Obraz rodziny, małżeństwa i związków partnerskich w świadomości młodzieży polskiej i czeskiej z Zaolzia

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie

mgr Radek Baselides

Obraz rodziny, małżeństwa i związków partnerskich w świadomości młodzieży polskiej i czeskiej z Zaolzia

Rozprawa doktorska

napisana pod kierunkiem naukowym prof. zw. dr hab. Haliny Rusek oraz promotora pomocniczego dra Grzegorza Odoja

Cieszyn 2016

Oświadczenie promotora pracy doktorskiej

Oświadczam, że niniejsza praca doktorska została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie stopnia naukowego.

Data ... Podpis promotora pracy ...

Oświadczenie promotora pomocniczego pracy doktorskiej

Oświadczam, że niniejsza praca doktorska została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie stopnia naukowego.

Data ... Podpis promotora pracy ...

Oświadczenie autora pracy doktorskiej

Świadom/a odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca doktorska została napisana przez mnie samodzielnie pod kierunkiem Promotora i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dz. U. z 2000 r., nr 80, poz. 904 z późniejszymi zmianami).

Oświadczam także, że przedstawiona praca doktorska nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem stopnia naukowego.

Oświadczam ponadto, że załączona do pracy doktorskiej płyta CD zawiera elektroniczny pełen zapis (w jednym pliku) pracy.

Wyrażam również zgodę na udostępnianie pracy doktorskiej bez wynagrodzenia dla celów badawczych lub poznawczych w ramach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, której Biblioteka Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji jest częścią.

Data ... Podpis autora pracy ...

Obraz rodziny, małżeństwa i związków partnerskich w świadomości młodzieży polskiej i czeskiej z Zaolzia

Streszczenie

Celem podjętych badań było poznanie obrazu rodziny, małżeństwa i związków partnerskich istniejących w świadomości młodzieży polskiej i czeskiej z Zaolzia.

W części teoretycznej autor odwołuje się do teorii kulturowych Franciszka Adamskiego oraz koncepcji tożsamościowych Jerzego Nikitorowicza. Szczególną uwagę skierowano na zmiany dotyczące relacji interpersonalnych, a mianowicie na zmiany w obrębie nawiązywania kontaktów i tworzenia relacji partnerskich. Kolejnymi wątkami poruszanymi w pracy są zagadnienie małżeństwa i rodziny oraz zamiana tych instytucji na alternatywy dotyczące relacji partnerskich oraz małżeńskich. Za cel główny przyjęto pytanie, do jakiego stopnia młodzież ulega nowoczesnym trendom w obrębie tworzenia i funkcjonowania relacji partnerskich, małżeńskich i rodzinnych. Szczegółowymi wątkami są zagadnienia wyboru partnera, motywów wchodzenia w relację małżeńską, wpływu religii na trwałość związków oraz opinii badanych na temat alternatywnych relacji malżeńsko- rodzinnych.

W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego oraz podstawowe metody statystyki. Posłużono się ankietą, analizą dokumentów oraz obserwacją uczestniczącą. Badaną grupę tworzą osoby w wieku 18-19 lat, zamieszkujące teren Zaolzia. Obszar ten jest terenem geograficznym pomiędzy Polską i Czechami, noszącym znamiona pogranicza, a więc cechują go kryteria: administracyjne, polityczne oraz etniczne. W przeprowadzonych badaniach udział wzięły dwie grupy respondentów: Czesi oraz Polacy żyjący na Zaolziu.

Dysertacja składa się ze wstępu, trzech rozdziałów teoretycznych, rozdziału przedstawiającego założenia metodologiczne, sześciu rozdziałów empirycznych, zakończenia, bibliografii oraz aneksu.

W rozdziale pierwszym podjęto próbę scharakteryzowania pojęcia miłości, wskazano również poglądy odnośnie wyboru przyszłego partnera z uwzględnieniem różnic płciowych wynikających ze stereotypów kulturowych.

W rozdziale drugim omówiono zagadnienia dotyczące tworzenia relacji małżeńsko- rodzinnych, odniesiono się do historycznych zagadnień dotyczących tych relacji. Ukazano także współczesne procesy przemian na gruncie relacji małżeńsko-rodzinnych, przedstawiono alternatywy tychże związków (kohabitacja, LAT, związki osób tej samej płci).

Rozdział trzeci poświęcono specyfice obszaru Zaolzia. Omówiono wizerunek relacji małżeńsko-rodzinnych na tych terenach z uwzględnieniem nieuniknionego procesu asymilacji tutejszej ludności.

Rozdział czwarty prezentuje metodologiczne podstawy pracy.

Pozostałe części pracy, a więc rozdziały od piątego do dziesiątego przedstawiają wyniki przeprowadzonych badań na temat: opinii młodzieży dotyczących wyboru przyszłych partnerów, opinii na temat zawierania małżeństw oraz wpływu religii i wychowania seksualnego na ich trwałość, opinii na temat doświadczeń seksualnych, alternatyw dotyczących wzajemnego współżycia oraz postaw młodzieży wobec homoseksualizmu.

Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły zweryfikować założone tezy. Młodzież pomimo wpływów nowoczesności nadal preferuje tradycyjny model małżeństwa, rodziny przed alternatywnymi związkami. Badania dowodzą, że młodzież z pogranicza czesko- polskiego zmienia nastawienie wobec tradycyjnego modelu zachowań (związanego przede wszystkim z religijnym modelem postępowania). Badani szukają nowych dróg rozwoju i doświadczeń, pomimo tego poszukiwana jest stabilizacja i pewność. Młody człowiek pragnie poznać inne, alternatywne, czasami mniej znane czy wręcz niepropagowane przez społeczeństwo, drogi partnerskiego, kohabitacyjnego, homoseksualnego czy seksualnego spełnienia.

Poruszone w pracy zagadnienia mają istotne znaczenie dla wychowawców pracujących z młodzieżą. Badania pozwoliły sformułować kilka praktycznych wskazówek dotyczących potrzeby wzmacniania instytucji rodziny oraz pełnionych przez nią podstawowych funkcji. Ważnym celem jest wzmocnienie tożsamości płciowej jednostek.

Wyniki przeprowadzonych badań mają zasadnicze znaczenie w kształtowaniu prawidłowych postaw społecznych wobec zagadnienia małżeństw, rodzin, relacji partnerskich.

Słowa kluczowe: kohabitacja, pedagogika społeczna, małżeństwa mieszane, alternatywne formy związków, społeczeństwo, rodzina

The image of family, marriage and partner relationships in the consciousness of Polish and Czech youth from Zaolzie

Summary

The undertaken studies have been aimed at recognizing the image of family, marriage and partner relationships in the consciousness of Polish and Czech youth from Zaolzie.

What is referred to in the theoretical part are Franciszek Adamski’s theories of culture and Jerzy Nikitorowicz’s concepts of identity. Particular attention has been drawn to the changes concerning interpersonal relations – the changes in establishing contacts and creating partner relationships. Some other significant motifs in this study are the issues of marriage and family as well as the substitution of these institutions with the alternatives involving partner and marital relationships. A few detailed threads concern choosing a partner, the motives for entering marital relationships, the influence of religion on marriage duration and the respondents’ opinions on alternative marital and family relationships.

The method of diagnostic poll was applied in the study along with basic statistical procedures. The following methods were also used: questionnaire, document analysis and participant observation. The examined group comprises people at the age of 18-19 who live in Zaolzie. This area between Poland and the Czech Republic is a territory typical of borderland.

Therefore, among its characteristics, there are administrative, political and ethnic criteria. The conducted research involved two groups of respondents: Czechs and Poles living in Zaolzie.

The dissertation comprises the introduction, three theoretical chapters, the chapter presenting methodological assumptions, six empirical chapters, the ending, the bibliography and the annex.

In the first chapter, an attempt is made to characterize the notion of love and some views on choosing a future partner are indicated, taking into account the sex differences resulting from cultural stereotypes.

The second chapter contains the discussion on the issues of creating marital and family relationships as well as some references to historical aspects of these relations. Moreover, the contemporary processes of transformations in marital and family relationships have been

presented along with some alternatives of these relations (cohabitation, LAT, homosexual relationships).

In the third chapter, the specificity of Zaolzie is focused on. The image of marital and family relations is discussed here with due regard for the inevitable assimilation process of the local population.

