R apoRt
sobów konceptualizacji gwałtu i postrzegania go jako sympto-mu wyrażającego nierówności społeczne. W swoich działaniach badaczki i działaczki feministyczne kierowały i kierują się prze-konaniem, że gwałt odzwierciedla głębsze zjawisko subordy-nowania kobiet1) i konstatacją, że prawa i instytucje publiczne niejednokrotnie kształtują nasze postawy dotyczące przemocy seksualnej, oddzielając „prawdziwy gwałt” karany prawem od innych przejawów agresji seksualnej (uznawanej na przykład za należącą do sfery prywatnej lub sfery obyczajów), które pozo-stają poza zasięgiem prawa2). Biorąc pod uwagę fakt, że zjawi-sko przemocy seksualnej dotyczy w przeważającej większości kobiet, feministki zwracają również uwagę na to, w jaki sposób prawo i instytucje zajmujące się gwałtem odzwierciedlają i jed-nocześnie kształtują dominujące postawy wobec relacji między kobietami i mężczyznami, odpowiedzialności za gwałt, praw ko-biet oraz ich podmiotowości.
Celem badań przeprowadzonych przez fundację Feminoteka była odpowiedź na pytania: jakie podejście i definicje gwałtu obecne są w polskim systemie prawnym i instytucjach publicz-nych; na ile policja, służba zdrowia i instytucje pomocowe3) od-zwierciedlają obecne w społeczeństwie postawy wobec gwałtu; na ile działania tych instytucji kształtowane są przez istniejące stereotypy dotyczące odpowiedzialności za gwałt, praw kobiet i ich sprawczości; wreszcie jak stosowane przez instytucje pub-liczne praktyki i procedury wpływają na doświadczenia indywi-dualnych kobiet i sposób postrzegania i definiowania gwałtu jako zjawiska społecznego i systemowego.
Niniejszy raport prezentuje wyniki badań jakościowych prze-prowadzonych w Warszawie, od czerwca do września 2011 r. wśród następujących grup: policjanci (6 osób), lekarze (6 osób), organizacje pomocowe (6 organizacji) i koBiety wy-brane losowo (6 kobiet, o których nie wiadomo czy
doświad- C. MacKinnon, Toward a Feminist Theory of the State, Cambridge 989. S. Estrich Real Rape, Cambridge, Harvard University Press, 988.
W niniejszym tekście używamy określenia „organizacje pomocowe” dla organi-zacji pozarządowych i instytucji państwowych, takich jak ośrodki pomocy społecznej czy ośrodki (państwowe i pozarządowe) udzielające pomocy psychologicznej.
12
czyły gwałtu lub próby gwałtu). Celem ankiety, która stała się podstawą wywiadu pogłębionego było zdobycie informacji na temat wiedzy i praktycznych umiejętności osób zajmujących się pomocą kobietom. W szczególności chciałyśmy dowiedzieć się, na ile prawa ofiary są przestrzegane w ramach działań wyko-nywanych przez rozmaite instytucje, na ile stosowana jestPro-cedura Postępowania z Ofiarą Przemocy Seksualnej4) – dokument stworzony w roku 2010 przez Pełnomocniczkę Rządu do Spraw Równego Traktowania oraz w jakim stopniu działania na rzecz ofiar gwałtów są działaniami zintegrowanymi, tzn. takimi, które opierają się na ciągłości i komplementarności postępowania roz-maitych instytucji i organizacji. Dzięki ankiecie chciałyśmy rów-nież zdobyć wiedzę na temat istniejących – zarówno wśród poli-cji, lekarzy, jak i samych kobiet stereotypach i wyobrażeniach na temat przemocy seksualnej. Stereotypy te, wyobrażenia i opinie kształtują bowiem nie tylko postawy pracowników policji czy służby zdrowia, ale również dają obraz tego, jak gwałt postrze-gany jest w naszym społeczeństwie, jaką wagę przywiązujemy do pomocy jego ofiarom i kogo obarczamy odpowiedzialnością za występowanie (lub nie) przemocy seksualnej (czy są to kobie-ty czy też sprawcy przemocy). Ogólny kontekst i znaczenie, jaki dane społeczeństwo nadaje gwałtowi (i przemocy seksualnej) ma decydujący wpływ na doświadczenia kobiet: ich postrzega-nie samych siebie, doświadczenia relacji z bliskimi i instytucjami po gwałcie oraz decyzje o zgłoszeniu się do rozmaitych insty-tucji pomocowych (policji, służby zdrowia, organizacji pomoco-wych i terapeutycznych)5).
