Raporty Klubu Rzymskiego

W obliczu coraz większych oznak kryzysu ekologicznego badaniem działalności człowieka w stosunku do środowiska naturalnego zajęły się liczne gremia międzynarodowe, wśród których największy wkład w ukazanie uwarunkowań społeczno-gospodarczych kształtującej się idei zrównoważonego rozwoju miało środowisko naukowców skupionych wokół Klubu Rzymskiego. To grono uczonych powstałe w 1968 r. opracowało raporty, w których publikowano wyniki badań ukazujące skalę zniszczenia środowiska naturalnego w wyniku działania gospodarczego człowieka. Niemniej jednak ekspertyzy przygotowywane dla Klubu Rzymskiego zwracały uwagę nie tylko na stan ówczesnego obszaru ekologicznego, ale wyniki pracy tego gremium stały się najbardziej interesujące ze względu na zarys prognoz odnośnie kolejnych dziesięcioleci pod względem przyrostu naturalnego. Zgodnie z ówczesnymi symulacjami komputerowymi cywilizacja ludzka miała przetrwać najwyżej do 2030 r. Takie dane spowodowały, że wyniki ekspertyz dla Klubu Rzymskiego zyskały w szybkim czasie popularność sprzedając się w milionowych nakładach⁴⁸³. W opinii Adama Walesiaka aktywiści związani z ruchami ekologicznymi wytworzyli siłę politycznego nacisku, w wyniku którego degradacja środowiska naturalnego stawała się coraz bardziej istotnym czynnikiem decyzji politycznych w planowaniu rozwoju ekonomicznego⁴⁸⁴.

Oprócz raportów dla Klubu Rzymskiego i Cichej wiosny autorstwa R. Carson popularność zdobyła w tym czasie także publikacja Paula Ehrlicha pt. Bomba

482 Z. Hull, Problemy filozofii ek ologii, w: A. Papuziński (red.), Wprowadzenie do filozoficznych problemów ekologii, Bydgoszcz 1999, s. 63.

483

A. Walesiak, Ek oteologiczny wymiar raportów Klubu Rzymsk iego , s. 6n.

populacyjna (The Population Bomb). W tej książce autor odsłonił zagrożenia związane

z niekontrolowanym wzrostem liczebności populacji. Brak kontroli nad przyrostem naturalnym w ujęciu P. Ehrlicha miał prowadzić do katastroficznych skutków związanych z wyczerpaniem się zasobów służących do codziennego zaspokajania potrzeb ludzkich w wymiarze społeczno-gospodarczym485. W związku z tym P. Ehrlich postulował ograniczenie populacji ludzkiej do jednej piątej. Rozwiązaniem problemu obciążenia środowiska naturalnego nie jest jednak polityka antynatalistyczna, lecz właściwa polityka decyzyjna odnośnie stosowanych technologii486

.

Klub Rzymski zrodził się w okolicznościach zagrożenia dot. przeludnienia się świata. Jest to pierwsza na świecie pozarządowa organizacja międzynarodowa, która zajmuje się badaniem rozwoju ludzkości w skali globalnej głównie pod kątem skutków tzw. przeludnienia świata⁴⁸⁷. W związku z postulatami zwiększającej się populacji świata skrajni przedstawiciele ekologii głębokiej wnosili propozycje ograniczenia liczebności gatunku ludzkiego nawet o 90%488

. Wśród przedstawicieli takich nurtów znalazł się m. in. William Aiken489. Szybki wzrost liczby ludności i zauważalna degradacja środowiska naturalnego stały się wiodącymi tematami w perspektywie tworzenia koncepcji, które miałyby zmienić niebezpieczne trendy zagrażające człowiekowi w perspektywie kolejnych pokoleń.

W kolejnych raportach dla Klubu Rzymskiego - oprócz zauważalnej coraz bardziej degradacji środowiska naturalnego i gwałtownego przyrostu ludności – koncentrowano się także na innych trendach, wśród których znalazły się: coraz szybciej postępująca industrializacja, powiększające się obszary ubóstwa i niebezpieczeństwo wyczerpania się zasobów naturalnych490. Te pięć elementów Donella H. Meadows podkreśliła najwyraźniej w pierwszym raporcie dla Klubu Rzymskiego pt. Granice

wzrostu (1973 r.). Wówczas do analizy występujących problemów wykorzystano

skonstruowany przez Jay Forrestera model komputerowy WORLD3, którego wyniki z biegiem czasu wywołały liczne kontrowersje.

