Obszar, położenie geograficzne, zarys dziejów. Śląsk Cieszyński jako pogranicze

Pochodzenia nazwy Śląska Cieszyńskiego interesowało i interesuje badaczy od czasów najdawniejszych. K. Celtes żyjący na przełomie XV i XVI wieku uważa, że nazwa ta pochodzi od dopływu Odry zwanego „Slesus”. Przeprowadzone badania w XIX w. przez J. S. Bandtkiego wskazują, że nazwa najprawdopodobniej może pochodzić od rzeki Ślęzy, która dała początek nazewnictwu plemienia Ślężan wraz z całą krainą i górami Ślęży.

Niemiecki badacz I. Imsieg nazwę Śląska wywodzi od germańskiego plemienia Silingów, żyjących już w II w. n. e. Sądził on, że plemiona te pojawiły się na tych terenach przed przybyciem Słowian i odnajdywał pewne podobieństwa fonetyczne z Silingami³⁰⁷. W. Semkowicz, M. Rudnicki wraz z wybitnym językoznawcom W. Taszyckim analizując źródłosłów „ślęg”, doszli do wniosku, że nazwa pochodzi od wyrazów ślągwa, ślęgać, ślęganina, co oznacza klimat wilgotny. Przyczyną tego mogą być liczne mokradła, a także wierzchołki gór, zatrzymujące wilgoć³⁰⁸. Przyjmując powyższą tezę, przypatrzmy się nieco bliżej temu regionowi, procesom, które uformowały ten obszar oraz środowisku przyrodniczemu, klimatowi i innym czynnikom mającym wpływ na powstanie tego terenu i późniejsze jego zasiedlanie przez ludność plemienną. Na powstanie płaszczowin (jednostek tektonicznych), które dały początek Karpatom, Beskidowi Śląskiemu i Beskidowi Morawsko-Śląskiemu wpłynęły ruchy górotwórcze ³⁰⁹. Ta specyficzna rzeźba całego obszaru w stopniu znacznym wpływa na warunki klimatyczne na tym obszarze. Zajmując się badaniem klimatu należy wspomnieć, że teren Śląska Cieszyńskiego znajduje się pomiędzy Europą zachodnią

305G. Morcinek, Śląsk, Wydawnictwo Polskie (R. Wegner), Poznań 1933, s. 18 – 20.

306Tamże, s. 161.

307 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 14.

308Tamże, s. 14-15.

309A. Dorda, Środowisko przyrodnicze, w: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I. Panic, Starostwo Powiatowe w Cieszynie, OFFSETDRUK I MEDIA, SP. Z O.O., Cieszyn 2009, s. 33.

