Makrospołeczny paradygmat systemu światowego Immanuela Wallersteina Immanuela Wallersteina

Uwarunkowaniom rodzącej się koncepcji ogólnoświatowego rozwoju przyświecał ukształtowany w latach 70-tych XX w. paradygmat zmiany społecznej, nazwany w socjologii paradygmatem systemu światowego. Według niego próbowano wówczas interpretować procesy rozwoju gospodarek i towarzyszące im wydarzenia, których konsekwencje miały zasięg globalny. Globalizacja, oznaczająca bowiem coraz większą integrację narodów i regionów, zaczęła bardzo dynamicznie zmieniać struktury gospodarcze, które w sieci ekonomicznych powiązań, wielkich rynków oraz zdobywających coraz większą popularność nowoczesnych sposobów komunikowania się, doprowadziły do przełomu w gospodarce światowej. Pojawiły się nowe struktury

i centra władzy, w których organizuje się gospodarkę za pomocą produktów rewolucji informacyjno-naukowej: komputera, internetu czy telefonu komórkowego. Globalizacja zyskała także charakter ekologiczny, oznaczający, że zanieczyszczeń ziemi, wody czy powietrza nie można usunąć w ramach działań jednego państwa⁵²⁷.

Po rozwoju szkoły modernizacyjnej w latach 50-tych i 60-tych XX w. i w perspektywie dyskusji nt. krajów Trzeciego Świata grupa badaczy skupiona przy amerykańskim socjologu Immanuelu Wallersteinie twierdziła, że procesów globalnych lat 70-tych i 80-tych i towarzyszących im zjawisk nie można już tłumaczyć według paradygmatu modernizacji. Nie mogą być one także wyjaśniane w obrębie paradygmatu rozwoju zależnego528, choć wydaje się, że w rozumieniu tych paradygmatów lepiej można pojąć zarysowaną przez Jana Pawła II panoramę świata końca lat 80-tych XX w. przedstawioną w Sollicitudo rei socialis529, zwłaszcza w krajach bloku socjalistycznego. Te orientacje teoretyczne nie znikły, a ich przejawy wydają się wciąż być obecne zwłaszcza w postkolonialnych zależnościach gospodarczych. Stąd w roku ukazania się Sollicitudo rei socialis Jan Paweł II z racji Światowego Dnia Pokoju zaznaczył, że drogami wiodącymi do pokoju w globalizującym się świecie są: rozwój i solidarność. Tę encyklikę społeczną przenika idea dobra wspólnego, którego oznaką jest wielka rodzina ludzka cechująca się wielorakością ras, kultur, języków i dziejów530

.

Perspektywa teoretyczna systemu światowego wydaje się stanowić najbardziej odpowiednią płaszczyznę paradygmatyczną rozumienia uwarunkowań zrodzonej w końcu lat 80-tych XX w. idei zrównoważonego rozwoju w wymiarze makrospołecznym. Wybór paradygmatu rozumienia uwarunkowań społeczno-gospodarczych idei zrównoważonego rozwoju jest trudnym przedsięwzięciem, jednak wydaje się, że najbliższą socjologiczną orientacją teoretyczną pomagającą przedstawić rosnące od czasu Populorum progressio globalne dysproporcje społeczne jest perspektywa I. Wallersteina. Jest to teoria zmiany społecznej proweniencji materialistycznej. Jak twierdzi P. Sztompka, za jej pomocą I. Wallerstein próbował poszukiwać historycznych korzeni nowoczesności, której początki odnajdywał daleko aż w XVI w531

. I. Wallerstein twierdził, że już daleko w XV w. należy szukać

527 S. Kowalczyk, Zarys filozofii polityk i, s. 168n.

528 A.W. Jelonek, K. Tyszka, Koncepcje rozwoju społecznego, s. 169.

529 Por. SRS 11-26.

530

Por. Jan Paweł II, Rozwój i solidarność: dwie drogi wiodące do pokoju. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1987.

początków kapitalizmu, natomiast jego bezwzględna dominacja nastąpiła po rozpadzie Związku Radzieckiego.

