Rekonfiguracja wartości a ład społeczno-gospodarczy

2.6. Rekonfiguracja wartości a ład społeczno-gospodarczy

Na podstawie dotychczasowych wywodów można sformułować tezę, że proces rekonfiguracji porządku społecznego powinien się rozpocząć od rozpoznania istoty bytu i życia społecznego. Odtwarzanie naruszonego lub zniszczonego porządku oznacza zatem potrzebę powrotu do działań mających na celu afirmację godności osoby ludzkiej. R. Podgórski zauważa, że w przestrzeni nauki trwa dyskusja na temat

419

J. Szacki, Porządek społeczny, w: B. Szlachta (red.), Słownik społeczny, Kraków 2004, s. 915-917.

obowiązywalności norm i zasad, które regulowałyby porządek życia społecznego. Zróżnicowanie poglądów jest uzasadnione ze względu na fakt, że każda osoba może prezentować inny system wartości, który utrwaliła w procesie socjalizacji. Pluralizm wartości nie oznacza braku ładu społecznego, bowiem jest on kształtowany zgodnie z moralnością wynikającą z natury ludzkiej. Ten sam autor daje do zrozumienia, że wartości identyfikowane są w kontekście ludzkich dążeń do realizacji wybranych celów i utrwalają wartości, które są pochodną natury ludzkiej i osoby. W ten sposób tworzą się wartości wspólne integrujące jednostki w grupie. Wartości wynikające z prawa naturalnego pełnią funkcję stabilizującą⁴²¹. Zasady etyczno-społeczne służą jako narzędzia do wytwarzania wartości wspólnych, bowiem ich zaistnienie i podtrzymywanie nie tylko jest gwarantem spójności społecznej, ale także jest warunkiem doskonalenia jednostek społecznych i ich rozwoju. System zasad etyczno-społecznych stoi bowiem na straży tworzenia wartości wspólnych jako

uwarunkowań służących wszechstronnemu rozwojowi każdego człowieka

we wszystkich wymiarach jego egzystencji.

Należy przy tym pamiętać, że rekonfiguracja wartości łączy się z procesem dyfuzji kultury. Proces ten polega na przenikaniu się systemów wartości, ich modyfikacji, a także niekiedy większej dominacji jednego z systemów. Dyfuzja kultury dokonuje się wraz ze zmianą postaw ludzi, co przejawia się także w zmianie osobowości i w rozwoju osobowym. Prowadzi także niekiedy do ukształtowania się takich postaw, które sprzyjają zaistnieniu innowacji otwierając społeczeństwa na postęp. Tak ujęty proces rekonfiguracji wartości w ujęciu J. Turowskiego wyraża się w dezintegracji, a następnie w dezorganizacji pozytywnej422

.

Warto przypomnieć tutaj różnicę między wartościami a normami. Tworzenie architektury normatywnej prowadzące do wykreowania jak najbardziej sprzyjających rozwojowi ludzkiemu warunków życia społecznego dokonuje się za pomocą norm, które mają za zadanie regulować obowiązki ludzkie423. Zdaniem R. Podgórskiego normy opierają się na wartościach, które są zawarte w prawie moralnym. W takim sensie wartości stanowią oparcie dla norm, pewnego rodzaju „rusztowanie”, bowiem normatywny porządek społeczny wyrasta z ładu społeczno-moralnego i jest jego ekspresją. W wyniku zinternalizowanego ładu społeczno-moralnego i jego normatywnej

421 A. Podgórski, Homo sociologicus w struk turze wartości, Rzeszów 2008, s. 44-48.

422

J. Turowski, Socjologia. Wielk ie struk tury społeczne, Lublin 2000, s. 101.

legalizacji społeczeństwo wyraża się za pomocą struktury organizacyjnej, instytucji, które uregulowane prawnie tworzą systemowy ustrój państwa. W takim sensie system podstawowych zasad etyczno-społecznych jest źródłem zasad o charakterze szczegółowym, wyrażających działanie ludzkie. Konkretne principia działania społecznego tworzą normy społeczne dając podstawy dla swoistej architektury etycznej życia społecznego. Aby tworzyć godne warunki życia dla każdego człowieka powinien zaistnieć proces rekonfiguracji wartości – odpowiedniej hierarchizacji, a także rekonstrukcji wartości, które uległy dekonstrukcji lub zupełnie zanikły. Jak trafnie zauważa J. Szymczyk dekonstrukcja wartości może zaistnieć tylko w sensie realizacji wartości, ponieważ wartości jako wartości nie ulegają wypaczeniu424