81

i kontynentalną Europą wschodnią. Jego położenie ulega częstemu napływowi nad ten obszar zarówno morskich (wpływ Atlantyku) jak i kontynentalnych mas powietrza. Warunki te powodują, że klimat tego obszaru waha się pomiędzy okresami obfitych opadów jak i okresami suszy³¹⁰. Obszar Śląska podzielić można na dwa regiony klimatyczne. Pasmo górskie na południu należy do chłodniejszego regionu, natomiast niziny występujące w północnej jego części można zaliczyć do strefy umiarkowanej z cieplejszym klimatem³¹¹. Klimat ten sprzyja uprawie roli. Na obszarze Śląska znaleźć można gleby słabe, piaszczyste, torfiaste lub iłowate w zależności od miejsca występowania. Do najlepszych ziem na tym terenie zaliczyć można gleby powstałe z utworów lessowych i czarnoziemy³¹². Do bogactw naturalnych występujących na całym terenie Śląska zaliczyć można złoto, srebro, miedź, rudy żelaza oraz bogate złoża węgla czarnego. W średniowieczu bogactwa naturalne miały wpływ na osadzanie się ludności na tych terenach ze względu na metale szlachetne. W czasach nowożytnych wraz z rozwojem ośrodków przemysłowych, odkryciem złóż węgla kamiennego dochodzi do ponownego przemieszczania się ludności i osiedlania w rejonach przemysłowych. Bogate złoża węgla, ciągnące się od Moraw aż do Polski, przyjęły nazwę górnośląskiego zagłębia węglowego³¹³. Z powodu zróżnicowanych warunków fizjograficznych na terenie Śląska w okresie międzywojennym doszedł do głosu podział na subregiony takie jak: „Śląsk Biały (Opolszczyzna), Śląsk Zielony (część południowa z Ziemią Cieszyńską i Pszczyńską) oraz Śląsk Czarny (część przemysłowa)”³¹⁴. Śląsk Cieszyński to nie tylko konkretny teren określony granicami geograficznymi, ale także pojęcie historyczne. Częste zmiany administracyjne doprowadziły do zmian przynależności państwowej tutejszej ludności. Owa specyfika kulturowa regionu (pomijając ważne aspekty jak na przykład położenie geograficzne, uwarunkowania historyczne) wynika przede wszystkim z zetknięcia się różnych narodów, języków i wyznań. Wszystkie te czynniki zakorzenione w kulturze śląska, a zarazem mocno związane z tutejszą ziemią i ludnością stanowiły ostoję w czasie podziałów administracyjnych i państwowych. Poprzez długi okres czasu dochodziło do kształtowania tego regionu, dlatego też tutejszą ludność łączy poczucie

310J. Bahlcke, Śląsk i Ślązacy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 18.

311T. Siwek, Zarys geografii i przyrody czeskiego Śląska Cieszyńskiego, Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Śląsk Cieszyński, Środowisko naturalne, Zarys dziejów, Zarys kultury materialnej i duchowej, Offsetdruk, Cieszyn 2001, s. 78.

312 W. Korta, Historia Śląska do 1763 roku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2003, s. 19.

313J. Bahlcke, Śląsk i Ślązacy..., s. 18.

314I. Białas, M. Lipa Kuczyńska, Rodzina śląska w XIX-XX wieku, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 1997, s. 7.

82

swoistej odrębności kulturowej, kształtowanej wydarzeniami historycznymi, wspólnym językiem³¹⁵.

Zagadnienie tematu Śląska Cieszyńskiego nie może być rozpatrywane bez jego wątku historycznego, ponieważ historia tego regionu wywarła wpływ na współczesność. Chcąc zatem zrozumieć teren pogranicza Śląska Cieszyńskiego, musimy w rozważaniach cofnąć się do zamierzchłej historii. Nie można szczegółowo udokumentować pojawienia się człowieka na Ziemi Cieszyńskiej. Liczne wykopaliska archeologiczne (około 60 – głównie z epoki kamienia starszego paleolitu i środkowej epoki mezolitu), są dowodem obecności człowieka na tych terenach. Potwierdza to także 9 stanowisk wykopaliskowych, które poddawane są badaniom³¹⁶. Pierwsi osadnicy zamieszkiwali te tereny we wczesnej epoce żelaza, w okresie halsztackim (750-400 p.n.e.) i wywodzili się z kultury łużyckiej. Z tej epoki pochodzą również pierwsze osady, które znaleźć można było na pogórzu Cieszyńskim i przedpolu Beskidów³¹⁷. W okresie Śląska przedpiastowskiego, mniej więcej od V/VI wieku do około 990 roku, na Śląsku Cieszyńskim mieszkały liczne plemiona. Do najważniejszych zaliczyć można: Ślężan, Dziadoszan, Opolan, Gołężyców i Głupich Głów, Bobrzan i Trzebowian³¹⁸. Liczne hipotezy o zamieszkałych na Ziemi Śląskiej plemionach weryfikują prace archeologiczne prowadzone na tych terenach. W okresie wczesnego średniowiecza ziemie te związane były z Państwem Wielkomorawskim, które zanikło w 906 roku po najeździe Hunów. Około 960-990 roku Mieszko I przyłączył Śląsk i Małopolskę do państwa Polan.