Drugim elementem naszego badania były wywiady pogłębio-ne z kobietami, które doświadczyły gwałtu lub próby gwałtu. Celem wywiadu pogłębionego – opartego w luźny sposób na
4 Procedura została przyjęta w 5..00 r. w Międzynarodowym Dniu Przeciw-ko Przemocy wobec Kobiet – dniu rozpoczęcia międzynarodowej kampanii „6 Dni przeciw przemocy ze względu na płeć”, podczas konferencji prasowej Pełnomocni-ka Rządu do spraw Równego Traktowania. Więcej o Procedurze i jej realizacji pisze w niniejszym raporcie Z. Nawrocka w tekście Przemoc seksualna w Polsce – działania
rządu.
5 P.R. Sanday, Rape-Prone Versus Rape-Free Campus Cultures, “Violence Against Women” 996, vol. , nr. , s. 9-08.
R apoRt
scenariuszu – z sześcioma osobami było poznanie doświadczeń kobiet w ich kontaktach z bliskimi i instytucjami po doświadcze-niu przemocy seksualnej (gwałtu lub próby gwałtu) oraz zdo-bycie wiedzy na temat ich potrzeb i oczekiwań wobec otacza-jących je ludzi, organizacji i instytucji. Chciałyśmy dowiedzieć się, jakie – zdaniem kobiet – reakcje na ich doświadczenie są pozytywne, a jakie negatywne, czego oczekują od rodziny i bli-skich oraz jakie elementy doświadczenia z instytucjami, takimi jak policja, służba zdrowia i organizacje pomocowe, są kluczowe z perspektywy ich potrzeb. W tej części badań wykorzystałyśmy też relacje kobiet, które mają za sobą doświadczenie zgłaszania na policję gwałtu lub próby gwałtu, stanowiące fragment pracy magisterskiej Zofii Nawrockiej, napisanej pod kierunkiem prof. Małgorzaty Fuszary w ISNS UW, obronionej w roku 2010.
Nasze badanie zaprojektowane zostało w oparciu o dwa za-łożenia metodologii feministycznej. Po pierwsze, tworząc narzę-dzia badawcze, byłyśmy przekonane, że każdy feministyczny pro-jekt badawczy jest jednocześnie przedsięwzięciem naukowym i społecznym, badania feministyczne są kombinacją produkcji wiedzy i polityki feministycznej6). Po drugie, przeprowadzając wywiady, kierowałyśmy się wyrażoną przez metodologię femi-nistyczną krytyką obiektywności wiedzy naukowej. Zdaniem ba-daczek feministycznych zarówno umiejscowienie badaczki, jak i ogólnie przyjęte przez społeczeństwo normy i wartości defor-mują „obiektywność” danych zdobytych w procesie badawczym. Przełamując paradygmat obiektywności, metodologia femini-styczna proponuje skupić się na „subiektywnym” doświadcze-niu kobiecym poprzez: 1) włączenie kobiet do procesów badaw-czych na poziomie ustalania próby, 2) zwiększenie liczby kobiet pracujących jako badaczki (empirycyzm) oraz 3) uznanie kobie-cego doświadczenia jako krytycznej perspektywy analitycznej7). W naszych badaniach przyjęłyśmy taką właśnie perspektywę „kobietocentryczną”. Przejawiała się ona w trzech aspektach:
6 S. Reinhartz, Feminist Methods in Social Research, Oxford 99.
7 S. Harding, The Science Question in