The methodological foundations of the dissertation are presented in the fourth chapter.

The remaining parts (chapters from five to ten) comprise the results of the research into: the youth’s opinions concerning choosing future partners, their opinions on marrying and the influence of religion and sexual education on the sustainability of marital relations, their opinions on sexual experiences and alternative forms of living together as well as the youth’s attitudes to homosexuality.

The results of the conducted studies have allowed for verifying the assumed theses.

Despite the influence of modernity, the young still prefer the traditional model of marriage and family to alternative relationships. The studies have confirmed that the youth from the Polish-Czech borderland is changing the attitude to the traditional model of behaviour (mostly associated with religious conduct). The respondents search for some new ways of development and experience, although stabilization and confidence are still sought. The young want to experience other, alternative (often less popular or not socially recommended) ways of fulfilment, based on partnership, cohabitation, homosexual or sexual relations.

The issues explored in the dissertation are of substantial significance for educators working with youth. The research enabled formulating a few practical guidelines concerning the need for strengthening the institution of family and its basic functions. What becomes an important aim is strengthening the individual’s sexual identity. The results of the conducted studies have a fundamental role in shaping appropriate social attitudes towards marriage, family and partner relationships.

Keywords: cohabitation, social pedagogy, mixed marriages, alternative forms of relationships, society, family

Spis treści

Wprowadzenie ... 9

Rozdział I. W drodze poszukiwania ideału. Szkice relacji partnerskich w teoriach kulturowych ... 14

1. Ideał miłości oraz jego przemiany we współczesnym społeczeństwie ... 14

2. Relacje partnerskie ... 18

2.1. Specyfika łączenia się w pary ... 19

2.2. Różnice płci – uwarunkowania kulturowe ... 21

2.3. Wybór partnera życiowego w kontekście płci ... 28

2.4. Oblicza miłości, narodziny relacji partnerskiej ... 35

Rozdział II. Małżeństwo, rodzina i związki alternatywne w koncepcjach pedagogiki społecznej ... 43

1. Małżeństwo w aspekcie kulturowym. Wokół ujęcia Franciszka Adamskiego... 43

1.1. Historyczne aspekty zawierania małżeństw ... 46

1.2. Współczesne przemiany instytucji małżeńskiej ... 48

2. Rodzina. Definicje i typologie ... 49

2.1. Rodzina w pedagogice społecznej ... 51

2.2. Zmiany w obrębie życia rodzinnego. Współczesne przemiany rodziny ... 54

3. Alternatywne formy współżycia ... 62

3.1. Kohabitacja ... 64

3.2. Związki homoseksualne ... 66

3.3. Związki singli ... 70

4. Zmieniające się wzorce kulturowe w obrębie rodzin ... 71

4.1. Rewolucje seksualne ... 72

4.2. Zagrożenia wynikające z nowych obyczajów ... 73

Rozdział III. Zaolzie jako pogranicze etniczno-kulturowe w ujęciu teorii międzykulturowości ... 79

1. Obszar, położenie geograficzne, zarys dziejów. Śląsk Cieszyński jako pogranicze etniczno-kulturowe ... 80

2. Specyfika pogranicza na Śląsku Cieszyńskim w ujęciu teorii tożsamościowych ... 90

2.1. Zaolzie jako pogranicze etniczne i religijne ... 91

3. Polskość Zaolzia – społeczno-kulturowe dziedzictwo polskiej mniejszości narodowej .. 98

4. Obraz wzajemnych relacji małżeńskich i rodzinnych w badanym regionie na tle historyczno-kulturowym ... 103

4.1. Małżeństwa mieszane narodowościowo ... 105

5. Sytuacja rodzin na Śląsku Cieszyńskim i jej globalne oraz lokalne uwarunkowania .... 107

Rozdział IV. Zagadnienia metodologiczne badań ... 113

1. Problematyka i cel badań ... 113

2. Problemy badawcze ... 114

3. Hipotezy robocze ... 115

4. Zmienne i wskaźniki ... 116

5. Metody, techniki i narzędzia badawcze ... 120

6. Charakterystyka badanego terenu i badanej próby ... 123

Rozdział V. Opinie badanej młodzieży o przyszłych partnerach z uwzględnieniem czynników różnicujących. Analiza badań własnych ... 127

1. Czynniki różnicujące oczekiwania wobec przyszłego partnera ... 127

2. Cechy pożądane u przyszłego partnera w opiniach badanej młodzieży ... 134

3. Opinie badanych o cechach charakteru przyszłego partnera ... 140

Rozdział VI. Opinie badanej młodzieży o związkach małżeńskich z uwzględnieniem czynników różnicujących ... 153

1. Narodowość, płeć, religijność, miejsce zamieszkania jako czynniki różnicujące opinie badanych o ważności instytucji małżeństwa ... 153

2. Deklaracja zawarcia małżeństwa badanych uczniów ... 159

3. Opinie badanych o powodach zawierania małżeństw ... 161

4. Modele relacji małżeńskiej w opinii badanych uczniów ... 167

5. Przeszkody zawarcia małżeństwa w opiniach badanej młodzieży ... 171

Rozdział VII. Trwałość małżeństw w opinii badanej młodzieży -czynniki różnicujące ... 179

1. Opinie uczniów o wpływie religii na trwałość małżeństw z uwzględnieniem narodowości, płci, religijności oraz miejsca zamieszkania ... 179

2. Wychowanie seksualne a trwałość małżeństw w opiniach uczniów ... 188

3. Opinie uczniów na temat problemów w małżeństwach mieszanych narodowościowo . 192 4. Przyczyny rozpadu małżeństw w opiniach badanej młodzieży ... 201

Rozdział VIII. Opinie badanych o seksualności młodzieży z uwzględnieniem narodowości, płci, religijności oraz miejsca zamieszkania ... 210

1. Źródła wiedzy o seksualności młodych ... 210

2. Opinie uczniów o współżyciu przed ślubem ... 216

3. Doświadczenia seksualne w opiniach badanych ... 223

4. Opinie badanych o antykoncepcji ... 236

5. Zdrada w związku – opinie młodzieży ... 246

Rozdział IX. Alternatywne związki w opiniach badanych z uwzględnieniem narodowości, płci, religijności oraz miejsca zamieszkania ... 254

1. Preferowany model relacji partnerskiej ... 254

2. Deklaracje uczniów o byciu w związku partnerskim ... 263

Rozdział X. Homoseksualizm w opiniach uczniów z uwzględnieniem ich narodowości, płci, religijności, miejsca zamieszkania ... 267

1. Opinie młodzieży o zjawisku homoseksualizmu ... 267

2. Prawa osób homo i heteroseksualnych w opiniach uczniów ... 273

3. Opinie i deklaracje uczniów o kontaktach seksualnych z osobami tej samej płci... 278

Zakończenie ... 284

Bibliografia ... 300

Aneks nr 1 Wzór kwestionariusza ankiety w języku polskim i czeskim ... 309

Aneks nr 2 Zestaw tabel ilustrujących szczegółowe wyniki badań ... 321

Spis tabel zamieszczonych w tekście ... 357

9

Wprowadzenie

Wraz ze zmianą społeczeństwa industrialnego na społeczeństwo ponowoczesne nastąpił szereg przeobrażeń. Trudno znaleźć jedną definicję lub też termin szczegółowo przedstawiający owe zmiany, które mają miejsce na różnych płaszczyznach społeczeństwa.