Specyficzne położenie tej ziemi sprawiło, że przechodziła burzliwe dzieje. Przechodziły tędy wojska polskie, czeskie, niemieckie, toczono liczne walki o ten mały skrawek ziemi. W XI wieku, po najeździe czeskiego księcia Brzetysława I, Śląsk należy do Czech (rok 1038), aż w końcu Kazimierz Odnowiciel zdobywa te ziemie przyłączając je do Polski około 1050 roku³¹⁹. W tym okresie można także mówić o panowaniu pierwszych Piastów śląskich. Z tego okresu warto wspomnieć rok 1281/1282 kiedy to doszło do podziału Górnego Śląska na dzielnice opolską, raciborską, bytomską i cieszyńską³²⁰.

315 I. Białas, M. Lipa Kuczyńska, Rodzina śląska..., s. 5-7.

316E. Foltyn, Ziemia cieszyńska i tereny sąsiednie w okresie paleolitu i mezolitu, w: Dzieje Śląska Cieszyńskiego..., s. 171.

317Związek Komunalny Ziemi Cieszyńskiej Rada Regionalna w Trzyńcu, Redaktor naczelny Wydawnictw Muzeum Śląska Cieszyńskiego M. Dembiniok, Śląsk Cieszyński, Granice-przynależność-tożsamość, Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Offsetdruk i Media, Cieszyn 2008, s. 16.

318 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska…, s. 36-37.

319K. D. Kadłubiec, Uwarunkowania cieszyńskiej kultury ludowej, ZG PZKO sekcja folklorystyczna, Czeski Cieszyn 1987, s. 6.

320A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, Wydawnictwo Rzeka, Wrocław 2001, s. 50.

83

Do zmian dochodzi w 1327 roku, kiedy Jan Luksemburski, król czeski od 1310 roku, najeżdża ze swymi oddziałami na Polskę³²¹. Wskutek działań wojennych i prowadzonej przez niego polityki, podporządkowuje sobie te ziemie siłą i staje się zwierzchnikiem rządzącym na tych terenach. Ziemie Śląskie zostają pod berłem Luksemburgów do 1436 roku³²². Kiedy umiera ostatni z rodu Luksemburgów Zygmunt (1437), ziemie czeskie po długoletnich wojnach husyckich postanawia przejąć Kazimierz Jagiellończyk (chcąc tym samym zawrzeć sojusz polsko-czeskie), jednak podstępnie przypadają one Albrechtowi Habsburgowi koronującemu się w Pradze. Wraz z jego śmiercią dochodzi do walk, anarchii i rywalizacji różnych dynastii³²³. W końcu Śląsk znajduje się w rękach Habsburgów na mocy układu wiedeńskiego z 1515 roku³²⁴. Za ich panowania dochodziło do religijnych niepokojów, a zwłaszcza reformacji³²⁵ pociągającej za sobą kontrreformację³²⁶. W tym czasie w Niemczech, Francji i Skandynawii dochodzi do krwawych wojen religijnych, nie dotyczy to Ziem Śląskich. Nasilający się ruch antyhabsburski w Czechach doprowadza do wojny pomiędzy Czechami i Habsburgami wraz z udziałem państw sojuszniczych, która przeradza się w wojnę trzydziestoletnią³²⁷. Za czasów panowania dynastii Habsburgów, część szlachty śląskiej, która została rozbita wskutek wojen, zmuszona była do emigracji. Jej miejsce wraz z ziemiami zajęły niemieckie rody sprowadzone przez Habsburgów, przeważnie mające zasługi w bitwach cesarskich³²⁸. Dynastia Habsburgów objęła władzą ziemie śląskie do 1742 roku³²⁹.

