Wieloznaczność kategorii „zrównoważony rozwój”

W języku potocznym kategoria zrównoważony rozwój przybrała znaczenie dłużej utrzymującego się działania635. Przymiotnik „nachhaltig” odnosi się do perspektywy przyszłości i zdaniem M. Vogta H.C. von Carlowitz używał go jako przeciwieństwo do przymiotnika „niechlujny” (nachlässig). Zrównoważony, trwały rozwój nie był więc biernym działaniem ograniczającym, lecz aktywnością ukierunkowaną na konkretną realizację optymalnej, długoterminowej gospodarki leśnej, której istotą było utrzymanie w dobrej kondycji odpowiedniej ilości drzewostanów636

.

Prosta reguła długoterminowego utrzymania drzewostanów dobrze rozjaśnia rozumienie znaczenia terminu sustainability. W gospodarce leśnej termin ten wyraża takie działanie, aby „nie wycinać więcej drzew niż zdąży urosnąć”, lub odwołując się do ogólniejszego gospodarowania zasobami, by nie zużywać większej ilości zasobów niż procesy środowiska naturalnego zdołają je zrekompensować (zregenerować) w danym czasie. Tę regułę M. Vogt analogicznie przenosi na wiele innych obszarów twierdząc, że w dziedzinie gospodarki finansowej logika sustainability przekłada się na zdolność dysponowania środkami kapitałowymi, aby „żyć z procentów nie naruszając kapitału”637

. Znaczenie pojęcia „zrównoważony rozwój” zaczęło być przejmowane stopniowo przez środowiska naukowe – początkowo pojawiało się zwłaszcza w gospodarce gleby i wody, a także w organizacji pracy ludzkiej638

.

4.2.2. Wieloznaczność kategorii „zrównoważony rozwój”

Zrównoważony rozwój nie jest jednak jednoznacznie, jasno i bezdyskusyjnie zdefiniowaną kategorią639

. Wieloznaczność kategorii zrównoważony rozwój wynika z wielowymiarowości płaszczyzn ludzkiego działania, do których ona się odnosi. Artur Pawłowski zaznacza, że w kategorii zrównoważonego rozwoju chodzi o integrację

634

W. Veith, Nachhaltigkeit, w: M. Heimbach-Steins (red.), Christliche Sozialethik , Regensburg 2004, s. 302.

635

R. Marx, H. Wulsdorf, Christliche Sozialethik. Konturen - Prinzipien - Handlungsfelder, Paderborn 2002, s. 189.

636

M. Vogt, Nachhaltigkeit. Hoffnung - Handlung - Wandlung. Konzept Nachhaltigkeit, wykład wygłoszony w Monachium (Amerikanhaus) dnia 29.11.2011 r., s. 2,

http://www.kaththeol.uni-muenchen.de/lehrstuehle/christl_sozialethik/personen/1vogt/texte_vogt/vogt_nachhaltigkeit_2011.pdf [23.10.2016].

637 Tenże, Das Konzept der Nachhaltigk eit, w: A. Rauscher (red.), Handbuch der Katholischen Soziallehre. Im Auftrag der Görres-Gesellschaft zur Pflege der Wissenschaft und der Katholischen Sozialwissenschaftlichen Zentralstelle, Berlin 2008, s. 411.

638 R. Marx, H. Wulsdorf, Christliche Sozialethik , s. 189.

639

G. Tichy, Nachhaltiges Wachstum? „Wissenschaft & Umwelt Interdisziplinär - Nachhaltiges Wachstum?“ 13 (2005), s. 4.

płaszczyzny moralnej, ekologicznej, technicznej, ekonomicznej, prawnej, społecznej i politycznej⁶⁴⁰. Poza tym zrównoważony rozwój, chociaż inspirowany przez filozofów, nie jest koncepcją sformułowaną przez nich. W związku z tym Dariusz Liszewski zauważa w koncepcji zrównoważonego rozwoju nieostre definicje i nieprecyzyjny język, czego wynikiem jest mnogość interpretacyjna641

.