Znamienną cechą raportów dla Klubu Rzymskiego była analiza zbioru występujących zagrożeń dla życia ludzkiego nazwana problematyką świata

485

Por. P. Ehrlich, The Population Bomb, New York 1968, s. 17-35.

486 M. Czachorowski, Nowy imperializm czyli o tzw. eduk acji sek sualnej, Warszawa 1995, s. 77.

487 J. Mariański, Klub Rzymsk i, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Encyk lopedia Katolick a, tom IX, Lublin 2002, k. 162n.

488 A. Papuziński (red.), Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowiek a, Bydgoszcz 2005, s. 10.

489

Por. W. Aiken, Is Deep Ecology Too Radical?, „Philosophy in the Contemporary World” (1994) nr 1, s. 1-5.

(problematique). Zbiór ten ukazywał wiele współzależnych trendów występujących w życiu społecznym, konkretnie wpływających na kondycję człowieka. Sieć wzajemnych interakcji tworzy system, w którym znajduje się człowiek wyrażający swoje istnienie wobec szerokiej perspektywy współzależnych trendów, do których A. Walesiak na podstawie analizy raportów dla Klubu Rzymskiego zaliczył: podziały między narodami, głód, ubóstwo, bezrobocie, inflację, kryzysy ekonomiczne i energetyczne, protekcjonizm, biurokrację, korupcję, analfabetyzm, anachroniczny system edukacji i zarządzania, nadmierny rozwój miast, wyścig zbrojeń, przestępczość, rozwój nowych technologii, a także degradację środowiska naturalnego491

.

Kolejne raporty dla Klubu Rzymskiego ukazywały sieć zależności społeczno-gospodarczych i ekologicznych, w których znajdował się człowiek. Chociaż Granice

wzrostu okazały się prognozą przyszłości opartą na błędnych założeniach, to jednak

uwrażliwiły ludzkość na zależność człowieka od zasobów naturalnych.

W kontekście raportów dla Klubu Rzymskiego nie można nie wspomnieć o korelacjach zachodzących pomiędzy przyrostem ludności, dobrobytem i tworzeniem się dysproporcji rozwojowych, które ukazywał już w XIX w. Thomas Maltus. Twórca

teorii przeludnienia zakładał skończoną ilość zasobów światowych

przy nieograniczonym wzroście liczby ludności wyrażając prawidłowość wzrostu ludności w postępie geometrycznym, a środków utrzymania w postępie arytmetycznym⁴⁹². Wśród ekonomistów przełomu XVIII i XIX w. D. Birnbacher powołuje się na Johna Stuarta Milla, który w jego przekonaniu był jednym z nielicznych uczonych, którzy nie interpretowali wówczas koncepcji wzrostu zerowego w kategoriach sygnału kryzysowego oznaczającego zbliżającą się nieuchronnie katastrofę społeczną. Wzrost zerowy w opinii Johna Stuarta Milla dawał możliwość opanowanego i łagodnego społecznego współistnienia493

.

Do statycznej teorii zasobów odnosiły się Granice wzrostu, a także działalność ruchów feministycznych, z którymi związana była m.in. Margaret Sanger, znana aktywistka promująca kontrolę narodzin. Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm mocno wpłynęły na proces kształtowania się idei zrównoważonego rozwoju. Niemniej jednak echo teorii feministycznych w kontekście badań nad ideą zrównoważonego rozwoju

491 A. Walesiak, Ek oteologiczny wymiar raportów Klubu Rzymsk iego , s. 21.

492 Por. T.R. Maltus, Prawo ludności, I wyd. 1798, Warszawa 2003, s. 71-81.

493 D. Birnbacher, Kapitalistische Wirtschaftsordnung als Mittel zum Zweck : John Stuart Mill , w: S. Hilger (red.), Kapital und Moral. Ök onomie und Verantwortung in historisch -vergleichender Perspek tive, Köln 2007, s. 68.

wciąż pozostaje widoczne. Za przykład może posłużyć postulat zakotwiczenia badań z punktu widzenia teorii z zakresu feminizmu i gender w tzw. transformacji społeczno-ekologicznej⁴⁹⁴. W konsekwencji skrajne stanowiska współcześnie ukazują zrównoważony rozwój jako neopogańską, świecką ideologię, a nawet religię, która obok niszczącej, nadmiernej emisji dwutlenku węgla propaguje ideologię gender.

