Obraz wzajemnych relacji małżeńskich i rodzinnych w badanym regionie na tle

Rodzina pełni ważne funkcje społeczne przekazując młodemu pokoleniu wartości, normy społeczne, wzory zachowania wynikające z tradycji zakotwiczonych w kulturze.

W poglądach W. Świątkiewicza ujawnia się jedno z ważnych zadań, jakie rodzina ma do wypełnienia, a mianowicie stanowi ona „twierdzę wobec obcej kultury”⁴²¹. L. Dyczewski, rozpatrując zagadnienie tworzenia i przekazu wartości w obrębie rodzin pisze o dwukulturowości, która polega na utożsamianiu się rodziny z kulturą globalną a zarazem z kulturą etniczną i religijną podtrzymywaną i umacnianą w obrębie własnej społeczności rodzinnej. Rodziny wielopokoleniowe dostarczają więcej bogatych kulturowych przekazów, niż rodziny małe⁴²². Dlatego też na obszarze Śląska Cieszyńskiego wysoce ceniono małżeństwo i rodzinę. Informuje o tym sam fakt zwyczajów i obrzędów związanych z ceremonią ślubną. Obrzędy weselne były rozbudowane i składały się z kilku części:

„zolytów” (zaloty); oględzin, zmówin (snowa); ślubu wraz z ucztą weselną oraz „przekludzin” (przenosin panny młodej do domu pana młodego)⁴²³. W powyżej przedstawionym opisie aktów zmierzających do małżeństwa, warto zatrzymać się nad poszczególnymi etapami, aby pokazać pewne ważne aspekty życia mające miejsce w dawnej społeczności śląskiej, dziś z rzadkością występujące, bądź też sporadycznie napotykane w rodzinach ponowoczesnych. Okres zalotów uważany zostaje za jeden z najpiękniejszych okresów w życiu młodej pary. Charakteryzuje się wzajemnym poznawaniem, wręczaniem wybrance prezentów. Po dokonanym wyborze, młodzieniec wraz ze swoimi swatami, przyjeżdżał, aby uzyskać zgodę rodziców partnerki (oględziny, zmówiny bądź snowa)⁴²⁴. Pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX w rodzinach śląskich występował zwyczaj swatania pary młodej. Pomimo przebiegających zalotów pomiędzy młodymi, rodzice starali się, żeby mieć wpływ na wybór przyszłego partnera dla swojego dziecka⁴²⁵. I tak w akcie swatania, nierzadko dochodziło do sytuacji, w których młodzieniec, przyjeżdzający

421W. Świątkiewicz, Religijność w życiu współczesnych rodzin, red. W. Świątkiewicz, Wartości a style życia rodzin, Socjologiczne badania rodzin miejskich na Górnym Śląsku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1992, s. 102.

422L. Dyczewski, Rola rodziny w tworzeniu, przekazie i zakorzenieniu w kulturze narodowej, w: Rodzina, młodzież, regionalizm, red. A. Kociszewski, A. J. Omelaniuk, W. Pilarczyk, Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury, Ciechanów 2000 s. 19.

423D. Simonides, Od kolebki do grobu, Śląskie wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne w XIX wieku, Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu, Opole 1988, s. 80.

424D. Simonides, Od kolebki do grobu…, s. 84-87.

425I. Bukowska-Floreńska, Rodzina na Górnym Śląsku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007, s. 63.

104

na oględziny, został przekonany do ożenku z najstarszą córką, pomimo, że pragnął pojąć za żonę inną z córek. Fakt ten związany był prawdopodobnie ze sprawami majątkowymi (bogatym posagiem najstarszej córki jak i łączeniem, poszerzeniem wzajemnych gruntów)⁴²⁶. Rodzina i społeczność lokalna przestrzegała, aby czas zalotów pomiędzy młodymi ludźmi nie trwał długo i zakończył się zaręczynami (w społeczności śląskiej wśród rodzin robotniczych, ceremonia zaręczyn połączona była ze zwyczajem dawania prezentów także rodzeństwu i rodzicom: dzieciom – cukierków, matce – drobnego upominku, ojcu – „flaszki dobrej gorzałki”⁴²⁷). Taki przebieg obrzędów wiązał się z powagą uroczystości zawarcia małżeństwa. Poza tym uważano, że założenie własnej rodziny jest powszechnym obowiązkiem młodej pary. Zadaniem rodziców było przygotowanie posagu dla panny młodej, uczestnictwo w poszukiwaniu właściwego kandydata na męża i „pilnowanie wianka, czyli dziewictwa córki”⁴²⁸. Toteż negatywnie patrzano na wspólne życie młodej pary przed ślubem (dziś powszechnie występujące zjawisko określane mianem kohabitacji), które istniało już wcześniej i na terenie Śląska nosiło nazwę „na kryka”. Z pewnym żalem i zrozumieniem podchodzono do osób, które z różnych przyczyn nie znalazły sobie partnera⁴²⁹. Dawne określenia typu stara panna, kawaler, używane najczęściej w odniesieniu do osób żyjących samotnie, przyjęte i zakorzenione w kulturze Śląska, w czasach ponowoczesnych dobitnie zastępuje modne określenie stylu życia singla.