Najczęściej używaną definicją zrównoważonego rozwoju jest określenie

sformułowane podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych w 1987 r.

w tzw. Raporcie Gro Harlem Brundtland⁶⁴². Koncepcja zrównoważonego rozwoju została skonceptualizowana w następującym zapisie: „Humanity has the ability to make development sustainable – to ensure that it meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs”643

. W tym określeniu zrównoważony rozwój rozumie się jako model rozwoju, według którego zaspokaja się potrzeby współczesnego pokolenia bez odbierania szans rozwojowych przyszłym pokoleniom. Ta najczęściej przywoływana definicja

sustainable development trafia w samo sedno zrównoważonego rozwoju, jakim

jest trwałe zachowanie kapitału społecznego i naturalnego. Wydaje się, że można to urzeczywistnić w rozsądnym gospodarowaniu kapitałem w systemie ekonomicznym, w organizacji pracy, a przede wszystkim w stworzeniu właściwej koncepcji pracy. KNS wnosi w dymensje zrównoważonego rozwoju znaczny wkład w związku z gruntownie opracowaną w encyklikach społecznych, zwłaszcza w Laborem exercens, koncepcją pracy ludzkiej. Nie mniejszy wkład dla zrównoważonego rozwoju przynosi Centesimus

annus z fundamentalnymi założeniami dla rozwoju koncepcji społecznej gospodarki

rynkowej.

Wychodząc od definicji z Raportu Gro Harlem Brundtlandt stwierdza się, że zrównoważony rozwój zyskuje dwa centralne wymiary sprawiedliwości: dymensję międzygeneracyjną, która odnosi się do słusznego rozdziału zasobów w perspektywie międzypokoleniowej oraz dymensję wewnątrzgeneracyjną, która jest skierowana ku sprawiedliwemu rozdziałowi zasobów wewnątrz obecnych pokoleń. Chodzi więc o stworzenie warunków sprawiedliwości społecznej dla współczesnego pokolenia,

640

A. Pawłowski, Wielowymiarowość rozwoju zrównoważonego, s. 23.

641

D. Liszewski, Etyczne podstawy rozwoju zrównoważonego , „Problemy ekorozwoju“ (2007) nr 1, s. 28.

642 Kategoria zrównoważonego rozwoju po raz pierwszy w słownictwie międzynarodowym pojawiła się na konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972 r. Skonkretyzowano ją w 1975 r. na III Sekcji Zarządzającej Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP). E. Albińska, Człowiek w środowisku przyrodniczym i społecznym, s. 211.

643

Brundtland-Kommission (WCED), Our Common Future, 1987; A. Hardtke, M. Prehn, Perspek tiven der Nachhaltigk eit. Vom Leitbild zur Erfolgsstrategie, Wiesbaden 2001, s. 58.

jak i zabezpieczenie kapitału naturalnego i społecznego, bez których niemożliwe jest zaspokojenie potrzeb przyszłych pokoleń644

. Propozycję pojęciowego sprecyzowania sprawiedliwości pokoleniowej w zrównoważonym rozwoju przedstawił Jörg C. Tremmel, zdaniem którego zrównoważony rozwój może zostać zdefiniowany jako koncept, który obejmuje wewnątrzpokoleniową i międzypokoleniową sprawiedliwość społeczną na równorzędnej płaszczyźnie. Roszczenie międzypokoleniowej sprawiedliwości wg J.C. Tremmela dotyczy dwóch obszarów zrównoważonego rozwoju: pola aktywności ekologicznej i działalności finansowej. W ramach

sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej koncept zrównoważonego rozwoju

ma na uwadze przede wszystkim⁶⁴⁵:

1. sprawiedliwość międzynarodową, która dotyczy zrównania proporcji życiowych pomiędzy krajami Północy i Południa świata,

2. sprawiedliwość społeczną, która ujmuje sprawiedliwość pomiędzy biednymi i bogatymi wewnątrz kraju,

3. sprawiedliwość pomiędzy mężczyznami i kobietami – sprawiedliwość płci (Geschlechtergerechtigkeit)

Te związki przedstawia schemat646

.

Schemat nr 2.

Jörga C. Tremmela analityczna definicja zrównoważonego rozwoju

644 Por. K. Kraemer, Die soziale Konstitution der Umwelt, Wiesbaden 2008, s. 21nn; A. Grunwald, J. Kopfmüller, Nachhaltigk eit. Eine Einführung, Frankfurt a. M. 2012, s. 31nn.

645

J.C. Tremmel, Eine Theorie der Generationengerechtigk eit, Münster 2012, s. 26n.