Kolejnym etapem w historii tego niewielkiego skrawka ziemi było wkroczenie Prus 16.12.1740 roku na Ziemie Śląskie w celu przywłaszczenia sobie jak największej ilości terenów³³⁰. Jednym z celów polityki Prus był nowy porządek językowy, który w 1744 roku potwierdzony został edyktem królewskim. Język niemiecki stał się językiem urzędowym,

321 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska…, s. 71.

322 W. Korta, Historia Śląska..., s. 100.

323A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach..., s. 79.

324Tamże, s. 96.

325 Z procesem reformacji wiąże się masowa zmiana religii z wyznania katolickiego na wiarę luterańską.

Przeobrażenia te odnotować można w krajach Europy Zachodniej, na Śląsku Cieszyńskim za panowania Wacława Adama (1528-1579). Jednak zmiana ta miała charakter łagodny w duchu Ewangelii i haseł reformacji, czego skutkami była zmiana religii przez szlachtę, mieszczaństwo oraz ludność wiejską. W tym okresie znoszono klasztory, posiadłości skonfiskowano, świątynie katolickie przechodziły w ręce wyznawców nowej religii - luteran. Ruch ten znalazł mnóstwo zwolenników. H. Rusek, Religia i polskość na Zaolziu, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2002, s. 55-57.

326K. Popiołek, Śląskie dzieje, PWN, Warszawa-Kraków 1976, s. 73.

327I. Panic, Ziemia Cieszyńska w czasach piastowskich (X-XVII wiek), Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Śląsk Cieszyński…, s. 126-129.

328A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach..., s. 126.

329Tamże, s. 97.

330M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska…, s. 187.

84

podczas gdy dotąd za panowania Habsburgów równe prawa miały języki czeski jak i polski³³¹. Oprócz tych zmian został wprowadzony obowiązek wojskowy³³². Okres ten jest czasem wojen. Wojska pruskie będące na terenie Śląska, przysparzają problemów tutejszemu społeczeństwu przede wszystkim wysokim opodatkowaniem miejscowej ludności³³³. Wojna austriacka, prowadzona w celu odzyskania Śląska, zakończona została podpisaniem pokoju w Saksonii w 1763 roku, przyznając jednocześnie Prusom teren niemal całego Śląska i ziemi kłodzkiej. Prowadzone wojny obydwu niemieckich państw (Austrii i Prus) miały na celu opanowanie terenu Śląska³³⁴. Jednocześnie wzajemna rywalizacja służyła zapewnieniu sobie czołowej pozycji w Rzeszy i Europie Środkowej³³⁵. Śląsk mieszczący się w granicach państwa pruskiego przetrwał aż do roku 1806³³⁶. Sytuacja uległa zmianie, kiedy wojska napoleońskie 2.11.1806 wchodzą na teren Śląska. W maju w roku 1807 wojska francuskie zmusiły do wycofania się wojsk pruskich do Czech. Po przegranej bitwie wojsk napoleońskich pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku³³⁷, Prusy ponownie odzyskują część utraconych ziem śląskich³³⁸.

Działania wojenne prowadzone na terenie Śląska doprowadziły do olbrzymich zniszczeń wsi i miast, obniżyła się także liczba ludności. Podzielone państwo Prus³³⁹ stanęło przed wielkim wyzwaniem, którego celem miało być przywrócenie przedwojennego stanu tych Ziem za pomocą reform. Nieco odmienny klimat panował w części austriackiego Śląska (wraz z Księstwem Cieszyńskim³⁴⁰) zwanego Śląskiem Czeskim (od roku 1749 posługiwano się nazwą Śląsk Austriacki), nad którym władzę objął przedstawiciel Urzędu Królewskiego z siedzibą w Opawie, Fryderyk Wilhelm Haugwitz³⁴¹. Podział ziem śląskich i utracone północno-zachodnie części tych terenów z bogatymi złożami surowców mineralnych spowodowały powolny rozwój gospodarczy. Sytuacja ta uległa zmianie po zbudowaniu dróg

331W. Korta, Historia Śląska..., s. 338.