Andrzej Papuziński zauważa związek sformułowania idei i samej zasady zrównoważonego rozwoju z Raportami dla Klubu Rzymskiego. W jego opinii celem zasady zrównoważonego rozwoju było unieważnienie perspektywy, która została ukazana w pierwszym raporcie dla Klubu Rzymskiego i w koncepcji zerowego wzrostu gospodarczego, która odnosiła się do zatrzymania wzrostu gospodarczego na ówczesnym poziomie. Zasada zrównoważonego rozwoju miała na celu odwołanie hipotetycznej sytuacji dojścia do granic możliwości dalszego rozwoju i głębokiego załamania się wszelkich procesów rozwojowych wskutek przeludnienia, wyczerpania się zasobów i zanieczyszczenia środowiska495

.

3.2.1.3.1. Dzieje ludzkości i jej punkt zwrotny

Drugi raport dla Klubu Rzymskiego Ludzkość w punkcie zwrotnym (1977 r.) podkreślał występujące dysproporcje pomiędzy krajami zamożnymi a biednymi oraz nadmierny wzrost gospodarczy, który w ostateczności pogłębia występujące nierówności na arenie międzynarodowej i jednocześnie grozi wyczerpaniem się zasobów naturalnych w pewnych rejonach świata. Autorzy tego raportu ukazali dynamikę rozwoju gospodarki światowej w 10 regionach, wśród których wyszczególnili: Amerykę Północą, Europę Zachodnią, Japonię, Australię i Południową Afrykę, Europę Wschodnią Amerykę Łacińską, Afrykę Północną i Środkowy Wschód, Afrykę Tropikalną, Azję Południową i Azję Północno-Wschodnią oraz Chińską Republikę Ludową. Regiony te zostały powiązane w cztery rejony świata nazwane: światem rozwiniętym, światem socjalistycznym, Środkowym Wschodem i pozostałymi

494 Por. D. Gottschlich, Ch. Katz, Sozial-ök ologische Transformation braucht Kritik an den gesellschaftlichen Naturverhältnissen. Zur notwendigen Verankerung von Nachhaltigk eitsforschung in feministischer Theorie und Praxis, „Soziologie und Nachhaltigkeit“ 2 (2016) nr 3, s. 1-18.

495

A. Papuziński (red.), Zrównoważony rozwój a współczesny problem ek ologiczny: ontologia polityk i ochrony środowiska, s. 38.

krajami rozwijającymi się496

. W tym podziale widzi się analogię do klasyfikacji, w której wyszczególniono w czasie ogłoszenia Populorum progressio nową kategorię krajów Trzeciego Świata. W wyniku tak zarysowanego podziału świata zdaniem autorów raportu mogą nastąpić w przyszłości wojny o dostęp do zasobów i klęski głodu497. Zauważalne trendy rozwojowe są przyczyną kryzysów, na które człowiek nie ma bezpośredniego wpływu (katastrofy ekologiczne). Jednak wraz z postępem technologicznym człowiek może świadomie opanowywać występujące skutki jego ingerencji w środowisku naturalnym. Wykształtowanie się tej zdolności autorzy drugiego raportu dla Klubu Rzymskiego odnieśli do tytułowego punktu zwrotnego ludzkości, który przyczyniłby się do jej uchronienia od mających nastąpić klęsk498

. Przekonanie o wyczerpaniu się surowców naturalnych okazało się błędne ze względu na kreatywność człowieka, który wraz z występowaniem potrzeb zaspokaja je wykorzystując swój potencjał intelektualny⁴⁹⁹.

3.2.1.3.2. Jana Tinbergena plan nowego ładu gospodarki światowej

Propozycja porządku relacji gospodarczych i politycznych na świecie miała odpowiadać na zauważalne, niebezpieczne dla człowieka prawidłowości. Propozycję tych zmian przedstawił zespół Jana Tinbergena w trzecim raporcie dla Klubu Rzymskiego. Ten raport był wynikiem ustaleń ogólnoświatowego gremium naukowców skupionych przy pracach nad Kartą Praw i Obowiązków Ekonomicznych podczas VI Sesji Specjalnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ (1976 r.) oraz podczas VII Sesji Specjalnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W wyniku przyjętych założeń upatrywano szansy zmniejszenia dysproporcji rozwojowych między krajami zamożnymi i biednymi w perspektywie najbliższych lat. O zaognionej już w skali światowej nierównomierności rozwoju w płaszczyźnie moralnej i politycznej pisał wówczas odnosząc się do kontekstu idei równości wszystkich ludzi Czesław Strzeszewski500

. Celem projektu J. Tinbergena było stworzenie nowego ładu gospodarki światowej.

496 A. Walesiak, Ek oteologiczny wymiar raportów Klubu Rzymsk iego , s. 32n.

497 M. Mesarović, E. Pestel, Menscheit am Wendepunk t. 2. Bericht an den Club of Rome zur Weltlage , Stuttgart 1974, s. 12-23, 70-79.