W swojej analizie na definicję zrównoważonego rozwoju J.C. Tremmel w przestrzeni sprawiedliwości międzypokoleniowej zestawia obszar gospodarki ze środowiskiem naturalnym w celu takiego wyważenia działalności gospodarczej, aby przyszłe pokolenia ludzi posiadały szanse korzystania z zasobów niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludzkich w stopniu zbliżonym do ludzi obecnie żyjących. Odpowiedzialność obecnych pokoleń sprowadza się do wymiaru społecznego ujętego w ramach sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej. Wymiar społeczny odnosi się do tworzenia wartości wspólnych, których spójność gwarantuje długotrwałe istnienie społeczeństw.

Podział sprawiedliwości społecznej na wymiar wewnątrzpokoleniowy i międzypokoleniowy otwiera przestrzeń do dyskusji. Stąd dla kategorii zrównoważony rozwój oferuje się wiele ram interpretacyjnych w zależności od celów, które w wąskim obszarze naukowym chce się osiągnąć. W różnorodności występujących nauk ekonomicznych i związanych z nimi celami z punktu widzenia KNS niemałe znaczenie ma brak związku między postępem technologicznym a etyką647

oraz odseparowanie etyki personalistycznej od części dyscyplin szczegółowych648. W związku z wielością dyscyplin naukowych i odpowiadających im interpretacji to zagadnienie doczekało się ogromnej liczby definicji, które obejmują wiele różnorodnych aspektów649. Wciąż powstają definicje zrównoważonego rozwoju i różniące się ze względu na kontrastujące ze sobą wyobrażenia, których podstaw należy szukać na drodze realizacji celów, między innymi w stawianiu kryteriów dotyczących obszaru społeczeństwa, ekonomii i ekologii⁶⁵⁰.

Popularności i zróżnicowaniu interpretacji idei zrównoważonego rozwoju towarzyszy także wiele prób jej klasyfikacji na gruncie różnych dyscyplin naukowych. Wielość stanowisk odnoszących się już do multi-, inter- i transdyscyplinarnej koncepcji zrównoważonego rozwoju wymaga przyjęcia specyficznych kryteriów uzasadniania,

647

J. Kupny, Antropologiczne podstawy nauczania społecznego Jana Pawła II, s. 108.

648

CV 2; A. Baumgartner, W. Korff, Sozialprinzipien als ethische Baugesetzlichk eiten moderner Gesellschaft: Personalität, Solidarität und Subsidiarität, s. 226. Do tej problematyki nawiązuje komentarz do enc. Laudato si’. Treści te zostały zawarte w artykule: Ł. Marczak, Idea zrównoważonego rozwoju w encyklice Laudato si’, w: A. Wysocki (red.), Świat jako wspólny dom. Wokół koncepcji ekologii integralnej w encyklice Laudato si’, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2016, s. 167-184.

649 A. Hardtke, M. Prehn, Perspek tiven der Nachhaltigk eit, s. 58.

650

E. Mazur-Wierzbicka, Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce ekologicznej na początku XXI wieku, w: M.G. Woźniak (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Rzeszów 2006, s. 317.

rozumienia i urzeczywistniania idei sustainable development⁶⁵¹. Piotr Jeżowski w 2012 r. stwierdził występowanie co najmniej 100 różnych interpretacji pojęcia zrównoważony rozwój począwszy od koncepcji „skoncentrowanych na rozwoju społeczno-ekonomicznym, a pomniejszających problemy ekologiczne, do definicji ogniskujących nacisk na problemy ekologiczne, a ignorujących aspekty rozwoju społecznego i gospodarczego”652. W 2016 r. Józef Bremer odnosząc się do Johna R. Ehrenfelda stwierdza występowanie już ok. 300 definicji kategorii sustainability. Ujmowanej w umowach międzynarodowych i w programach naukowych kategorii zrównoważonego rozwoju już 10 lat temu poświęcono 8 mln. stron internetowych, na których zamieszczono ponad 21 mln. dokumentów o tej tematyce⁶⁵³. Idea zrównoważonego rozwoju kształtowała się na przestrzeni wielu lat na gruncie wielu płaszczyzn naukowych i przez to jest dzisiaj niejednoznacznie rozumiana654