332A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach..., s. 148-149.

333Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Śląsk Cieszyński, Zarys dziejów..., s. 55.

334W. Korta, Historia Śląska..., s. 341-343.

335Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Śląsk Cieszyński, Zarys dziejów..., s. 55.

336M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska…, s. 245.

337J. Bahlcke, Śląsk i Ślązacy..., s. 101.

338M. Czapliński, E.Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska…, s. 251-253.

339Doszło do podzielenia Prus na dziewięć prowincji, w skład których wchodziła także prowincja śląska, dodatkowo podzielona na cztery regencje (dolno-, środkowo-, górnośląską oraz dodatkową w górach śląskich).

J. Bahlcke, Śląsk i Ślązacy..., s. 102.

340„W roku 1826 cieszyńskie posiadłości Habsburgów zostały przekształcone w niepodzielny kompleks dóbr (fideikomis), który mieli dziedziczyć potomkowie arcyksięcia Karola w linii męskiej. W ich rękach dobra składające się na księstwo cieszyńskie pozostawały do roku 1918”. A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach..., s. 295.

341Tamże, s. 147.

85

i linii kolejowych łączących Wiedeń z Krakowem, odkryciu złóż węgla kamiennego w zagłębiu ostrawsko-karwińskim oraz rozwijającemu się przemysłowi tekstylnemu i metalowemu³⁴². Rozwój przemysłu pociągał za sobą napływ ludności czeskiej. Teren Śląska austriackiego był zróżnicowany narodowo (Niemcy, Polacy, Czesi) i językowo.

Po początkowych nieudanych próbach podjętych przez Czechów w kierunku wzbudzenia wzajemnej „słowiańskiej świadomości narodowej” polegającej na tworzeniu wspólnoty z grupą Morawian, Słowaków i austriacko-śląskich Słowian, kierowanych motywami podobieństwa kulturowego, językowego i przynależności etnicznej tych grup, coraz częściej dochodziło do nasilających się wzajemnych konfliktów pomiędzy pozostałymi narodowościami, a zwłaszcza czeską i polską kontakty te przybierały charakter ruchów narodowo-politycznych, które przetrwały także okres pierwszej wojny światowej³⁴³.

Nadchodzący rozpad monarchii Austro-Węgier i szansa przejęcia władzy z rąk Austrii spowodował aktywność polskich działaczy, którzy na czele z Tadeuszem Regerem, Janem Michejdą i ks. Józefem Londzinem tworzą w Cieszynie 19.10.1918 roku Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego. Parę tygodni później, dnia 5.11.1918 roku zostaje przyjęta umowa pomiędzy Radą i Zemským Výborem³⁴⁴, na mocy której dochodzi do podziału Śląska Cieszyńskiego na część polską i czeską. Polskiej stronie przypadło ¾ terenów, natomiast czeska strona otrzymała powiat frydecki i część frysztackiego. Jednak ostateczne ustalenie granic pomiędzy obydwoma państwami miały zostać dokonane przez rządy w Pradze i Warszawie³⁴⁵. Tymczasowo zawarta umowa pomiędzy Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego i Zemským Výborem została zerwana przez wtargnięcie czeskich wojsk na Śląsk Cieszyński dnia 23 stycznia 1919 roku, które przywłaszczyły sobie miasta Cieszyn, Frysztat i Jabłonków. Na skutek interwencji zachodnich mocarstw, dochodzi do zawieszenia broni i wycofania się czeskich wojsk ³⁴⁶. W międzynarodowym sporze każde z obu państw chciało wyjść zwycięsko. Polska argumentowała swoje racje przewagą ludności polskiej na tych terenach (około 100 – 120 tys. Polaków), Czesi natomiast odwoływali się do historii i gospodarki. Spory toczono o obszar karwińskiego zagłębia węglowego, hut w Trzyńcu

342J. Bahlcke, Śląsk i Ślązacy..., s. 131.