Najbardziej znaczącą rolę w teorii systemu światowego pełnią półperyferia, które funkcjonują jako pewnego rodzaju czynnik stabilizujący relację pomiędzy rdzeniem a peryferiami. A. Jelonek i K. Tyszka przyrównują półperyferia do klasy średniej stabilizującej system społeczny532. Wydaje się, że wciąż wyróżnia się kraje najbiedniejsze, które stanowią peryferia obecnego globalnego świata. To względem tych zacofanych i opóźnionych w rozwoju krajów w KNS pojawiły się postulaty dotyczące globalizacji solidarności, najbardziej widoczne najpierw w Sollicitudo

rei socialis, a potem w Caritas in veritate. Jan Paweł II postulat globalizacji solidarności łączył z warunkiem tworzenia więzi w relacjach międzynarodowych na podstawie - związanych z solidarnością - wartości: równości, sprawiedliwości i wolności. Kontynentem odpowiedzialnym w pierwszej kolejności za promowanie i uskutecznianie globalizacji solidarności Jan Paweł II uznał Europę⁵³³.

Orientacja teoretyczna systemu światowego I. Wallersteina jest wynikiem długookresowej analizy historycznej, według której w historii ludzkości przed obecnie ukształtowaną globalną gospodarką światową występowały jeszcze dwie inne formy systemów historycznych: 1. minisystemy - homogeniczne kulturowo o prostych strukturach zarządzających, charakterystyczne dla społeczeństw myśliwskich i zbierackich; 2. światowe imperia (8000 r. p.n.e. – 1500 r. n.e.) – wielkie struktury

polityczne utrzymywane z podatków i danin, zachowywane w wyniku

rozpowszechnionych zasad i wzorców kulturowych⁵³⁴. Globalną gospodarkę światową poprzedziła ukształtowana ok. 1500 r. kapitalistyczna gospodarka światowa, która wchłonęła minisystemy i światowe imperia. Jej rozwój I. Wallerstein podzielił na dwa etapy: 1. pierwszy (1600 r. – 1945 r.) - w tym okresie dokonał się rozwój technologii, zwłaszcza w dobie rewolucji przemysłowej, nastąpił wzrost poziomu dobrobytu i zwiększyła się koncentracja kapitału w wyniku powstałych kryzysów w kapitalistycznej gospodarce światowej; 2. drugi (1945 r. – lata 70-te XX w.) – charakteryzujący się ukształtowaniem trzypoziomowego porządku światowego: rdzeń, półperyferie i peryferie. Na ten drugi okres w ujęciu K. Wieleckiego przypadła trzecia

532 A.W. Jelonek, K. Tyszka, Koncepcje rozwoju społecznego, s. 177.

533

Jan Paweł II, Ecclesia in Europa, nr 112.

faza industrializmu, natomiast początek lat 70-tych XX w. stanowi początek trzeciej rewolucji przemysłowej, tzw. rewolucji naukowo-technicznej.

W zglobalizowanym świecie w paradygmacie systemu światowego

I. Wallersteina występują procesy ukazujące dynamikę poszczególnych państw zabiegających o zmianę statusu kraju peryferyjnego na kraj półperyferyjny, kraju półperyferyjnego aspirującego do stania się krajem z przestrzeni centrum. W wyniku globalnych zależności gospodarczych występuje także niebezpieczeństwo utraty pozycji kraju rdzenia do kategorii państwa półperyferyjnego. W tej dynamice zmian modernizacyjnych jedne społeczeństwa osiągnęły wysoki stopień dobrobytu i rozwoju gospodarczego, natomiast wiele społeczeństw wciąż boryka się z niedorozwojem społecznym. Zdaniem U. Becka kraje najbiedniejsze stają się „proletariatem światowego ryzyka”, to znaczy, że najbardziej ryzykowne gałęzie przemysłu zostały przeniesione do krajów z tanią siłą roboczą, w których udział w ryzyku przypada w zależności od występujących nierówności⁵³⁵.

Przedłożone orientacje teoretyczne pomagają opisać procesy powstawania niedorozwoju społecznego krajów biednych, które są skutkiem niesprawiedliwego dzielenia bogactw między wszystkich mieszkańców ziemi. J. Mariański wyjaśniając przyczyny dysproporcji rozwojowych stwierdza, że „nadkonsumpcja krajów bogatych, które trwonią i marnotrawią zasoby naturalne, jest przyczyną zubożonej konsumpcji krajów biednych”536. W ten sposób utrwalają się strukturalne formy ubóstwa występującego w świecie537. Nadmierna konsumpcja odsłania egoistyczne postawy będące przejawem całościowej postawy moralnej społeczeństwa. W konsekwencji odwrócenia hierarchii wartości i odstąpienia od fundamentalnych zasad moralności chrześcijańskiej dokonuje się szybkie zatracenie wrażliwości względem drugiego człowieka, a także postępujący proces degradacji natury.