. Zróżnicowanie definicyjne jest problemowe nie tylko ze strony teoretycznej i poznawczej, ale przede wszystkim ze strony interpretacyjnej i praktycznej⁶⁵⁵. Rozpiętość i różnorodność interpretowania zrównoważonego rozwoju prowadzi nawet do występowania definicji, które – powstając w różnych kontekstach – wzajemnie się wykluczają656

. Do takiego wniosku doszedł Andrzej Papuziński analizując teksty Wiesława Sztumskiego i Leszka Gawora. W. Sztumski akcentując bardziej wewnątrzpokoleniowy wymiar sprawiedliwości międzypokoleniowej skupił się na antropocentrycznej interpretacji zrównoważonego rozwoju w przeciwieństwie do L. Gawora, który skłania się ku wizji biocentrycznej⁶⁵⁷.

W związku z takim stanem rzeczy jednym z punktów wyjścia dla KNS w objaśnianiu zrównoważonego rozwoju jest zawężenie interpretacyjne tej idei do antropocentrycznego nurtu etyki środowiskowej⁶⁵⁸. W literaturze dotyczącej etyki środowiska naturalnego zostały opracowane liczne teorie w celu rozróżnienia

651

J. Bremer, Nauk a o zrównoważeniu - w poszuk iwaniu transdyscyplinarnej metodologii , „Zagadnienia Naukoznawstwa” 207 (2016) 1, s. 16.

652

P. Jeżowski, Rozwój zrównoważony i jego nowe wyzwania , „Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace” 2 (2012), s. 101.

653

J. Bremer, Nauk a o zrównoważeniu - w poszuk iwaniu transdyscyplinarnej metodologii , s. 16n; por. J.R. Ehrenfeld, Sustainability needs to be attained, not managed , „Sustanability: Sience, Practice, & Policy” (2008) nr 2/4, s. 1-3.

654

G. Zabłocki, Rozwój zrównoważony - idee, efek ty, k ontrowersje, Toruń 2002, s. 46-53.

655

P. Jeżowski, Rozwój zrównoważony i jego nowe wyzwania , s. 101.

656 M.R. Redclift, Rozwój zrównoważony (1987-2005) – ok symoron czasu dorastania, „Problemy ekorozwoju“ 1 (2009), vol. 4, s. 33-35.

657 W. Sztumski, Reflek sja na temat rozwoju zrównoważonego (czy rozwój zrównoważony jest fik cją, utopią, iluzją czy oszustwem?), „Problemy Ekorozwoju” 2 (2008), vol. 3, s. 133n; L. Gawor, Wizja nowej wspólnoty ludzkiej w idei zrównoważonego rozwoju, „Problemy Ekorozwoju” 2 (2006), vol. 1, s. 65.

i uporządkowania zrównoważonego rozwoju. Wśród nich, obok antropocentrycznego nurtu, wyróżnia się nurt: biocentryczny, fizjocentryczny i patocentryczny⁶⁵⁹. W dalszej części dysertacji zostaną one wyjaśnione z uwzględnieniem nurtu ekocentrycznego, nazywanego również holistycznym, którego nie podaje przywołana klasyfikacja Reinharda Marxa i Helge Wulsdorf oraz Rolfa Kramera.

Zrównoważony rozwój a ekorozwój

Przy analizie wieloznaczności kategorii zrównoważony rozwój należy wspomnieć o ekorozwoju, który w zestawieniu ze zrównoważonym rozwojem otrzymuje swoiste interpretacje. Stefan Kozłowski uważał, że pojęcie zrównoważonego rozwoju jest pojęciem szerszym niż ekorozwój, który ten uczony uznawał jako rozwój oparty na kryteriach ekologicznych, realizowany w zgodzie z uwarunkowaniami środowiska naturalnego. Ekorozwój S. Kozłowski tłumaczył także jako urzeczywistnianie rozwoju społeczno-gospodarczego bez destrukcji zasobów przyrody⁶⁶⁰. Istnieją jednak interpretacje relacji zrównoważonego rozwoju i ekorozwoju, które prezentują inni uczeni twierdząc, że ekorozwój jest pojęciem o szerszym zakresie, ponieważ dopiero synergiczne osiągnięcie ładów: ekologicznego, ekonomicznego, społecznego i przestrzennego w efekcie urzeczywistnia zrównoważony rozwój i może prowadzić do ekorozwoju661

.