343Tamże, s. 133 – 135.

344 Zemský národní výbor pro Slezsko – Krajowa Rada Narodowa dla Śląska powstała 30. 10. 1918 roku w Polskiej Ostrawie. ZNV występowała jako najwyższy organ ludności czeskiej na Śląsku i podlegała Radzie Narodowej w Pradze. Zob. J. Friedl, Zemský národní výbor pro Slezsko, w: Pierwsza niepodległość, red. K.

Nowak, Publikacja wydana została z okazji jubileuszu 90-lecia powołania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego 1918-2008, Biuro Promocji i Informacji Urząd Miejski, Cieszyn 2008, s. 69-70.

345A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach..., s. 216.

346Tamże, s. 218-219.

86

i ważnej linii kolejowej koszycko-bogumińskiej. Na konferencji pokojowej w Paryżu Rada Ambasadorów 28. 7. 1920 dzieli Śląsk Cieszyński³⁴⁷. Rezultatem tego: „Część Śląska doszło do wysiedlenia ludności niemieckiej na rzecz osadnictwa Polaków i Czechów, lokalna kultura polska wchłaniała różne wartości tworząc tym samym pogranicza polsko-czeskie, polsko-niemieckie i czesko-niemieckie³⁵⁰.

A zatem granicę geograficzną tego obszaru określają rzeki Ostrawica i Odra ze strony zachodniej, w południowej części stanowi ją grzbiet Beskidu Śląskiego, wschodnią i północną część tworzy rzeka Olza wraz z jej dopływem Piotrówką³⁵¹. Śląsk Cieszyński, rozciągający się w południowej części Polski leży na pograniczu z Republiką Czeską i Republiką Słowacką. Pokrywa on granice dawnego Księstwa Cieszyńskiego, które podzielone w roku 1920 znalazło się w części państwa polskiego i Czechosłowacji. Wielkość powierzchni tego terenu wynosi 2283 km², z czego 55,8 % tj. 1274 km² stanowi zachodnia część Śląska Cieszyńskiego, a 44,2%, czyli 1009 km², część wschodnia, należąca do Polski. Jego polska część określana często mianem Ziemi Cieszyńskiej rozciąga się pomiędzy doliną Olzy na zachodzie, doliną Białej na wschodzie, wsią Jaworzynką na południu i Jeziorem Goczałkowickim na północy. Do tego obszaru zalicza się łańcuch Beskidu Śląskiego, Pogórze Cieszyńskie i części obu kotlin Ostrawskiej jak i Oświęcimskiej. Polska część Śląska Cieszyńskiego należy do województwa śląskiego. Ludność tego obszaru jest osiedlona na pogórzu i w kotlinach, znacznie mniej w obszarze górskim ³⁵².

347J. Januszewska-Jurkiewicz, K. Nowak, Zaolzie w granicach województwa śląskiego, w: Województwo śląskie (1922-1939) Zarys monograficzny, red. F. Serafina, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996, s. 196-197.

348Zeszyty historyczne Nr 74 – Zaolzie, w: Zaolzie w świetle faktów i dokumentów oraz oczach obcych: 1918-1945, red. J. Pyszko, wyd. Doc. Dr med. Jan Pyszko, Bazylea - Szwajcaria, Interfon Sp. z o. o., Cieszyn 1998, s. 83.

349 J. Januszewska-Jurkiewicz, K. Nowak, Zaolzie w granicach województwa śląskiego, w: Województwo śląskie…, s. 196-197.

350E. Pietraszek, Kraj trzech nacji, w: Śląsk Etniczno-kulturowa wspólnota i różnorodność , red. B. Bazielich Uniwersytet Wrocławski-Centrum Badań Ślązkoznawczych i Bohemistycznych, Katedra Etnologii, Wrocław 1995, s. 31.