Definiowaniem nowo nadchodzącej epoki zajmowali się pedagodzy społeczni, socjologowie, i najczęściej pojawiającymi się nowymi określeniami są: „epoka postindustrialna” Bella,

„społeczeństwo informacyjne” Fukuyamy, Noble używa określenia „społeczeństwa post modernizacyjnego”¹. A. i H. Tofflerowie określają przemiany w nowym społeczeństwie jako budowanie cywilizacji trzeciej fali². Ich zdaniem, zmiany te dotyczą przede wszystkim stylu życia rodzinnego, przejawiają się one w postrzeganiu i odnoszeniu się do samego siebie, uwidaczniają się także w obrębie życia politycznego i gospodarczego³. Kierunek przemian mających miejsce w obecnych czasach – zdaniem Z. Baumana – nazwać można

„społeczeństwem płynnej nowoczesności” lub przechodzeniem społeczeństwa nowoczesnego w społeczeństwo „ponowoczesne”⁴. Ksiądz M. Dziewiecki przedstawia „ponowoczesność“

jako „całościowy stan współczesnej kultury i cywilizacji, uwzględniający codzienne zachowania ludzi, dominujące wzory myślenia i postępowania, jak również sztukę, politykę, częściowo nawet religię i naukę”⁵. Dotychczasowe pojęcie nowoczesności (przejawiającej się w utopiach dotyczących naukowego i technicznego postępu prowadzącego do dobrobytu, uwolnienia od tradycji i instytucjonalizacji, jak również uzyskania szczęścia w społeczeństwie bezklasowym), zostaje zamienione ponowoczesnością, której główną i jedyną cechą jest osiągnięcie szczęścia jednostki⁶. Dążenie do szczęścia i zmiany zachodzące w społeczeństwie występują na czterech płaszczyznach. Pierwszą z nich – technologiczno-informacyjną – określają zmiany, jakie nastąpiły w wiedzy, nauce i wiążą się z postępem. Kolejną, ekonomiczną, cechuje rozwój nowych sektorów gospodarczych. Rewolucja seksualna,

1za: K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2002, s. 23.

2Pojęcie fal przemian użyli A. i H. Tofflerowie dla określenia dziejów. Fale te są w nieustannym ruchu, co prowadzi do konfliktów cywilizacyjnych, rezultatem tego są przemiany społeczne, mające miejsce w dziejach ludzkości. Wyróżniają oni trzy fale. Pierwsza z nich wiąże się z ziemią i rewolucją rolniczą. Druga łączy się z uprzemysłowieniem i kształtowaniem się społeczeństwa masowego. Trzecią falę cechuje pozyskiwanie informacji, zdobywanie wiedzy, rozwoju technologii, co przejawia się w zapotrzebowaniach na rozwój komputerów, jak również sieci telekomunikacyjnych i informatycznych. Posługując się podziałem Tofflerów poszczególne fale określa: pierwszą-motyka, drugą-taśma produkcyjna społeczeństwa masowego, trzecią-komputer związany z społeczeństwem informacyjnym. Zobacz: A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji, Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996, s. 25-29.

3A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji…, s. 17.

4Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Wydawnictwo literackie, Kraków 2006, s. 37.

5 M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie ponowoczesności, JEDNOŚĆ, Kielce 2002, s. 15.

6Tamże, s. 18-19.

10

feministyczna, przeobrażenia dotyczące małżeństw i rodzin, jak i osłabienie więzi społecznej, przejawiające się w odchodzeniu od kolektywizmu i propagowanie indywidualizmu, to tylko nieliczna część przemian na płaszczyźnie społecznej. Ostatnim zjawiskiem jest pojawienie się na płaszczyźnie kulturowej nowych prądów, wyzwalających nowe wartości, ideologie, tożsamość i seksualność⁷. Owa ponowoczesność ma wpływ na zmianę w postrzeganiu i przeżywaniu własnego „ja”, które staje się absolutną normą myślenia. Rozważając powyższe stwierdzenie dowiadujemy się, że człowiek „sam dla siebie staje się rodzajem boga”

religijność człowieka ponowoczesnego przejawia się w odchodzeniu od tradycyjnych

„elementów religii” zastępując ich wierzeniami, wróżbami i horoskopami⁸. Pojęcie bycia religijnym posiada znamiona „religijności postmodernistycznej” polegającej na zepchnięciu jej z poziomu życia publicznego na płaszczyznę prywatną jednostki, utrzymującej się na zasadzie pielęgnowania folkloru i obrzędowości, do których jest zaliczana⁹. Terminem postmodernizmu, ogółem, określić można wszystkie procesy przebiegające na płaszczyźnie społeczno-kulturowej. Dotyczą one konsumpcjonizmu, preferowanego stylu życia, świata informacji mające swe odbicie w relacjach międzyludzkich (związkach partnerskich, małżeństwie, rodzinie). Ponowoczesność zmieniła hierarchię wartości (tolerancja i demokracja zwyciężyły nad miłością i prawdą). Epoka ta nacechowana jest subiektywizmem i hedonizmem, zwłaszcza materialnym. Człowiek wyrastający w świecie ponowoczesnym odrzuca Boga, zasady moralne. Zdaniem M. Dziewieckiego, taka jednostka przejmuje atrybuty boskie: pełną świadomość, zupełną nieomylność, nieograniczoną wolność, całkowitą samowystarczalność, dzięki którym decyduje i zarządza swoim życiem osobistym, społecznym, rodzinnym, obyczajowym¹⁰. Typ człowieka ponowoczesnego określa się mianem homo optionis¹¹. Przyczyną tych zmian może być zjawisko szeroko pojętej globalizacji. P. Sztompka określa ją, jako „proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej”¹². Badacze dodają,

7K. Slany, Alternatywne formy…, s. 24-25.

8M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie…, s. 15.

9J. Mariański, Religia i Kościół między tradycją i ponowoczesnością, Studium socjologiczne, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 1997, s. 297.

10 M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie…, s. 22-23.

11K. Slany, Alternatywne formy…, s. 38.

12 P. Sztompka, Socjologia, ZNAK, Kraków 2002, s. 598.

11

że globalizacja sprawiła, że świat stał się jedną wielką wioską, gdzie na obu półkulach młodzież jak i dorosłych cechuje jeden wspólny język. Jest to język mass-mediów, które wywierają wpływ na zachowania, wzory postępowania, hierarchie wartości. Młodzież powiela zachowania przekazywane przez środki masowego przekazu, w tym także zachowania dotyczące sfery seksualnej. R. Robertson definiuje globalizację, jako „zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednym”¹³. Globalizacja pociąga za sobą zjawisko amerykanizacji. M. Arnold rozwijając ten wątek pisze, że do typowych cech tego procesu należą dwie rzeczy: fragmentaryzacja (nieobecność autorytetu) oraz uprawianie banału, czego efektem jest degradacja kulturalna oraz moralna społeczeństwa¹⁴. Z procesem globalizacji i amerykanizacji, ściśle łączy się zjawisko westernizacji¹⁵. Analizując wszystkie powyżej wymienione nurty i czyniąc starania zdefiniowania tych zmian, można nazwać je modernizacją¹⁶, która na gruncie nauk społecznych rozwijała się w drugiej połowie XX wieku¹⁷. Nacechowana jest ona indywidualizmem jednostek, dążeniem do autonomii i odpowiedzialnością za swoje życie¹⁸. Indywidualizacja to proces, w którym jednostka dąży do osiągnięcia własnych korzyści drogą samorealizacji. Czyny prospołeczne ustępują miejsca czynom na rzecz dobra jednostki¹⁹. Taka forma indywidualizmu spotyka się z usprawiedliwieniem szerokiej grupy społecznej wnosząc jednocześnie nowy porządek w życie małżeńskie i rodzinne, rozbijając dotychczasowo postrzegane formy instytucji małżeńsko-rodzinnej, starając się poddać transformacji rodziny wielopokoleniowe, czyniąc ich rodzinami nuklearnymi. Ponadto rodziny przestały spełniać funkcję, do których zostały powołane (funkcja prokreacyjna została oddzielona od rodziny), co spowodowało wzrost rozwodów, nieślubnych dzieci, jak i lekceważenie instytucji małżeńskiej²⁰.

Podstawą niniejszej pracy empirycznej jest zagadnienie obrazu rodziny, małżeństwa i związków partnerskich w świadomości młodzieży polskiej i czeskiej ze Śląska Cieszyńskiego, gdzie szczególna uwaga zostanie zwrócona na zmiany dotyczące związków

13Tamże, s. 582.

14za: D. Strinati, An introduction to theories of popular culture, ROUTLEDGE Taylor & Francis Group, London and New York 2002, s. 24.

15Proces, w którym dochodzi do przenikania zachodniego stylu życia do całego świata. Z tym wiąże się przekaz wartości, norm, wzorów kulturowych. K. Slany, Alternatywne formy…, s. 44.

16K. Slany, Alternatywne formy…, s. 46

17F. Fukuyama, Wielki wstrząs, natura ludzka a odbudowa porządku społecznego, Bertelsmann Media Sp.

z o.o., Klub Świat Książki Politeja, Warszawa 2000, s. 43.