. System prawny, spójny i wpisany w ład społeczno-moralny jest punktem orientacyjnym dla jednostek społecznych uczestniczących w życiu społeczno-gospodarczym, wymieniających się różnego rodzaju dobrami. Normy (moralne i prawne w swoich obszarach) decydują także o zakresie świadczonej pomocy jednostkom społecznym zgodnie z zasadą pomocniczości i sprawiedliwością dystrybucyjną. Normatywna kreacja architektury społecznej wyraża więc hierarchizację całego dobra wspólnego, złożonego z różnorodnych dóbr cząstkowych, którym odpowiadają wartości cenione w życiu społecznym.

Pluralizm wartości życia społecznego nie jest dla niego zagrożeniem. Wielość i różnorodność aksjologiczna charakteryzuje społeczeństwo i stanowi o jego wysokiej wartości oraz możliwości wyrażenia wielu poglądów. Różnorodność jest ekspresją wielości jednostek, wśród których nie ma dwóch takich samych osób. Niebezpieczeństwem dla rozwoju życia społecznego jest zanik istotnych wartości, co szczególnie podkreślali twórcy społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech⁴²⁵. Zanik najistotniejszych wartości życia społecznego w wyniku ideologii marksistowskiej doprowadził do wypaczenia najbardziej elementarnych stosunków gospodarczych, z których zostały wypłukane istotne cnoty służące tworzeniu sprawiedliwych mechanizmów ekonomicznych. Wśród nich w byłych krajach komunistycznych wymienia się: prawdomówność, wiarygodność, pracowitość i uczciwość426

. Natomiast w kontekście społeczeństw ponowoczesnych zagrożeniem dla ładu społecznego wydaje

424 J. Szymczyk, Odk rywanie wartości, s. 8.

425 S. Fel, Podstawy ak sjologiczne społecznej gospodark i rynk owej, w: E. Balawajder, A. Jabłoński, J. Szymczyk (red.), Filozofia pochylona nad człowiek iem. Studia dedyk owane Księdzu Profesorowi Stanisławowi Kowalczykowi, Lublin 2007, s. 499n.

się być dekonstrukcja wartości, która polega na rozwarstwieniu ich semiotycznej budowy i zmianie ich sensu. Wówczas zmienia się czytelność wartości, pojawia się ich wieloznaczność i dezorientacja. W takiej sytuacji aksjologicznej na uwagę zasługuje stanowisko Jana Kruciny twierdzącego, że całościowa rekonstrukcja społeczna mająca na celu przywrócenie dogodniejszych warunków dla rozwoju osoby ludzkiej przez wzmocnienie roli organizmów pośrednich odbywa się wraz z krytyką fenomenów życia społecznego i oceną etyczną całościowo ujmowanej, złożonej kwestii społecznej427

.

Organizacyjne zasady etyczno-społeczne pełnią funkcję wytwarzania norm społecznych, które mają obowiązywać każdego człowieka w przestrzeni życia społecznego, gospodarczego czy politycznego. Principia społeczne mają na celu dostroić porządek normatywny społeczeństwa do potrzeb człowieka w taki sposób, aby zostały wytworzone optymalne warunki rozwoju i harmonia międzysystemowa obejmująca: politykę, społeczeństwo, gospodarkę, kulturę, a także ekologię. Systemowa synchronizacja tych złożonych płaszczyzn może się powieść po uprzednim uczynieniu człowieka w życiu społecznym „podmiotem, zasadą, celem i miarą wszystkich urządzeń organizacji państwowej”428. Rekonfiguracja wytrąconej z równowagi hierarchii wartości powinna się dokonywać przy nieustannym ukierunkowywaniu procesów społecznych na dobro każdego człowieka.

Z punktu widzenia KNS – a socjologia może ten aspekt pomijać – człowiek będąc celem samym w sobie (Selbstzweck) odnajduje zwieńczenie wszystkich swoich działań w Bogu, który jest jego najwyższym celem i ostatecznym spełnieniem wszystkich jego działań429. W nauczaniu społecznym Kościoła opisany został głównie obszar szkód wywołanych przez ideologię marksistowską.