351J. Januszewska-Jurkiewicz, K. Nowak, Zaolzie w granicach województwa śląskiego, w: Województwo śląskie…, s. 196-197.

352H. Mróz, Środowisko geograficzne polskiego Śląska Cieszyńskiego, Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Śląsk Cieszyński..., s. 11.

87

Czeska część Śląska Cieszyńskiego to zachodnie tereny byłego Śląska Cieszyńskiego, w większości obszary lewobrzeżne rzeki Olzy. Cała jego powierzchnia wynosi 1820 km², z czego 802 km² przypada Zaolziu³⁵³, które oprócz Czechów, zamieszkuje kilka mniejszości narodowych. Oto niektóre z nich: morawska 46 270 (3,8%) osób, śląska 11 050 (0,9%) osób, słowacka 26 068 (2,2%) osób, węgierska 1 371 (0,1%) osób, niemiecka 1 155 (0,1%) osób, w tym także duża część Polaków – 28 138 (2,3%) osób (zagadnieniu Zaolzia zostanie poświęcony jeden z podrozdziałów niniejszego rozdziału). Reszta tego terenu to czeski obszar Śląska Cieszyńskiego, z przewagą ludności czeskiej – 766 300 (63,5%) osób³⁵⁴. Region Śląska Cieszyńskiego po stronie czeskiej ograniczają rzeki: Olza od strony wschodniej i północnej oraz Ostrawica i Odra od strony zachodniej. Dalej granica przechodzi przez pasmo Małego i Wielkiego Połomu, które stanowią jego południową granicę, pokrywając się zarówno z granicą państwa Czech i Słowacji, a następnie wiedzie korytem Czarnej Ostrawicy³⁵⁵. Administracyjnie obszar czeskiej części, nazywany często Krajem Morawsko-Śląskim (jego odpowiednik to województwo po stronie polskiej) wchodzi w skład trzech byłych powiatów: Karwina, który leży na Śląsku w całości, Frydek-Mistek, którego śląska część leży na wschód od rzeki Ostrawicy, oraz miejski powiat Ostrawa, z którego do Śląska Cieszyńskiego należy dzielnica Śląska Ostrawa³⁵⁶.

Mówiąc o pograniczu odnosimy się do terenu określonego kryteriami:

administracyjnymi, politycznymi, etnicznymi na którym występują różne narodowości posługujące się odmiennymi kodami językowymi, będące wyznawcami różnych religii, posiadające swoistą kulturę³⁵⁷. Pogranicze to teren, bądź „obszar pomiędzy centrami, pomiędzy tym, co znajduje się na granicach i przynależeć może do obu centrów, zachodząc na siebie”³⁵⁸. J. Nikitorowicz wyróżnia pogranicza: terytorialne (stykowe, przejściowe);

treściowo kulturowe; interakcyjne oraz pogranicze stanów i aktów świadomości jednostek³⁵⁹. Pogranicze w rozumieniu terytorialnym dotyczy obszaru współwystępowania dwóch lub więcej kultur wraz ze swymi specyfikami: językowymi, wyznaniowymi, narodowościowymi. Kolejny typ – pogranicze treściowo-kulturowe – odnosi się do treści

353T. Siwek, Zarys geografii i przyrody..., s. 74.

354 http://vdb.czso.cz/sldbvo, z dnia 14.9.2013

355 A. Dorda, Środowisko przyrodnicze, w: Dzieje Śląska Cieszyńskiego..., s. 22.

356T. Siwek, Zarys geografii i przyrody..., s. 74.

357 T. Kania, Region-kresy-pogranicze. Złożoność uwarunkowań i specyfika problemów. w: Z problemów ochrony, konserwacji i rejestracjiregionalnego dziedzictwa piśmienniczego, red. I. Panic, Książnica Cieszyńska, Cieszyn 1994, s. 36.