18K. Slany, Alternatywne formy…, s. 46.

19J. Mariański, Religia i Kościół..., s. 101.

20F. Fukuyama, Wielki wstrząs …, s 43.

12

interpersonalnych, a zwłaszcza zmiany w obrębie nawiązywania kontaktów, wchodzenia w relacje partnerskie, skupiając się na małżeństwie, rodzinie i zastępowaniu tych instytucji alternatywnymi związkami partnerskimi. Scharakteryzowane zostaną poszczególne etapy relacji partnerskiej (miłość, wybór przyszłego kandydata/tki, narzeczeństwo, małżeństwo, rodzina). Odwołując się do ważnych zagadnień pedagogiki społecznej, badań socjologicznych, oraz badań własnych autora, przeprowadzonych wśród młodzieży polskiej i czeskiej na pograniczu polsko-czeskim, przedstawione będą powyższe zagadnienia oraz zostaną naszkicowane pewne rozbieżności, jakie nastąpiły w tych relacjach w ostatnich latach. Głównym celem pracy jest uzyskanie odpowiedzi, do jakiego stopnia młodzież ulega nowoczesnym trendom pojawiającym się w obrębie relacji partnerskich. Pytania dotyczące zasadniczych kwestii w temacie relacji partnerskich, odnoszą się do następujących zagadnień:

preferowanych wartości u przyszłych partnerów; wpływu czynnika asymilacji na proces powstawania małżeństw; wpływu religii na wybór oraz trwałość przyszłych związków, akceptacji nowych wzorców zachowań wynikających z liberalizacji seksualności; motywów wchodzenia w związek małżeński bądź wyboru jednej z alternatywnych form relacji rodzinnej; poglądów młodzieży wobec homoseksualizmu; porównania badanych kwestii w społeczności młodzieży czeskiej i polskiej z Zaolzia.

Praca składa się z dziesięciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale, teoretycznym, sprecyzowano pojęcie miłości, któremu we współczesnych czasach nadano różne znaczenia, utożsamiając go przede wszystkim z seksem. A przecież miłość to nadal jeden z ważniejszych motywów skłaniających jednostki do nawiązywania wzajemnych kontaktów i relacji partnerskich. Kolejnym zagadnieniem, na którym została skupiona uwaga, to kryteria wyboru partnera jak i różnice pomiędzy płciami, wynikające ze stereotypów kulturowych, jednocześnie rzutujące na sam fakt dokonania wyboru i utworzenia pomyślnie funkcjonującego związku.

W rozdziale drugim zagadnienia te zostają poszerzone o relacje małżeńsko-rodzinne i o alternatywne formy wzajemnego współżycia (życie singla, homoseksualne związki, kohabitacja), które coraz częściej wypierają tradycyjne struktury życia małżeńsko- rodzinnego. Całość problematyki poszerza zjawisko seksualności i zmian, jakie nastąpiły w jej obrębie w ostatnich latach.

Rozdział trzeci poświęcony został charakterystyce terenu Śląska Cieszyńskiego odwołując się do historii, położenia geograficznego, specyfiki tych ziem wraz z zamieszkującą je ludnością, jak i życiu małżeńsko-rodzinnemu ukształtowanemu poprzez

13

zwyczaje, tradycje, religie, formowanemu poprzez nieunikniony proces asymilacji. Region ten posiada własną kulturę, poprzez to tworzy swoistą wartość.

Czwarty rozdział to metodologia podjętej problematyki. W tym fragmencie przedstawiono cel i przedmiot badań, wysunięto problemy badawcze i hipotezy, przedstawiono techniki i narzędzia zastosowane w badaniach. Badaniami objęto 330 respondentów, z czego końcowej analizie poddane zostało 300 ankietowanych osób z czterech placówek edukacyjnych z Czeskiego Cieszyna.

Rozdział piąty natomiast poświęcony został analizie przeprowadzonych badań, wątek ten dotyczył wyboru partnera. Zagadnienia w nim zamieszczone odnosiły się do: oczekiwań wobec przyszłego partnera, pożądanych cech oraz zagadnieniom cech charakteru przyszłego partnera.

Rozdział szósty dotyczył opinii badanych uczniów o związkach małżeńskich.

Omawiane kwestie dotyczyły: ważności instytucji małżeństwa, deklaracji zawarcia małżeństwa w przyszłości, powodów zawierania małżeństw, pożądanego przez młodzież modelu małżeństwa oraz przeszkód zawarcia małżeństwa.

Kolejny siódmy rozdział badawczy związany był z opiniami młodzieży o trwałości małżeństw. Problemy w nim objęte miały na celu podsumowanie omawianych zagadnień a mianowicie: wpływu religii oraz wychowania seksualnego na trwałość małżeństw, opinii młodzieży na temat problemów w małżeństwach mieszanych narodowościowo oraz najczęstszych przyczyn rozpadu małżeństw.

Rozdział ósmy dotyczył opinii o seksualności młodzieży. Problemami poruszanymi w tym temacie okazały się kwestie: źródeł wiedzy na temat seksualności młodzieży, współżycia seksualnego przed ślubem, opinii na temat doświadczeń seksualnych, antykoncepcji, zdrad oraz częstej zmiany partnerów.

Rozdział dziewiąty odnosił się do alternatywnych form współżycia: preferowanego modelu relacji partnerskich, postawy wobec kohabitacji.

Rozdział dziesiąty badał postawy młodzieży wobec homoseksualizmu: postrzeganie osób o tej samej płci, równość praw osób homoseksualnych z osobami w związkach heteroseksualnych. Drugi z podrozdziałów relacjonował uzyskane doświadczenia seksualne badanych w kontaktach z osobami o tej samej płci

Końcowa część to konkluzje i prognozy dotyczących przyszłości w kontekście omawianych zagadnień.

Całość pracy dopełnia zakończenie, bibliografia oraz aneks.

14

Rozdział I. W drodze poszukiwania ideału. Szkice relacji partnerskich w teoriach kulturowych

1. Ideał miłości oraz jego przemiany we współczesnym społeczeństwie

Zaczynając ad ovo, zacznę od początku – od miłości...

Skroś naszej samotności jak złe wino cierpkiej, skroś z tęsknot i adwentu uplecionej nocy idziemy szukać w mrozie, prostacy i mędrce kwiatu ubóstwa – Miłości.

Autor: K. Piekut Miłość jest najpiękniejszym, najsilniejszym, ale zarazem też najtrudniejszym uczuciem. Może być piękna, głęboka, szczęśliwa, zmysłowa, ale też smutna, niespełniona, z elementami bólu, platoniczna. Przybiera różne odmiany: miłość do Boga, ojczyzny, rodziny, przyjaciół, do osoby, której się pragnie. Tematem miłości zajmowali się artyści, pisarze, poeci. Powstało wiele utworów literackich. Jednak najczęstszym wątkiem poruszanym w tych dziełach to niespełniona miłość kochanków. Przykładem może tu być miłość Orfeusza i Eurydyki – mitologia Parandowskiego, Romea i Julii – znany dramat Szekspira. Miłość jest uczuciem, które towarzyszy ludzkości od urodzenia, aż do śmierci. Każdy człowiek pragnie miłości. Miłosne wzloty i upadki były i nadal są pożądanym tematem we współczesnym społeczeństwie. O miłości marzymy, mówimy.., ale co tak naprawdę oznacza słowo

„miłość”? Aby móc wyjaśnić owo pojęcie, przytoczono poniżej kilka definicji i zilustrowano różnice w pojmowaniu miłości przez ludzi w różnych okresach historii. Początek XXI wieku jest epoką podążania za miłością z niegasnącym entuzjazmem²¹. Termin ten jednak pojawił się długo przedtem i nawet już w starożytności próbowano zdefiniować to pojęcie. I tak słowo miłość w języku łacińskim określa kilka terminów: amor – ogólne określenie miłości, używane najczęściej dla oznaczenia miłości erotycznej; caritas – miłość pozbawiona elementów zmysłowych; pietas – miłość wyrażająca się w głębokiej czci, np. miłość do Boga, ojczyzny, rodziców; libido – miłość cielesna, fizyczna, wyrażająca się w pożądaniu seksualnym²². Starożytni Grecy rozróżniali następujące rodzaje miłości: philiaérétike

21M. Evans, Czym jest uczucie zwane miłością?, w: Socjologia codzienności. red. P. Sztompka, M. Bogunia- Borowska, ZNAK, Kraków 2008, s. 110.