Encyklika Centesimus annus przedstawia propozycję odbudowy materialnej i moralnej byłych krajów komunistycznych, w których skolektywizowana gospodarka zdeformowała ideał kulturalnego i gospodarczego wzrostu całej ludzkości opartego na normach prawa moralnego wynikających z tradycji chrześcijańskiej. Nieintegralna koncepcja człowieka absolutyzująca jego wymiar materialny doprowadziła do koncepcji rozwoju akcentujących głównie wymiar ekonomiczny, który – aby mógł

427 J. Krucina, Rozwiązywanie k westii społecznej, w: Jan Paweł II, „Laborem exercens”. Powołany do pracy, k omentarz pod redak cją k s. Jana Kruciny, Wrocław 1983, s. 336; W. Piwowarski, ABC katolickiej nauki społecznej, s. 90.

428

Gaudium et spes, nr 25; Katechizm Kościoła Katolick iego, nr 1881.

prowadzić do wzrostu gospodarczego – powodował nadmierną ingerencję człowieka w środowisko przyrodnicze celem pozyskania zasobów naturalnych⁴³⁰. Zysk jednak nie jest jedynym kryterium rozwoju społeczno-gospodarczego – regulatorem rozwoju są czynniki ludzkie i moralne431. Wobec szkód spowodowanych nadmierną ingerencją w środowisko naturalne i środowisko społeczne przez działanie oparte na założeniach ideologii marksistowskiej wymaga się dowartościowania w życiu społecznym takich cnót jak: rzetelność, pracowitość, roztropność w podejmowaniu decyzji i ryzyka z nimi związanego, wiarygodność, wierność i uczciwość w relacjach międzyludzkich. Wartości te służą tworzeniu równoprawnego dostępu do rynku, także na poziomie międzynarodowym. Rekonstrukcja wartości znajdujących się w kręgu pracy ludzkiej – uległa erozji w następstwie realizowanej ideologii marksistowskiej w byłych krajach komunistycznych – może poprowadzić do bardziej efektywniejszego wykorzystania potencjału ludzkiego aniżeli do działań opartych na jednostronnej zasadzie eksploatacji zasobów432

. Niemniej istotna jest rekonfiguracja wartości, która prowadziłaby do wyakcentowania samodzielnego działania, aktywności i zdobywania nowych kwalifikacji w związku z nieustannymi zmianami w sposobach produkcji i użytkowania dóbr433. Konieczność zaistnienia procesu rekonfiguracji porządku społeczno-gospodarczego wiąże się także z błędnymi wizjami rozwoju społeczno-gospodarczego mającymi swoje źródło w nurtach liberalnych, skrajnie akcentujących indywidualność jednostek społecznych.

Głęboka odnowa kulturowa i związana z nią rewizja procesów życia gospodarczego w ujęciu Caritas in veritate powinna opierać się na wyakcentowaniu w stosunkach rynkowych wartości przejrzystości, uczciwości i odpowiedzialności⁴³⁴. Przy tym w społeczeństwach dobrobytu wciąż wzrasta zapotrzebowanie na godną człowieka jakość życia, w odniesieniu zarówno do towarów produkowanych, jak i konsumowanych, usług szeroko rozumianej egzystencji, w tym m.in. życia w czystym środowisku naturalnym435. Implikacje moralne w życiu społeczno-gospodarczym odgrywają znaczącą rolę - działania gospodarcze takie jak inwestycja, produkcja czy wydobywanie zasobów posiadają także znaczenie moralne⁴³⁶. Całość

430 CA 28n. 431 CA 35. 432 CA 32. 433 CA 33. 434 CV 36. 435 CA 36. 436 CV 41.

funkcjonowania rynków poddana regułom sprawiedliwości społecznej w ujęciu Benedykta XVI powinna być ukierunkowana na logikę daru i bezinteresowności, co nie oznacza odejścia od stałych reguł sprawiedliwego kształtowania ładu społeczno-gospodarczego⁴³⁷.

Postulaty KNS zmierzają do udoskonalenia koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, która byłaby odbiciem demokracji ekonomicznej ukształtowanej na fundamencie najbardziej podstawowych zasad etyczno-społecznych, stojących na straży centralnej i najważniejszej wartości jaką jest osoba ludzka. Podstawy antropologii filozoficznej i społecznej stanowią zasadnicze założenia niezbędne do ukazania procesu wyłaniania się zasad etyczno-społecznych i aktualizacji ich systemu, którego organizacyjnym celem jest tworzenie sprawiedliwych uwarunkowań życia społeczno-gospodarczego.

437 CV 36-38, 51.