W rejonach Śląska Cieszyńskiego często spotkać się można było z trzypokoleniową rodziną (w jednym domu mieszkały trzy generacje: dziadkowie, rodzice oraz ich dzieci).

Miała charakter instytucji, cechowała ją wielodzietność, ponieważ posiadanie potomstwa było najważniejszym celem, łączonym z darem Bożym, zaś brak potomstwa odbierany był niemal jak kalectwa. Preferowano dzieci płci męskiej, albowiem do nich należało przejęcie posiadłości ziemskich, dziedziczenie zawodu, rzemiosła itp. Cała rodzina podporządkowana była normom, kierowała się nakazami, zakazami w obrębie własnej społeczności. Panowała specyficzna hierarchia podporządkowania poszczególnych członków rodziny autorytetowi ojca⁴³⁰. Nawiązując do charakterystyki tego regionu, a zwłaszcza bogactw mineralnych tutejszych obszarów, najliczniej występującymi społecznościami były rodziny górnicze i hutnicze ze względu na wykonywany zawód. Niemałą część stanowiły rodziny rolnicze,

426D. Simonides, Od kolebki do grobu…, s. 85.

427Tamże, s. 86-87.

428Tamże, s. 80.

429I. Bukowska-Floreńska, Rodzina na Górnym Śląsku..., s. 63.

430I. Białas, M. Lipa Kuczyńska, Rodzina śląska..., s. 9-11.

105

żyjące z uprawy roli, zwłaszcza osiedlone w rejonach górskich i podgórskich. Rodziny zamieszkujące te tereny były silnie zakorzenione w kulturze swojego regionu. Wielką rolę odgrywał tutaj autorytet przodków, religia, umacnianie wzajemnych więzi, pielęgnowanie tradycji, swoistej tożsamości, rozumianej jako „wartości mającej źródło w dziedzictwie kulturowym i społecznym”⁴³¹. System kulturowy, w którym funkcjonowały poszczególne jednostki i rodziny, oparty na trwałych niezmieniających się zasadach (wspólne codzienne życie jednostek, panujące stosunki w obrębie rodzin, troska o wspólne gospodarstwa domowe), nie mógł oprzeć się nadchodzącym zmianom społecznym, politycznym czy ekonomicznym⁴³². Specyfika kulturowa występująca na tym niewielkim skrawku ziemi doprowadziła do zróżnicowania rodzin zamieszkujących te tereny. Mówiąc o rodzinie śląskiej ukształtowanej na tych obszarach, wyraźnie zaznacza się kilka jej kategorii. Pierwszą grupą są rodziny etniczne, zwane też tradycyjnymi, powstałe w wyniku połączenia się ludności rodzimej, zamieszkującej te obszary od pokoleń. Drugą grupę stanowią rodziny przesiedleńców, bądź rodziny napływowe przybywające na te tereny z innych obszarów.

Do ostatniej kategorii podziału należą rodziny mieszane, powstałe w wyniku zawierania małżeństw osób wywodzących się z miejscowej ludności z osobami społeczności większościowej, w tym wypadku czeskiej⁴³³.

4.1. Małżeństwa mieszane narodowościowo

Przedstawiając obrazu życia i funkcjonowania małżeństw i rodzin na badanym terenie, trzeba uwzględnić kilka ważnych aspektów mających wpływ na to zjawisko. Jednym z nich jest kontekst historyczny, który znacznie wpłynął na wizerunek małżeństw i rodzin na pograniczu. Wychodząc z założenia, że obszar ten od czasów historycznych zmieniał swoje granice i przynależność państwową, ludność zamieszkująca te tereny napotykała się i nadal walczy z konsekwencjami tych podziałów. Chodzi tu przede wszystkim o aspekt asymilacyjny, a mianowicie, kiedy to kultura większości stara się zasymilować kulturę mniejszości⁴³⁴. N. Goodman asymilacją określa sytuację, kiedy to „grupa mniejszościowa modyfikuje swoje odrębne cechy i zwyczaje, aby dostosować się do modelu grupy

431I. Bukowska-Floreńska, Kultura tradycyjna a tożsamość kulturowa społeczności pogranicza, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w badaniach nad tożsamością etniczną, narodową i regionalną, red. I. Bukowska-Floreńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1997, s. 154-155.

432 Tamże, s. 154-155.

433 Z. Jasiński, Rodzina śląska wobec edukacji…, s. 173.

434H. Rusek, Kulturowe wzory życia polskich rodzin na Zaolziu a asymilacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1997, s. 11.