22K. Imieliński, Seksuologia zarys encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1985, s. 186.

15

(przyjaźń między zakochanymi), eunoia (oddanie), agape (bezinteresowne uczucie), pothos (pożądanie miłosne), charis (miłość oparta na wdzięczności i szacunku), mania (namiętność nieokiełznana), eros (pożądanie)²³. M. Evans w artykule, Czym jest uczucie zwane miłością, nie rozdziela miłości według poszczególnych cech, które w niej przeważają, ale tworzy definicję pisząc, że: „Miłość jest czymś doniosłym, nie tylko dla poszczególnych ludzi, ale także dla całego społecznego świata, ponieważ warunkuje język, wpływa na nasze rozumienie i zachowanie, określa nasze życie osobiste i seksualne”²⁴. W Piśmie Świętym w Hymnie o miłości czytamy: „Gdybym mówił językami ludzi i aniołów a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący...”²⁵. W tym miejscu autor akcentuje istotę miłości, przypisując jej niebywałe znaczenie. Miłość przybiera tutaj charakter ponadczasowy, jest nieograniczona, niedająca się zbadać, wychodząca poza możliwość ludzkiej percepcji. Jest czymś, czego nie można pojąć. Przypatrując się tekstom biblijnym, apostoł Paweł określając miłość pisze: „Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą, nie dopuszcza się bezwstydu, nie szuka swego, nie unosi się gniewem, nie pamięta złego, nie cieszy się z niesprawiedliwości, lecz współweseli się z prawdą. Wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko przetrzyma”²⁶(1.Kor 13,4-7). Apostoł Paweł opisując ideał czystej miłości, stara się określić ów niezbadany dotąd obszar, przypisując mu kilka cech, które typowe są dla rodzaju ludzkiego. Widzi, że po spełnieniu wszystkich tych przesłanek można przesądzać o miłości. Tworzy definicję miłości, osadzając ją w granicach. Dotąd nieograniczone słowo miłość, staje się bliskie rozumieniu świata ludzi i odnajduje w nim swe miejsce. Z założenia opis ten przesądza o wyidealizowanej, trudno osiągalnej relacji pomiędzy dwojgiem ludzi. W tej kwestii zabiera głos także teologia. Przedstawicielem tego nurtu jest S. Jasionek, który definiując miłość pisze, że nie powinna być ona egoistycznym szukaniem własnego dobra, korzyści bądź drugiej osoby, powinna natomiast być życzliwą, bezinteresowną. Dominującą cechą ma być obdarzanie drugiej osoby, zawierające elementy ubogacania, stanowiące źródło dobra dla niej²⁷. Powyżej zamieszczone rozważania przedstawiają miłość jako uczucie, zbiór pewnych cech, które jednak niekoniecznie muszą

23Z. Lew-Starowicz, Seks w kulturach świata, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo. Wrocław 1988, s. 20.

24M. Evans: Czym jest uczucie zwane miłością?,… s. 97.

25Pismo Święte, Starego i Nowego Testamentu, wydanie trzecie, PALLOTTINUM, Poznań- Warszawa 1990, s.

1302.

26Tamże, s. 1302.

27S. Jasionek, Wychowanie moralne, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna IGNATIANUM, WAM, Kraków 2004, s. 43-44.

16

być zawsze pozytywne. Miłość często związana jest z przykrymi uczuciami: bólem, smutkiem, rozpaczą, poczuciem niespełnienia itp. Powracając do koncepcji teologicznej, M. Dziewiecki konkretyzuje pojęcie miłości pisząc, że miłość jest decyzją, którą cechuje podejmowanie decyzji i konkretnych działań. Działania rozumieć można w sensie bycia obecnym w życiu drugiego człowieka i podjęcie troski o jego ustawiczny rozwój. Autor pisze, że miłość, chodź jest uczuciem rodzącym się w sercu, jest widzialną właśnie poprzez czyny²⁸. Spoglądając na miłość w aspekcie jej urzeczywistniania się w związku, nasuwają się pytania o jej istotę, o to, jaka ma właściwie ona być. Odpowiedzi na te dociekania może udzielić opis miłości realizującej się w małżeństwie (o miłości małżeńskiej). Miłość tę postrzegać można, jako „syntezę wzajemnego upodobania, pożądania i życzliwości. Jest spotkaniem i postępującym jednoczeniem się kobiety i mężczyzny. Polega na wzajemnym oddaniu się osób, powierzeniu swojego życia we wszystkich jego wymiarach: fizycznym, psychicznym i duchowym, drugiemu człowiekowi”²⁹. Jest to stan, którego rezultatem jest oddanie własnej osoby do czyjejś własności³⁰. Zamieszczony opis miłości – uczucia jak i swoistej relacji pomiędzy dwojgiem ludzi – będzie stanowił podłoże do dalszych rozważań i pomoże w wyjaśnianiu, dlaczego ludzie decydują się na wchodzenie we wspólne relacje partnerskie, bądź zawierają małżeństwo. Czasami zdarza się, że miłość zostaje błędnie utożsamiona z przyjaźnią, która posiada podobne cechy. Jednak istnieje pewna różnica, pomiędzy terminami „kochać” a „lubić”. Przyjaciół można lubić, nie trzeba ich natomiast kochać.

Miłości towarzyszą wielkie sympatie, zazwyczaj odwzajemnione. Jednak przyjaźń w odróżnieniu od miłości nie posiada pierwiastka erotycznego, który pojawia się tylko w miłości. Kolejnymi zjawiskami niewystępującymi w przyjaźni, ale mającymi swoje miejsce w początkowej fazie rodzenia się miłości, są najprawdopodobniej instynktowe mechanizmy, często irracjonalne, zbliżania się i odchodzenia z danej relacji. Przyczyny tego zjawiska trudno wytłumaczyć, jednak ma ono swoje miejsce w procesie powstawania miłości. J. R.

Sternberg rozróżnia trzy zasadnicze składniki, które powinny być spełnione, żeby można było mówić o miłości. Są nimi: intymność, namiętność i zaangażowanie³¹. Te czynniki są istotne podczas tworzenia się związku i będą szczegółowo omówione w rozdziale poświęconemu związkom partnerskim. Powyższy tekst krótko charakteryzuje pojęcie miłości, przedstawia jej

28M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie…, s . 57.

29E. Rydz, Refleksje wokół psychologii i etyki miłości, w: Małżeństwo, męskość, kobiecość, miłość, konflikt, red.

H. Liberska, M. Matuszewska, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001, s. 127.

30Tamże, s. 127.

31J. R. Sternberg: A triangular theory of love. Psychological Review93, w: Psychologia miłości, red.

B. Wojciszke, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 8.

17

podziały. Podaje podstawowe definicje, które ujmują historyczny obraz miłości, pokazując obraz miłości cnotliwej, sprawiedliwej, idealnej. W społeczeństwie ponowoczesnym doszło do przeobrażeń w systemie hierarchii wartości. Na czołowe miejsca wysuwają się inne wartości, typowe dla człowieka postmodernistycznego i tym samym dochodzi do zmiany w rozumieniu ideału miłości. J. Lee podaje nową koncepcję miłości, która opiera się na trzech typach: eros, ludus i amicitia. Eros i ludus przedstawiają miłość nietrwałą. Eros symbolizuje piękno i atrakcyjność, które prowadzą do krótkotrwałych relacji seksualnych. Ludus ujmuje miłość jako figlarną, radosną zabawę, cechuje się permisywnością i posiadaniem wielu partnerów, brakiem zaangażowania. Amicitia wychodzi z miłości partnerskiej, polegającej na przyjaźni, zaufaniu i stabilności³². W okresie późnej nowoczesności miłość poszukuje dla siebie określenia. K. Slany przedstawia miłość jako uczucie charakteryzujące się swą elastycznością i dynamizmem. Za słusznością tego twierdzenia przemawia fakt, że miłość posiada dość szybki początek, zmierzając ku swojemu końcowi, jeżeli nie odnajdzie w partnerze przystani lub miejsca, gdzie może się rozwijać i być odwzajemnioną. Występuje ona w dwu postaciach, jako uczucie bądź też zachowanie. Miłość w związku przejawia się w zachowaniu partnera³³. Według E. Sujak kontakty seksualne stają się środkiem wyrażania miłości i przekazania jej partnerowi. Jest to próba nawiązania wzajemnej relacji z drugą osobą³⁴. A. Giddens podaje dwa nowe terminy, które określają ideał miłości we współczesnym społeczeństwie, są nimi: „miłość romantyczna” i „miłość współbieżna”.