Dynamika definicyjna – dążenie do równowagi

W literaturze zauważa się także stanowiska, które wskazują na niemożliwość ostatecznego zdefiniowania zrównoważonego rozwoju. Taki pogląd prezentuje m.in. Helge Wulsdorf. W jego opinii ta koncepcja wyraża normatywne ukierunkowanie ciągłego procesu poszukiwania najlepszych rozwiązań, który jest sprzężony z procesami kształcenia. W rozumieniu zrównoważonego rozwoju wyraźnie można zauważyć ciągłe rozważanie, stanowienie priorytetów jak i kryteriów dalszego, długotrwałego rozwoju, który dotyczy społecznego, ekonomicznego i ekologicznego

659 Por. R. Marx, H. Wulsdorf, Christliche Sozialethik , s. 334-339; R. Kramer, Das Unternehmen zwischen Globalisierung und Nachhaltigk eit. Sozialethische Überlegungen, Berlin 2002, s. 69.

660 S. Kozłowski, Ek orozwój. Wyzwanie XXI wiek u, Warszawa 2000, s. 83; M. Kistowski, Koncepcja ekorozwoju profesora Stefana Kozłowskiego, w: D. Kiełczewski (red.), Od koncepcji ekorozwoju do ek onomii zrównoważonego rozwoju, Białystok 2009, s. 24.

obszaru życia ludzkiego662. Poszukiwanie warunków długotrwałości społeczeństw w paradygmacie zrównoważonego rozwoju jest pewnym otwartym procesem – w ujęciu autorów niemieckich – procesem deliberacyjnym ukierunkowanym na komunikację. Dla KNS w tym względzie ważna jest opinia R. Marxa, który długotrwałość społeczeństw sprowadza do budowania zaufania w perspektywie działania jednostek społecznych. Społeczeństwa są długotrwałe, gdy kultywowane są w nim wartości etyczne⁶⁶³. Zrównoważony rozwój zatem można rozumieć jako proces poszukiwania i uznawania wartości etycznych, które będą umacniać tkankę społeczną wzajemnych relacji rodzinnych, zawodowych i w przestrzeni życia publicznego.

Również w opinii Petera Carnau w koncepcie zrównoważonego rozwoju w mniejszym stopniu chodzi o opracowanie ścisłej definicji, lecz bardziej o określenie tego, co powinno zaistnieć w celu połączenia czasowych i przestrzennych płaszczyzn, które zostały uwzględnione przez politykę zrównoważonego rozwoju. Podstawowa idea bazuje więc na opinii, że system jest wtedy zrównoważony, kiedy trwa samodzielnie i ma długoterminowe istnienie. W odosobnionych wypadkach potrzebuje on szczegółowego wyjaśnienia ze względu na priorytetowe cele, które odnoszą się do społeczeństwa, gospodarki i ekologii664

.

Wieloznaczność rozumienia zrównoważonego rozwoju jest złożonym problemem. Wydaje się, że wynika on głównie ze zróżnicowanego akcentowania celów przez nauki specjalistyczne w wymienionych obszarach zrównoważonego rozwoju. Chociaż idea zrównoważonego rozwoju jest trudna do jednoznacznego zdefiniowania i coraz bardziej jej charakter staje się porównywalny do takich idei jak: wolność, demokracja czy sprawiedliwość, to trzeba się zgodzić z opinią Joanny Kielin-Maziarz, że trudność definicyjna nie oznacza nieosiągalności stanu zrównoważoności systemowej. Wieloznaczność zrównoważonego rozwoju i trudność pojęciowa nie stoją na przeszkodzie zmierzania ku równowadze opartej na zasadach demokracji, sprawiedliwości i wolności. Co więcej, w zakresie nauk prawnych w opinii przywołanej

662 H. Wulsdorf, Nachhaltigk eit. Ein christlicher Grundauftrag in einer globalisierten Welt , Regensburg 2005, s. 25; C. Keppeler, Perspek tivische Personalführung. Die k atholisch e Soziallehre als Grundlage für eine zeitgemäße Führungskultur, Marburg 2014, s. 151.

663 R. Marx, Kapitał, s. 91n.

664

P. Carnau, Nachhaltigk eitsethik . Normativer Gestaltungsansatz für eine glo bal zuk ünftfähige Entwick lung in Theorie und Praxis, München 2011, s. 14.

autorki, zasada zrównoważonego rozwoju posiada powszechnie akceptowalny i coraz bardziej zrozumiały charakter665

.