106

dominującej”⁴³⁵. Pojęcie mniejszości może być przedstawione tu, jako: „zbiorowość społeczna, mniejsza liczbowo od innej zbiorowości społecznej ze względu na specyficzne cechy: odmienność rasy, pochodzenia etnicznego, języka, religii, obyczajów, historyczne i kulturowe poczucie własnej odrębności i wynikających z tego następstw społeczno-politycznych i prawnych”⁴³⁶. Z procesem asymilacji spotkać się można także w obrębie rodzin, gdzie częstym zjawiskiem są sytuacje, kiedy to osoba zawiera małżeństwo z partnerem innej narodowości. Jak zauważa socjolog H. Rusek, można wtedy mówić o małżeństwach mieszanych, podczas których partner wywodzący się z mniejszości narodowej ulega wpływom partnera wchodząc w relacje z grupą większościową, zarazem identyfikując się z nią. Ta sytuacja najdobitniej przedstawia proces asymilacji, zwanej asymilacją narodową⁴³⁷. Pedagog J. Urban wysuwa tezę, że ten typ asymilacji może być efektem, a najczęściej tak jest, braku lub błędnie zrozumianego i wdrażanego procesu edukacji wielo- lub międzykulturowej⁴³⁸. Na pograniczu polsko-czeskim, w społeczności zaolziańskiej, często mamy do czynienia z sytuacjami, kiedy to ludność Zaolzia wchodzi w relacje partnerskie, małżeńskie z grupą Czechów tworząc małżeństwa polsko-czeskie, bądź nawiązują kontakty w obrębie własnej zbiorowości, zakładając rodziny polskie.

Przeprowadzone badania w tych grupach wskazują, że małżeństwa mieszane nie stanowią przeszkód we wzajemnym funkcjonowaniu, liczą się uczucia, wzajemne sympatie, jednak w obrębie tych małżeństw może dochodzić i często pojawiają się nieporozumienia z racji wzajemnej odrębności (językowej, kulturalnej, tradycyjno-obyczajowej, bądź wyznaniowej)⁴³⁹. Przyczyną wystąpienia nieporozumień jest zderzenie się obu kultur.

Zmiany zaistniałe w wyniku tego zetknięcia mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny.

Zaletą okazuje się wychowanie potomstwa w dwukulturowości przejawiającej się pielęgnowaniem własnej kultury macierzystej, zapoznawanie się z kulturą większości (dominującą), opanowaniem i biegłym posługiwaniem się dwoma kodami językowymi (dwujęzyczność). Warunkiem jest edukacja w szkołach polskich. Jednak w ostatnich latach uwidaczniają się tendencje odwrotne, a więc kształcenie dzieci wywodzących się z małżeństw mieszanych w języku dominującej grupy – czeskim. Przyczyną może być niezrozumienie,

435N. Goodman, Wstęp do socjologii…, s. 155.

436J. Nikitorowicz, Grupy etniczne w wielokulturowym świecie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 261.

437H. Rusek, Kulturowe wzory życia…, s. 14.

438 J. Urban, Wychowanie do dwukulturowości w rodzinach polskiej mniejszości narodowej, w: Rodzina, Wychowanie…, s. 57.

439H. Rusek, Kulturowe wzory życia…, s. 73.

107

bądź niechęć (partnera z grupy większościowej) uczestnictwa w wychowaniu dwukulturowym, osłabienie więzi z kulturą rodzimą (osobnika z grupy mniejszościowej) lub inne motywy⁴⁴⁰. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że podczas wyboru kandydata/tki do małżeństwa, narodowość nie może stanowić jedynego kryterium. Jednak jak zauważa H. Rusek, partnerzy wchodzący w związki niejednorodne narodowościowo i później tworzący małżeństwa mieszane, wyraźnie przyczyniają się do przyśpieszenia i rozszerzenia się zjawiska asymilacji⁴⁴¹. Według danych wyników Spisu Powszechnego z dnia 26. 3. 2011 w Republice Czeskiej w 2011 roku żyło 10 436 560 obywateli, tj. o 206 500 tys. osób więcej niż dziesięć lat temu, kiedy liczba ta wynosiła 10 230 060⁴⁴². Przyczyna tego tkwi m. in.

w zwiększeniu wskaźnika urodzeń oraz napływie cudzoziemców. Ogółem według danych Spisu Powszechnego przeprowadzonego przez Czeski Urząd Statystyczny (CUS) w Republice Czeskiej w 2011 roku żyło 39 096 osób deklarujących narodowość polską.

Oprócz nich istnieje spora grupa Morawian 521 801 tysięcy i 147 152 tysięcy Słowaków.

Ogólne wyniki wskazują, że liczba Polaków żyjących w Czechach maleje – w spisie przeprowadzonym w 2001 roku wynosiła ona 51 968 osób. Przyczyną tak gwałtownego spadku może być zapewne starzenie się społeczeństwa, jak i podwójna narodowość polsko-czeska, bądź deklarowana polska z inną niż czeską narodowością. Z uzyskanych wyników widać, że pojawiły się nowe narodowości: śląska – do której przyznało się 12 214 tysięcy osób. Około 2,64 mln. osób nie podało żadnej narodowości⁴⁴³. Na Zaolziu liczba Polaków według ostatniego spisu ludności wynosiła 28 138 osób⁴⁴⁴.

5. Sytuacja rodzin na Śląsku Cieszyńskim i jej globalne oraz lokalne uwarunkowania