Pierwsza z nich nacechowana jest wzajemnym pożądaniem partnerów, umacniającym stereotypową nierówność obu płci w związku. Miłość współbieżna przypomina bardziej praktykę „czystej relacji” o luźnym charakterze. Miłość ta rozwija się w miarę rosnącej intymności w związku. Kontakty płciowe występują w obu typach relacji, jednak w wypadku miłości romantycznej kontakty te realizowane są w ramach związku monogamicznego, w przeciwieństwie do czystej relacji, gdzie wzajemne dostarczanie sobie cielesnych doznań jest miarą trwania owej relacji³⁵. Wchodząc głębiej w ów wątek, w obu typach miłości kontakty seksualne są obecne, a seks jest integralną częścią nowo rozumianej miłości. Z tego wynika, że zarówno kobiety jak i mężczyźni poszukując rozkoszy seksualnej, która zajmuje czołowe miejsce w związkach partnerskich, utożsamia pojęcia „miłości” i „seksu”. Warto poświęcić uwagę zagadnieniu zacierania się granic pomiędzy miłością a seksem. F. Albertoni

32za: K. Slany, Alternatywne formy życia…, s. 102.

33Tamże,s. 99.

34E. Sujak, Życie jako zadanie, Instytut wydawniczy PAX 1982, Warszawa 1978, s. 94.

35A.Giddens, Przemiany intymności, PWN, Warszawa 2007, s. 80-81.

18

rozróżnia miłość, erotyzm i seks. Skupiając się na erotyzmie wychodzi z założenia, że może on pojawić się przed miłością, zarówno wywodzić się z niej i często prowadzi do utworzenia miłosnych związków. Związki te powstają z erotyzmu, który żywi się chęcią odnajdywania, odkrywania, nieustannego przekraczania granic. Erotyzm jest twórczą grą libido. Wśród kobiet dochodzi do mieszania się miłości z erotyzmem, czego nie ma u mężczyzn³⁶. Zjawiskiem wzajemnego przenikania się granic miłości i seksu interesował się lekarz Z. Lew Starowicz, który wyodrębnia następujących pięć modeli: platoński, zmysłowy, integralny, dysocjacji miłości i seksu, seksu bez miłości. Model platoński, to model, w którym mamy do czynienia z miłością aseksualną, oderotyzowaną, uduchowioną. Seks jest traktowany jako warstwa niższa, a celem człowieka jest osiągnięcie wyższej miłości, aseksualnej (chrześcijaństwo, buddyzm). Kolejnym typem jest model zmysłowy. W nim miłość utożsamiana jest z pożądaniem. Seks jest tu punktem centralnym (islam, miłość seksualna w kulturze Zachodu). Model integralny, psychofizyczny cechuje nierozdzielność miłości i seksu (większość wielkich kultur, niektóre nurty chrześcijaństwa). Model dysocjacji miłości i seksu – w nim miłość i seks to zupełnie odrębne kategorie. Kontakty między partnerami mogą być pozbawione więzi uczuciowej (kultury orgiastyczne, styl tzw. cool-sex). Ostatni model to model seksu bez miłości. W nim fenomen miłości między mężczyzną i kobietą nie jest znany. Łączy ich seks, sympatia (nieliczne kultury prymitywne)³⁷. Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć założenie, że w różnych kulturach miłość i seksualność przybierają różne postacie i pełnią różne role. Dawniej miłość i seksualność, łączyły się dopiero w małżeństwie, w czasach obecnych dochodzi do sytuacji, kiedy seks występuje w fazie poznawaniu się ludzi, jest obecny w związkach partnerskich stanowiąc ich nierozerwalną część. Seksualność i postawy młodzieży wobec zachowań seksualnych zostaną opisane w rozdziale drugim.

2. Relacje partnerskie

O związku partnerskim można powiedzieć, że jest relacją pomiędzy jednostkami heteroseksualnymi bądź też homoseksualnymi, mającą na celu poznanie partnera w sferze psychicznej, fizycznej i społecznej. Relacje partnerskie obejmują więzi intelektualne, uczuciowe, erotyczne, seksualne, rodzicielskie, materialne, styl spędzania wolnego czasu

36za: M. Nakonečný, Lidské emoce, ACADEMIA, Praha 2000, s. 312-313.

37Z. Lew-Starowicz, Seks w kulturách…, s. 21.

19

itp³⁸. Partnerstwo to również pewna postawa wynikająca z wychowania, oczekiwań, samooceny, koncepcji męskości-kobiecości³⁹. W czasach obecnych związek partnerski, czy partnerstwo, zastępuje popularne, nowoczesne określenie „bycia ze sobą”, lub też dalej posunięta relacja „bycia ze sobą – wolny związek”. Ten typ relacji nie pojawia się tylko w trakcie nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, jest też obecny podczas tworzenia intymnej więzi z drugą osobą. Jak pisze A. Giddens, w „wolnych związkach” powinno się dbać o ustalenie wzajemnych granic pomiędzy obydwoma partnerami. Określenie granic jest ważne dla budowania wzajemnej więzi intymnej⁴⁰. Niektórzy mogą tutaj zasugerować, że jeżeli są spełnione powyższe przesłanki, czyli określone granice we wzajemnych relacjach, rozwijająca się intymność, otwarcie się na drugą osobę, to można mówić o związku partnerskim. Jednak to jeszcze trochę za mało, żeby daną relację można nazywać jakimkolwiek związkiem. Zanim przejdziemy do analizy procesu tworzenia, rozwoju związku partnerskiego, przyjrzyjmy się ważnemu zagadnieniu, a mianowicie – wyborowi partnera.

2.1. Specyfika łączenia się w pary

Wybór partnera jest jednym z najciekawszych zjawisk, które można zaobserwować w świecie przyrody, jak i w życiu każdego człowieka. Podczas dokonywania wyboru mamy do czynienia z mnogością interesujących strategii, rytuałów, zalotów, zanim w końcu dojdzie do znalezienia odpowiedniego osobnika. Jedną z tych strategii jest walka o dobra materialne i utrzymanie do nich dostępu, dawanie sobie nawzajem prezentów, zadbanie o atrakcyjny wygląd. Inną ze strategii może być taniec. Wszystkie te zachowania, często błędnie uważane za typowo ludzkie (lub wymyślone przez ludzi), występowały dawno temu, a przykłady tych zachowań znajdujemy wśród zwierząt w świecie przyrody. Entomolog E. Wilson kształtuje pojęcie socjobiologii (łączącej zarówno antropologię, socjologię oraz psychologię) wysuwa on tezę o „biologicznych podstawach ludzkiego zachowania” z uwzględnieniem genów we wszelkich działaniach ludzkich⁴¹. Wśród zwierząt instynkt seksualny zmusza osobniki płci przeciwnej do reprodukcji służącej zachowaniu gatunku. Wytworzył się jednak stereotyp głoszący pogląd, że nie wszystkie osobniki podchodzą do tego zadania aktywnie.

A. J. Bateman w roku 1948 napisał artykuł, który pojawił się w czasopiśmie „Heredity”, gdzie udowadnia, że: samce (także wśród ludzi) są zalotni, typowe są u nich zachowania

38Z. Lew Starowicz, O seksie partnerstwie i obyczajach, Wydawnictwo Współczesne, Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Warszawa 1988, s. 57.

39Tamże, s. 36.

40 A. Giddens, Przemiany intymności..., s. 117.

41za: N. Goodman, Wstęp do socjologii, ZYSK i S-ka, Poznań 1997, s. 48.