358 J. Nikitorowicz, Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa, Trans Humana, Białystok 1995, s. 11.

359 Tamże, s. 11.

88

kulturowych, które tworzone są na pograniczu, a więc: zwyczaje, systemy kulturowe, reguły, tradycje umożliwiające wzajemne istnienie obu kultur. Zagadnienie pogranicza interakcyjnego nawiązuje do komunikacji pomiędzy poszczególnymi kulturami, poszukiwania dialogu, unikania stereotypów na rzecz wzajemnej wymiany wartości, zrozumienia i tolerancji. Ostatnim spośród wyróżnionych typów jest pogranicze stanów i aktów świadomości jednostek, utożsamiane z obszarem, polem dla refleksji badawczych³⁶⁰. Analiza przedstawionych typów prowadzi do wskazania zmian w schematach myślenia o pograniczu. W wypadku braku dialogu zamknięcia się na inne kultury, jak słusznie zauważa J. Nikitorowicz, dochodzi do „anomii, braku wiary, rozpadu więzi społecznych, zniszczenia znaczeń i symboli”, co powoduje „obojętność, brak zaangażowania, bezradność i niechęć do opuszczania centrum i wytyczonych granic”³⁶¹. W wyniku tego, że w przeszłości Śląsk wielokrotnie dotknęła zmiana przebiegu granic (w XVIII wieku występował jako pogranicze przejściowe czesko-niemieckie) oraz przynależności państwowej, zamieszkiwała tu ludność polska, czeska i niemiecka. Obszar ten dotknięty został wieloma walkami i był przedmiotem częstych sporów pomiędzy sąsiadującymi ze sobą państwami (Polską, Czechami, Austrią, Prusami, Niemcami i Czechosłowacją). Charakteryzowała go trójetniczność. Zmiany granic skutowały powolnym ograniczeniem wzajemnych kontaktów oraz częściowym oderwaniem się tutejszej ludności od ojczystej tradycji kulturowej³⁶². Aby można było mówić o pograniczu jako o przestrzeni wzajemnej współpracy, musi zostać spełniona podstawowa

kulturowych, które tworzone są na pograniczu, a więc: zwyczaje, systemy kulturowe, reguły, tradycje umożliwiające wzajemne istnienie obu kultur. Zagadnienie pogranicza interakcyjnego nawiązuje do komunikacji pomiędzy poszczególnymi kulturami, poszukiwania dialogu, unikania stereotypów na rzecz wzajemnej wymiany wartości, zrozumienia i tolerancji. Ostatnim spośród wyróżnionych typów jest pogranicze stanów i aktów świadomości jednostek, utożsamiane z obszarem, polem dla refleksji badawczych³⁶⁰. Analiza przedstawionych typów prowadzi do wskazania zmian w schematach myślenia o pograniczu. W wypadku braku dialogu zamknięcia się na inne kultury, jak słusznie zauważa J. Nikitorowicz, dochodzi do „anomii, braku wiary, rozpadu więzi społecznych, zniszczenia znaczeń i symboli”, co powoduje „obojętność, brak zaangażowania, bezradność i niechęć do opuszczania centrum i wytyczonych granic”³⁶¹. W wyniku tego, że w przeszłości Śląsk wielokrotnie dotknęła zmiana przebiegu granic (w XVIII wieku występował jako pogranicze przejściowe czesko-niemieckie) oraz przynależności państwowej, zamieszkiwała tu ludność polska, czeska i niemiecka. Obszar ten dotknięty został wieloma walkami i był przedmiotem częstych sporów pomiędzy sąsiadującymi ze sobą państwami (Polską, Czechami, Austrią, Prusami, Niemcami i Czechosłowacją). Charakteryzowała go trójetniczność. Zmiany granic skutowały powolnym ograniczeniem wzajemnych kontaktów oraz częściowym oderwaniem się tutejszej ludności od ojczystej tradycji kulturowej³⁶². Aby można było mówić o pograniczu jako o przestrzeni wzajemnej współpracy, musi zostać spełniona podstawowa