498 A. Walesiak, Ek oteologiczny wymiar raportów Klubu Rzymsk iego , s. 34.

499

M. Czachorowski, Nowy imperializm czyli o tzw. eduk acji sek sualnej, s. 75.

Jednak te założenia zawarte w propozycji trzeciego raportu dla Klubu Rzymskiego nie zostały urzeczywistnione⁵⁰¹. Mimo niepowodzenia projekt ten wyrażał pełniejszą propozycję działania w związku z dokonującymi się globalnymi zmianami.

Czwarty raport dla Klubu Rzymskiego autorstwa Ervin Laszlo pt. Goals

for Mankind (1977 r.) zawierał propozycje mające na celu osiągnięcie globalnej

solidarności. Powstała wówczas propozycja stworzenia płaszczyzny wspólnych wartości, na których można byłoby zbudować globalną solidarność między narodami, reprezentującymi trzy wielkie ideologie tamtego czasu: liberalną demokrację, marksizm wraz z kulturą alternatywną oraz wielkie religie świata.

Kolejne raporty dla Klubu Rzymskiego cieszyły się mniejszą popularnością. Pokazywały też na fakt, że zbiór wszystkich raportów nie jest jednolity. Wiele raportów nie ujmowało całości problematique, lecz odnosiło się raczej do kilku jej elementów. Zdaniem A. Walesiaka na sformułowanie definicji zrównoważonego rozwoju przez Harlem Gro Brundtland najbardziej doniosłe znaczenie miały trzy pierwsze raporty dla Klubu Rzymskiego⁵⁰².

3.2.1.3.3. Kontrowersyjność raportów dla Klubu Rzymskiego

Wiarygodność raportów dla Klubu Rzymskiego była kwestią dyskusyjną. Ich słabość wynikała z uzyskania wiedzy o świecie jako całości na podstawie założeń cybernetyki i fizyki. Raporty oparte na wyliczeniach typowych dla teorii systemów budziły wątpliwość w związku ze złożonymi i współzależnymi zjawiskami zachodzącymi w strukturach społecznych. Zdaniem A. Walesiaka najbardziej zawodne okazały się komputerowe wyliczenia dotyczące wyczerpania się zasobów naturalnych w perspektywie kolejnych dziesięcioleci, które były oznaką popularnej wówczas futurologii⁵⁰³. Rozwijała się ona wraz z zauważalnym postępem technologicznym i w takim ujęciu towarzyszył jej katastrofizm ekologiczny oraz nowe koncepcje etyki środowiskowej, o których będzie mowa w dalszej części pracy. Katastroficzne raporty dla Klubu Rzymskiego cieszyły się dużą popularnością, a obawy o przyszłość świata nie znikają wraz ze zbliżaniem się przełomowych dat. Niepewność przyszłości

501 A. Walesiak, Ek oteologiczny wymiar raportów Klubu Rzymsk iego , s. 36.

502

Por. A. Walesiak, Ek oteologiczny wymiar raportów Klubu Rzymsk iego , s. 37-41.

potwierdzają kolejne prace dla Klubu Rzymskiego, wyraźnie przedstawiające oryginalne ujęcie koncepcji zrównoważonego rozwoju504

. Specyfika ujęcia idei zrównoważonego rozwoju – o charakterze rewolucyjnym według uczonych tego środowiska naukowego – polega głównie na konieczności szybkich zmian w celu uniknięcia ekstremalnych zjawisk klimatycznych powodowanych wskutek wzrostu średniej temperatury o 2°C505

.

Pomimo występowania w raportach dla Klubu Rzymskiego nurtów, które w okolicznościach powstawania koncepcji zrównoważonego rozwoju nie wyrażały wyraźnego sprzeciwu praktykom antynatalistycznym i wpisywały się w idee tzw. nowego humanizmu autorstwa Aurelio Peccei⁵⁰⁶, wiele idei zawartych w pracach dla tego grona naukowego w opinii J. Mariańskiego zbiega się z nauczaniem społecznym Kościoła. Zbieżność ta wyraża się w ujmowaniu człowieka w jego integralności materialno-duchowej, w uszanowaniu rytmów i prawidłowości świata przyrodniczego w tworzeniu koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego, w trosce o jakość życia ludzkiego i zdrowie, w odpowiedzialności za pozostawiony przyszłym pokoleniom stan środowiska naturalnego oraz w tworzeniu hierarchii wartości i zasad harmonijnego współżycia ludzi na całym świecie507

.

3.2.2. Rozwój technologiczny krajów zamożnych i niedorozwój społeczny