drugą osobą¹⁵⁷. S. Hite pisze, że większość małżeństw heteroseksualnych (i wiele związków homoseksualnych), które nie odpowiadają modelowi czystej relacji, rozpada się lub wytwarza współuzależnienia. Jednym z takich typów jest małżeństwo dla towarzystwa. Poziom zaangażowania seksualnego współmałżonków jest niski, ale związek opiera się w jakiejś mierze na równości partnerów i wzajemnym zrozumieniu. Jest to małżeństwo późnonowoczesne, wzorowane na modelu przyjaźni. Inną formą jest małżeństwo traktowane przez oboje partnerów jako baza, bez większego zaangażowania emocjonalnego z ich strony.

W przeciwieństwie do dawnego standardu małżeńskiego, gdzie mężczyzna traktował je jako bazę wypadową, w tym typie oboje partnerzy traktują małżeństwo jako stosunkowo bezpieczne schronienie, z którego mogą wypuszczać się na zewnątrz¹⁵⁸. Tradycyjne formy małżeństw są odsuwane i zastępowane nowymi modelami relacji. Dotychczasowe małżeństwa patriarchalne, w których zapewnienie funkcji prokreacyjnej zajmowało czołowe miejsce i stawiano ją ponad funkcję emocjonalną, w nowoczesnych układach zostało zepchnięta na margines. Zmieniły się także role wypełniane przez obu małżonków, które w małżeństwach tradycyjnych podporządkowane były głównie normom społecznym, sam fakt przebywania w małżeństwie podlegał zaś regułom prawnym i religijnym¹⁵⁹. Model tradycyjny zakłada istnienie różnic co do wypełniania ról społecznych poprzez mężczyzn i kobiety.

W modelu tym mężczyźnie przysługuje nadrzędny status społeczny określony wypełnianymi rolami w stosunku do podrzędnej pozycji kobiety. Mężczyzna pracuje zawodowo, jest żywicielem rodziny, autorytetem. Kobieta powinna być uległa, podporządkowana swemu mężowi, stać na straży ogniska domowego, jej podstawowe zadanie to opieka nad dziećmi,

157 A. Giddens, Przemiany intymności…, s. 75-76.

158Tamże, s. 185.

159H. Liberska, M. Matuszewska, Wybrane psychologiczno-społeczne…., s. 27-28.

49

ich wychowanie oraz troska o męża¹⁶⁰. Nowoczesność wnosi nowy porządek, a w miejsce sztywnych nakazów, norm i reguł wysuwają się silne więzy emocjonalne partnerów, jakie odnaleźć można w małżeństwach partnerskich. Stereotypowe postawy dotyczące płci i podział na role zastępuje postawa partnerska. Małżeństwa te cechuje niezależność, połączona z równością wobec siebie partnerów podczas wypełniania obowiązków wynikających z faktu zawarcia małżeństwa. Dojrzała miłość staje się ogniwem budującym, jak i elementem podtrzymującym wzajemną relację małżeńską, (czego brak w małżeństwie patriarchalnym, gdzie podtrzymywanie wzajemnej relacji podporządkowane zostało pozostałym funkcjom). Zbliżone do małżeństw partnerskich okazywać się mogą małżeństwa otwarte, polegające na wzajemnej przyjaznej postawie obu partnerów, jednak miłość występująca w tym związku jest niedojrzała i małżeństwa te nie rokują długiego trwania¹⁶¹. W Stanach Zjednoczonych stały się popularne „ceremonie oddania” (ceremonies of commitment) dotyczą one par hetero-, jak i homoseksualnych. Chodzi o małżeństwa niezalegalizowane, nienoszące ze sobą praw ani obowiązków¹⁶². Przeciwieństwem tych wzajemnych układów jest grupa społeczna, którą stanowi rodzina.