20

promiskuitywne, natomiast samice (również gatunku ludzkiego) w zalotach są mniej aktywne, podchodzą z niechęcią do częstych stosunków reprodukcyjnych. Płeć niejako obliguje do określonych wzorów zachowań, jest to uwarunkowane przez samą naturę. To samice zazwyczaj troszczą się o gniazdo i młode, a samiec strzeże przed niebezpieczeństwem, odstrasza intruzów i stara się o samice⁴². Można tymczasowo przyjąć tę tezę i na konkretnych przykładach udowodnić jej słuszność lub też zaprzeczyć temu twierdzeniu. Zanim przejdziemy do omawiania konkretnych przykładów, zatrzymajmy się przy zagadnieniu komunikowania się zwierząt. Jak już było wspomniane, istnieje wielość strategii, jak zainteresować swoja osobą płeć przeciwną. Wśród zwierząt każdy gatunek ma na to swój sposób od walki, poprzez obdarowywanie samic prezentami, oferowanie przez samców wybudowanych domów-gniazd, oczarowania partnerki swym wyglądem poprzez taniec oraz inne. Sposobem na efektywne poszukiwanie partnera jak i łączenie się w pary w świecie zwierzęcym ma służyć komunikacja. Określana jest mianem biokomunikacji, jej najczęstsze formy to: akustyczna – za pomocą dźwięków; optyczna – za pośrednictwem kolorów; poprzez dotyk. Inną stanowi komunikacja za pomocą impulsów elektrycznych. Najczęściej stosowaną przez zwierzęta formą komunikacji jest komunikacja chemiczna. Chemia pomaga w zdobywaniu pokarmu, jest obecna w walkach pomiędzy dorosłymi osobnikami tego samego gatunku, służąc w ich obronie, zapewnia przetrwanie gatunku. Kiedy mężczyzna chce znaleźć partnerkę, może dać ogłoszenie. Dla większości zwierząt, tę samą rolę pełnią feromony. Osobniki tego samego gatunku komunikują się za ich pomocą w celu wymiany informacji, odpowiadają one za łączenie się pary w okresie godowym. A jak jest u ludzi?

Ludzie również wytwarzają feromony odpowiednie dla naszego gatunku, wydzielane z organizmu powodują u nas uczucie miłości. Można powiedzieć, że miłość to uczucie.

Naukowcy jednak doszli do wniosku, że miłość jest tylko reakcją biochemiczną, którą można zapisać za pomocą wzoru: C8-H11-N, czyli fenyloetyloamina (FEA)⁴³. Ta właśnie reakcja powoduje, że ludzie łączą się w pary, stosując zarazem podobne strategie, jakie można znaleźć wśród osobników z niższego szczebla ewolucji (zwierząt). Przypatrując się zachowaniu zwierząt, można dojść do stwierdzenia, że w świecie przyrody istnieją osobniki, łączące się w pary na całe życie, jak i osobniki promiskuitywne (często zmieniające partnerów). Zachowanie takie nie jest typowe tylko dla samców, występuje także u samic.

Początkowo wysunięta teza o zalotnych samcach i biernych samicach, nie znajduje tutaj

42O. Judsonová, Sexuální poradna dr. Tatiany pro všechna živá stvoření, Úplný průvodce evoluční biologií sexu, tlum. M. Seethaler, DOKOŘÁN a ARGO, Praha 2003, s. 14-15.

43M. Koukal, Zvířata ovládají chemii, „21. Století“,2009, nr 9, s. 20-23.

21

swego potwierdzenia. W 80. latach XX wieku naukowcy odkryli coś, czego nikt się nie spodziewał, a mianowicie, że większość samic zmienia swoich partnerów. Po tym stwierdzeniu próbowano wyjaśnić to zjawisko, dochodząc do wniosku, że samice mają pożytek z zachowań promiskuitywnych. Wielość partnerów w okresie godowym u tych samic, prowadzi do większej liczby zapłodnień, niż u samic mających jednego partnera⁴⁴. Jednak samice starannie dobierają partnerów – ojców swojego potomstwa, co świadczy o fakcie, że samce muszą podejmować większy wysiłek w celu zdobycia samicy (techniki uwodzenia, częste próby zbliżeń itp.), nie zawsze kończące się możliwością reprodukcji⁴⁵. F. Fukuyama uważa, że zachowania zwierząt samców jest podobne zachowaniu samców gatunku homo sapiens. Według niego to właśnie mężczyźni mają większą biologiczną predyspozycję ku zachowaniom promiskuitywnym, przejawiającą się ciągłym „zdobywaniem samic”, częstym zmienianiem partnerek, próbami zaspokojenia sił natury biologicznej. Można by przesądzać, że mężczyźni nie będą dostarczali dóbr swym rodzinom i poprowadzą życie promiskuitywne, jednak wszystko zależy od kontroli społecznej, nacisków zmuszających mężczyzn do respektowania danych norm społecznych⁴⁶. Rozważania dotyczące zachowań zwierząt, zjawiska promiskuityzmu w zalotach jak i sposób łączenia się w pary, mogą służyć jako model tłumaczący pewne zależności w zachowaniu pośród gatunku ludzkiego, pokazujący różnice w seksualności pomiędzy kobietami i mężczyznami.

2.2. Różnice płci – uwarunkowania kulturowe

Zanim omówimy zjawisko łączenia się w pary wśród ludzi, należałoby postawić sobie kilka podstawowych pytań: jakie są motywy wchodzenia w relacje partnerskie?, kogo poszukujemy?, czy dokonany wybór do końca zależy od nas?, co wpływa na to, że wybieramy tak a nie inaczej? Te zagadnienia nurtują ludzkość od wieków. Na pytanie, dlaczego wchodzimy w związki z innymi ludźmi, odpowiedzi udzielił czeski autor J. Josefík, który w swoich rozważaniach doszedł do wniosku, że partnera życiowego poszukujemy dlatego, że bez związku partnerskiego nie jesteśmy „kompletni”, czegoś nam brakuje⁴⁷. Kontynuując myśl autora, dopiero po odnalezieniu „drugiej połówki”

i utworzeniu związku, stajemy się jednym pełnowartościowym organizmem. Rozwijając tę tezę, poczucie kompletności (dowartościowania) mieliśmy w wieku dziecięcym, kiedy

44O. Judsonová, Sexuální poradna…, s. 16.

45F. Fukuyama, Wielki wstrząs, natura ludzka..., s. 95.

46Tamże, s. 96.

47J. Josefík, Taháky pro dospělé, Jak si najít partnera, FORTUNA LIBRI, Praha 2009, s. 35.

22

to matka wraz z najbliższą rodziną zaspokajała wszystkie nasze potrzeby. W rodzinie tej mieliśmy swoje miejsce. Wraz z etapem powolnego przechodzenia do okresu dorosłości w życiu człowieka okres dojrzewania wytwarza pustą przestrzeń, której nie można wypełnić w rodzinie. Przestrzenią tą jest popęd seksualny, którego nie można zaspokoić w obrębie rodziny, choćby ze względów genetycznych, etycznych, czy prawa moralnego⁴⁸. Zastanawiając się, kogo tak w ogóle poszukujemy, można dojść do wniosku, że inaczej partnera wyobrażają sobie dzieci, inaczej postrzegany jest przez młodzież w wieku adolescencyjnym, zupełnie inne wymagania mają dorośli i ludzie w podeszłym wieku.

Związane to jest z potrzebami i oczekiwaniami, jakie mają poszczególne grupy wiekowe.

Ogólnie, odwołując się do znanych stereotypów można powiedzieć, że ludzie młodzi będą cenić przede wszystkim wygląd zewnętrzny, urodę. Dla dorosłych, ludzi starszych ważne będą cechy charakteru, światopogląd, hierarchia wartości. Jakiego partnera poszukujemy i w fazie końcowej wybierzemy oraz jakimi partnerami sami zostaniemy, zależy od naszej socjalizacji, stosunku do matki, ojca, rodzeństwa, grupy pierwszego kontaktu (rodzina, szkoła, Kościół, środowisko pracy). Ważną rolę odgrywa kolejność urodzeń i to, czy jesteśmy jedynakami, czy też wychodzimy się z rodzin wielodzietnych. To wszystko wpływa na nasze późniejsze życie i wzory zachowań. Odziedziczone wzory zachowań lub nabyte w procesie socjalizacji, przyjmiemy za własne i będą one miały swoje miejsce w rodzinach przez nas tworzonych. Podstawowym warunkiem tutaj jest rozpoznanie tych wzorów zachowań, identyfikacja z nimi i zdolność posługiwania się nimi. Dla niektórych osób znaczący wpływ na wybór przyszłego towarzysza życiowego mają pozytywne przeżycia doznane w rodzinie, kiedy to córki podświadomie wybierają partnera podobnego do swego ojca, synowie natomiast porównują partnerki ze swoimi matkami. Każdy człowiek poszukuje idealnego partnera, co może z kolei być problemem, ponieważ nikt tak naprawdę nie wie, kogo właściwie poszukuje. I tu rodzi się pytanie: czy można utworzyć trwały związek? Najłatwiej jest podzielić panujące opinie na dwie grupy: optymistów i pesymistów. Optymiści twierdzą, że można stworzyć udany związek, o ile istnieje miłość, dobra więź seksualna, przyjaźń, dojrzałość psychiczna. Pesymiści uważają, że szans stworzenia optymalnej więzi partnerskiej nie ma, wszystko opiera się na zasadzie umowy, kompromisów, koniecznych rezygnacji, a związek partnerski służy dobru gatunku, atrakcyjność erotyczna i miłość są przemijające.

W tych poglądach znaleźć można trafne argumenty, przemawiające za słusznością obydwu twierdzeń. Tworzenie związku kobiety z mężczyzną, z natury wydawać się może trudne,

48Tamże, s. 37.

23

czasami nierealne. Różnice w budowie mózgu, jak i odmienne funkcjonowanie emocjonalne wynikające z odmiennej anatomii mózgu u obu płci mogłyby przesądzać o tym, że te uwarunkowania genetyczno-biologiczne nie sprzyjają tworzeniu się jakichkolwiek relacji. Jednak jest całkowicie odwrotnie. Naukowcy dowiedli, że wzajemne odmienności fizjologiczno-morfologiczne, budowa ciała jak i odmienne funkcjonowanie mózgu u obu płci sprawiają, że istota ludzka z natury poszukuje płci przeciwnej. Różnice te stanowią ważny element w nawiązywaniu wzajemnych relacji, zamiast oddzielać, łączą dwa światy: kobiety i mężczyzny⁴⁹. Przechodząc do konkretnych różnic mających wpływ na nasze zachowania, przypatrzmy się zjawisku determinacji płci. Od 60. do 70. lat ubiegłego wieku dochodzi do zainteresowań badaniami „gender differences”, czyli różnicami pomiędzy obu płciami, światem kobiety i mężczyzny. Analizy te nie skupiały się tylko na wyliczeniu poszczególnych różnic, ale ich celem było także zbadanie możliwości utworzenia pomyślnego (dobrze funkcjonującego) związku pomiędzy kobietą i mężczyzną⁵⁰. Pytając o możliwość stworzenia pomyślnej relacji partnerskiej, otrzymujemy prostą odpowiedź, będącą zarazem instrukcją jak postępować. Zdaniem psychoterapeuty B. Hellingera relacja partnerska wymaga wzajemnego równowartościowego traktowania się partnerów. Jeżeli kobieta poszukuje mężczyzny na wzór swego ojca, a mężczyzna żony podobnej do własnej matki, to taki związek nie daje szans przetrwania, ponieważ nie była spełniona powyższa przesłanka dotycząca wzajemnej równości wobec siebie partnerów⁵¹. A może lepiej zadać inne pytanie:

czy proces socjalizacji ma wpływ na kształtowanie przyszłych ról jednostek i może zarazem stanowić dorodne podłoże dla pomyślnego budowania przyszłego związku? Zagadnienie to przybliżą teorie naukowe. Zanim jednak przejdziemy do wnikliwej analizy całego problemu i do przedstawienia pewnych różnic pomiędzy mężczyznami a kobietami, trzeba dokonać rozróżnienia pomiędzy terminami płci biologicznej (sex) a płci kulturowej (gender).

Terminem płci biologicznej posługujemy się w celu odróżnienia anatomicznych i fizjologicznych różnic pomiędzy organizmem kobiety i mężczyzny. Płeć kulturową można rozumieć jako całość psychologicznych, społecznych i kulturowych różnic pomiędzy mężczyznami a kobietami⁵². W procesie socjalizacji do ról związanych z płcią, mamy do czynienia z wieloma poziomami, uwidaczniającymi różnice poszczególnych kategorii płci.

49I. Plaňava, Průvodce mezilidskou komunikací, Přístupy-dovednosti-poruchy, GRADA PUBLISHING, Havlíčkův Brod 2005, s. 29.

50Tamże, s. 29.

51B. Hellinger, Skrytá symetrie lásky, Co podporuje lásku v partnerských vztazích, PRAGMA, Praha 1998, s. 52.

52A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2004, s. 128.

24

Są nimi: sex, gender oraz gender identity⁵³. Anatomiczne, biologiczne i fizjologiczne cechy dziecka przychodzącego na świat umieszczają go w określonej obrębie płci, mamy tu na myśli płeć biologiczną (sex). Płeć kulturową (gender) natomiast nabywa się w ciągu życia w procesie socjalizacji. I tak różnice związane z płcią kulturową są wytwarzane przez kulturę, zostają jednostkom przypisane, przy czym społeczeństwo oczekuje od nich poszczególnych zachowań typowo męskich bądź też kobiecych⁵⁴. Można wysunąć wniosek, że płeć kulturowa jest efektem działań społecznych, tworząc społeczny obraz męskości i kobiecości. Trzecia kategoria płci rozpatrywana na gruncie psychologii, to gender identity –

„tożsamość płciowa” znacząca tyle, co samoświadomość własnej płci oraz całkowita identyfikowanie się z nią⁵⁵. W zależności od płci można mówić o tożsamości płciowej męskiej, bądź kobiecej. Istnieje jednak fenomen tożsamości płciowej zwany tożsamością androgyniczną, w której cechy męskie i żeńskie są połączone w jednej osobie ludzkiej. Owo wzajemne zjednoczenie jest bytem stojącym ponad płciowością, wyrazem tęsknoty zjednoczenia człowieka z harmonią, kosmosem. Warto przypomnieć tu koncepcję S. Lipsitz Bem twórczyni psychologicznego Inwentarza Ról Płciowych (Bem Sex Role Inventory), która pisząc o męskości i kobiecości upatruje w nich jedynie stereotypy kulturowe, a w zjawisku androgynii fenomen głoszący, że konkretnym zachowaniom nie powinien być nadawany status płci⁵⁶. Podobne twierdzenie prezentuje J. Kurzępa, pisząc, że role socjalne przypisane przez społeczeństwo obu płciom, prowadzą do wytwarzania stereotypowych poglądów dotyczących konkretnych zachowań samca/ samicy/ mężczyzny /kobiety. Ponadto mechanizm kontroli społecznej stoi na straży tych zachowań i egzekwuje każdą występującą odmienność⁵⁷. Profesor psychologii S. A. Shields, zajmująca się kulturową tożsamością płci, wysuwa tezę, że „płciowość, jako tożsamość społeczna jest wyrażana przez wygląd i zachowanie”⁵⁸. Chcąc udowodnić słuszność powyższych tez przyjrzyjmy się rozwojowi seksualnemu obu płci. Skupiając się na rozwoju kobiet, można zauważyć, że od pierwszego momentu życia – od urodzenia, dla kobiety decydującą rolę w życiu odgrywa matka. Staje się ona wzorem do naśladowania, kimś, od kogo mała dziewczynka przyjmuje nie tylko kobiecość, ale i uczy się macierzyństwa. Bawiąc się lalkami, przyjmuje model matki,

53E. Głażewska, Płeć i antropologia, Kulturowa koncepcja płci w ujęciu Margaret Mead, Centrum Edukacji Europejskiej, Toruń 2005, s. 124.

54A. Giddens, Socjologia…, s. 129.

55za: E. Głażewska, Płeć i antropologia..., s. 125.

56Tamże, s. 130-134.

57J. Kurzępa, Młodzież pogranicza -„świnki“ czyli o prostytucji nieletnich, Impuls, Kraków 2010, s. 152.

58S. A. Shields, Mówiąc od serca, Płeć i społeczny wymiar uczuć, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 72